Dynamiek op de Nederlandse arbeidsmarkt: de focus op flexibilisering Een nieuw hoofdstuk in de samenwerking tussen CBS en TNO

Transcriptie

1 Dynamiek op de Nederlandse arbeidsmarkt: de focus op flexibilisering Een nieuw hoofdstuk in de samenwerking tussen CBS en TNO Op donderdag 25 juni 2015 was Sociëteit de Vereeniging in Den Haag de sfeervolle en zonnige achtergrond voor het symposium Dynamiek op de Nederlandse arbeidsmarkt: de focus op flexibilisering, georganiseerd door het CBS en TNO. Basis voor dit symposium is de publicatie van de derde bundel in de tweejaarlijkse reeks Dynamiek op de Nederlandse Arbeidsmarkt (DNA). Deze bundel onder redactie van Katja Chkalova (CBS), Anneke Goudswaard (TNO), Jos Sanders (TNO) en Wendy Smits (CBS) bevat naast bijdragen van CBS en TNO ook bijdragen van onderzoekers van Ecorys, Reflect (Universiteit van Tilburg), Utrecht School of Economics (Universiteit Utrecht), Vrije Universiteit Amsterdam en het Wirtschafts- und Sozialwissenschaftliches Institut (WSI) van de Hans- Böckler-Stiftung. Onder leiding van dagvoorzitter Katja Chkalova (CBS) werd het een zeer geslaagde middag waarin wetenschappers en beleidsmakers in discussie gingen over verschillende vraagstukken rondom de flexibilisering van de Nederlandse arbeidsmarkt. Alfred Kleinknecht: ATV leidt tot groei werkgelegenheid De aftrap werd verzorgd door prof. dr. Alfred Kleinknecht (WSI). Hij nam het publiek in sneltreinvaart mee in zijn visie op flexibiliteit, productiviteit en innovatie. Zijn eerste stelling: de neoklassieke economie zegt weinig over innovatie. In het economisch beleid geldt dikwijls: wat goed is vanuit de neoklassieke visie ( Hoe krijgen we een efficiënte aanwending van schaarse middelen? ) is slecht vanuit de Schumpeteriaanse innovatievisie ( Hoe maken we middelen minder schaars door innovatie? ). Landen waar in de jaren tachtig al structurele hervormingen van arbeidsmarkten plaatsvonden Figuur 1: Prof. dr. Alfred Kleinknecht (VS, VK, Nieuw Zeeland, Australië) hebben een stelselmatig lagere groei van de arbeidsproductiviteit en hebben grote problemen om in klassieke industrieën internationaal te concurreren. Ze hebben wel méér banengroei dan het Oude Europa, maar dan vooral van laagproductieve en precaire banen. Volgens prof. dr. Kleinknecht staat Europa op een tweesplitsing. Of we moeten kiezen voor (verdere) flexibilisering, met minder innovatie en productiviteitsgroei in klassieke industrieën, méér inkomensongelijkheid en veel banen met lage productiviteit tot gevolg. Of we houden vast aan het Europees Sociaal Model met hoogproductieve banen, maar ook veel arbeidsbesparende technische vooruitgang en daardoor minder algemene banengroei. Deze keuze hoeft niet tot hoge werkloosheid te leiden, mits we de groei van de arbeidsproductiviteit benutten voor de financiering van kortere werktijden (in plaats van voor loonsverhogingen). Flexibilisering van arbeid heeft vooral negatieve gevolgen in sectoren waar het creatieve accumulatiemodel belangrijk is. Dit model berust op de systematische accumulatie van bedrijfsspecifieke (dikwijls persoonsgebonden) kennis voor de (veelal incrementele) verbetering van producten, processen en systemen. Bij veel personeelsverloop wordt het lastiger om als lerende organisatie kennis vast te houden. Bovendien is loyaliteit van werknemers belangrijk als het gaat om bescherming van kennis tegen naapers. Er geldt verder: hoe flexibeler de mogelijkheden voor ontslag, hoe meer risicoaversie er is op de werkvloer. Iets dat innovatie niet ten goede komt. Figuur 2: Een vraag vanuit het publiek

2 Effecten van sociale modellen in Europa Als tweede spreker licht prof. dr. Ruud Muffels (UvT) zijn bijdrage aan de DNAuitgave omtrent sociale modellen in Europa toe. Dit in relatie tot flexibiliteit en zekerheid in tijden van crisis. In zijn bijdrage laat hij zien dat het Europese model, waarnaar prof. dr. Alfred Kleinknecht refereerde, tussen twee andere modellen in zit. Aan de ene kant het liberale model (minder bescherming, veel externe mobiliteit en lage coördinatie) en aan de andere kant het klassieke model (veel bescherming en hoge coördinatie). Het Europees Sociaal model zit daartussen in. Dit model zit dicht tegen flexicurity aan, met middelhoge coördinatie. In tijden van crisis is flexibilisering vooral een goedkope loonstrategie, die er voor zorgt dat banen niet naar het buitenland verdwijnen. Door middel van deze strategie hebben we de werkeloosheid in de ogen van prof. dr. Muffels beperkt kunnen houden in Nederland. Waar vroeger het aantal flexkrachten daalde in tijden van crisis, is in de afgelopen crisis het aantal flexwerkers juist stabiel gebleven of gestegen. Echter, na deze crisis neemt de langdurige werkeloosheid niet af zoals na andere crises. Dit onder andere omdat mensen zich hebben teruggetrokken van de arbeidsmarkt. Hierdoor lijkt de werkeloosheid laag, maar op het moment dat deze mensen de arbeidsmarkt weer betreden, kan dat nog wel eens moeilijk blijken. Hierdoor groeit de ongelijkheid. Ook het effect van instituties op de werkgelegenheid heeft prof. dr. Muffels onder de loep genomen. Zijn conclusie: met actief arbeidsmarktbeleid creëer je geen werkgelegenheid, maar tijdelijke banen voor jongeren. Door flexibilisering zijn jongeren minder werkeloos, maar er is een slechte doorstroom naar vaste banen. Dit geeft loonterugslag en Figuur 4: Het publiek kon vragen stellen via de mobiele telefoon (i.s.m. Sendsteps) zorgt voor weinig perspectief voor werknemers. Volgens prof. dr. Muffels draagt met name de hoge ontslagbescherming van vaste werknemers eraan bij dat deze doorstroom beperkt is Flexibilisering werkt verschillend uit op de drie sociale modellen. De reactie in tijden van crisis is bijvoorbeeld sneller in de landen die meer van het liberale model weghebben. De sociale gevolgen zijn hier echter wel groter. Het flexicurity model biedt volgens prof. dr. Muffels de gulden middenweg. Door meer zekerheid te bieden, geeft dit vertrouwen. Dit leidt tot hogere productiviteit en meer innovatie. Waar prof. dr. Muffels het niet altijd eens is met de eerdere spreker, is dit toch een punt waar beide professoren elkaar vinden. Investeren in menselijk kapitaal is daarbij van belang. Flexwerkers moet perspectief geboden worden. We dienen de onderkant van de arbeidsmarkt te betrekken bij de kenniseconomie, anders hebben we een probleem, aldus prof. dr. Muffels. Problemen (zullen) ontstaan op MBO1/2 niveau als je hen niet kunt bijscholen. Werkzekerheid (in plaats van baanzekerheid) is de sleutel. Figuur 3: Prof. dr. Ruud Muffels Figuur 5: Prof. dr. Ruud Muffels

3 Ontwikkelingen in de flexibele schil Na een korte pauze nam dr. Wendy Smits (CBS) ons mee door de ontwikkelingen in de flexibele schil. In 2014 zat maar liefst een derde van de Nederlandse werknemers in de flexibele schil; dan wel als ZZP er (12% van de werkzame beroepsbevolking), dan wel als werknemer met een flexibel contract (22%). Onder flexibele schil rekent het CBS in dit geval ook werknemers met flexibele uren. De groep medewerkers binnen de flexibele schil is zeer heterogeen. Zo is er een grote groep oproepkrachten, die voornamelijk bestaat uit jongeren met een lage opleiding in veelal kleine baantjes. Binnen de groep ZZP ers biedt maar liefst 78% Figuur 6: Sfeerimpressie van de pauze vooral eigen arbeid aan. Deze groep wordt ook wel nieuwe ZZP ers genoemd. Deze groep is gemiddeld jonger en hoger opgeleid, en werkt vaker in deeltijd dan de klassieke ZZP er. Binnen de groep nieuwe ZZP ers zitten echter zowel de echt succesvolle ZZP ers, als de schijnzelfstandigen. Het CBS werkt momenteel aan nieuwe indicatoren om dit onderscheid beter in kaart te kunnen brengen. Over het algemeen is te stellen dat de flexibele werknemers voornamelijk werkzaam zijn in laagbetaalde beroepen waar weinig opleiding voor nodig is. De ZZP er kom je vaker tegen in beroepen die specialistische kennis vereisen. De kans op werkeloosheid is het grootst voor flexibele werknemers, daarna voor vaste werknemers (waarbij er voor de laatste groep wel een hogere conjunctuurgevoeligheid is), en het minst voor ZZP ers. Een cohortstudie van CBS laat interessante resultaten zien. Zo lijkt de kans op doorstroom naar een vaste baan voor flexwerkers deels regionaal bepaald. In Utrecht, Brabant en Gelderland stromen meer flexwerkers door naar een vaste baan dan in andere regio s. Groningen, Limburg en Zeeland bieden slechtere vooruitzichten voor flexwerkers: daar stromen meer flexwerkers uit naar werkeloosheid of inactiviteit. De kans op uitstroom of doorstroom hangt voor een groot deel samen met persoonskenmerken (o.a. opleidingsniveau). De cohortstudie laat ook zien dat de duur in de flexibele schil niet is veranderd, maar dat er naar verhouding steeds minder flexwerkers doorstromen naar een vaste baan, en vaker naar uitkering of geen werk. De baanmobiliteit in Nederland lijkt steeds meer te rusten op de schouders van de flexwerkers. Figuur 7: Waar vinden we flexwerkers? Een sheet uit de presentatie van Dr. Smits Figuur 8: Dr. Wendy Smits

4 Combinatie en hybridebanen: de second love van de arbeidsmarkt? Dr. Luc Dorenbosch (TNO) nam ons vervolgens mee in de wereld van multi-jobbing. Tijdens zijn presentatie ging dr. Dorenbosch in op de hardnekkige beeldvorming van Amerikaanse toestanden rondom dit onderwerp. Binnen multi-jobbing is er een onderscheid te maken tussen combinatiebanen (twee banen in loondienst) en hybride banen (een combinatie tussen loondienst en ZZP). In Nederland waren er in 2013 ruim een half miljoen multi-jobbers. Dit zijn vooral mensen met een combinatiebaan, maar het aantal hybride banen groeit hard. Een voorbeeld van onze Nederlandse multi-jobber pur sang is onze minister-president, die naast zijn MP-schap nog een baan heeft als docent maatschappijleer voor 2 uur per week. Er zijn Figuur 9: Dr. Luc Dorenbosch echter meer voorbeelden te noemen, zoals de brambulance, een combinatie tussen de brandweerman en de ambulance broeder, en de beveiligers/postbezorgers van PostNL. De vraag is echter of het negatieve beeld van Amerikaanse toestanden, waarin een tweede baan nodig is om het hoofd financieel boven water te houden, waar is. Dr. Dorenbosch onderscheidt hiervoor drie situaties: de noodsituatie (de voorkeur gaat uit naar 1 baan, maar er zijn er meerdere nodig om rond te komen), de ideaal situatie (de combinatie is precies wat men wil) en de overgangssituatie (men wil 1 baan, maar bouwt een overgangsperiode in om verschillende redenen). Uit zijn onderzoek blijkt dat in 21% van de gevallen een multi-job situatie is ontstaan vanuit financiële nood. In deze groep vallen voornamelijk alleenstaande ouders met een financieel tekort in een parttime functie. 29% van de multi-jobbers zoekt extra inkomen (vooral jongeren met bijbaantjes), 25% afwisseling in werkzaamheden (met name hoog opgeleide mannen in het openbaar bestuur), 16% ontwikkeling (voornamelijk hoogopgeleiden met een goed inkomen) en 9% werkzekerheid (voornamelijk vrouwen met een flexibel contract). In het algemeen zijn er in combinatiebanen vaak jonge vrouwen in de gezondheidszorg actief, die deeltijd werken maar wel meer uren willen maken. Een van de redenen voor de combinatiebanen is inderdaad moeite om rond te komen met één baan. Werknemers in deze groep hebben vaker te maken met een burn out en hebben lagere bevlogenheid en employability. In de hybride banen gaat het vaak om oudere, hoger opgeleide mannen. Deze groep heeft vaker te kampen met werk-thuis conflicten, maar heeft een hoge bevlogenheid en een hoge employability. De fulltime partimers die uit noodzaak meerdere banen hebben, rapporteren dus meer ongunstige zaken (burnout, lagere bevlogenheid en lagere employability). Als de multi-jobber echter een werk intrinsiek motief heeft, genieten deze ook veel voordelen. Alleen kijken naar de indicator van meerdere banen geeft dus onvoldoende achtergrond. Het motief van de werknemer is hierbij zeer belangrijk. In de woorden van dr. Dorenbosch: vreemdgaan met een andere baan hoeft dus zeker niet altijd slecht te zijn! Figuur 10: Sfeerimpressie publiek

5 Prof. dr. Pierre Koning: Eye-openers en vragen Als volgende spreker was het de beurt aan prof. dr. Pierre Koning (VU, SZW) om in een referaat zijn gedachten weer te geven over de bijdragen van de voorgaande twee sprekers aan de DNA-uitgave. Wat betreft de bijdrage van dr. Wendy Smits deelde Koning een paar eye-openers. Het feit dat baan-baan mobiliteit steeds meer van flexwerkers komt, kantelde voor Koning zijn begrip van kwetsbaar voor deze groep. Het lukt ze namelijk wel om een andere baan te vinden. Hij vraagt zich echter af of dit niet ook een crisisverschijnsel is dat we in de vorige crises ook zagen. Uit de cijfers maakt prof. dr. Koning bovendien op dat vrijwel de volledige effecten van de crisis zijn opgevangen door de WW en dat de instroom in andere regelingen, zoals die in vorige crises te zien waren, er niet of nauwelijks is. Ook maakt prof. dr. Koning op uit de cijfers dat de baankans voor de inactieven klein is, maar dat de groep zo groot is (in vergelijking met de Figuur 11: Prof. dr. Koning groep werklozen) dat de totale instroom voor een groot deel bestaat uit mensen die een jaar eerder nog inactief waren. In Nederland zien we een sterke afname van arbeidsaanbod bij de eerste dip en een flinke toename van arbeidsaanbod bij de tweede dip. Prof. dr. Koning trekt hieruit de conclusie dat er een groeiende toename in de aandacht voor de inactieven nodig zal zijn. Wat betreft de bijdrage van dr. Dorenbosch over multi-jobbing blijft prof. dr. Koning met drie vragen zitten. Ten eerste vraagt hij zich af of en hoe belangrijk multi-jobbing is. Wat is bijvoorbeeld de bijdrage in termen van BNP? En zijn er technologische trends die zorgen dat multi-jobbing belangrijker gaat worden? Een tweede vraag ligt voor prof. dr. Koning is of dit arbeidsdynamiek is. Een grote groep mensen met een multi-job heeft uitzicht op een vaste baan. Wat maakt ze dan anders dan de groep mensen met één baan? Op basis van cross-sectioneel onderzoek is dat volgens prof. dr. Koning lastig te beoordelen. Het derde vraagstuk ligt voor prof. dr. Koning op het gebied van (on-)wenselijkheid van het verschijnsel. Is het een probleem voor een subgroep? Zijn deze mensen al kwetsbaar, of maakt het hebben van een combibaan ze kwetsbaar? Het is lastig hier nu conclusies over te trekken. Een van de conclusies is wel dat er in de toekomst meer aandacht moet zijn voor de vraag of ons stelsel van sociale zekerheid is ingericht op dit type banen. Figuur 12: Dr. Dorenbosch in reactie op een van de vragen van prof. dr. Koning

6 Paneldiscussie Na een korte pauze was het tijd voor de paneldiscussie, met als panel leden Prof. dr. Albert Kleinknecht, Prof. dr. Ruud Muffels, dhr. Erik Pentenga (FNV) en dr. Maurice Rojer (ABU). Het publiek kreeg van ieder panellid een stelling, waar via de mobiele telefoon op gereageerd kon worden. Figuur 13: De moderator van Sendsteps leidt de digitale discussie in goede banen Prof. dr. Kleinknecht: Mobiliteit oudere werknemers moet worden verhoogd? De eerste stelling werd ingebracht door Prof. dr. Kleinknecht en luidde: 50-plussers lijken nog maar heel weinig van baan te veranderen. Is dat goed of slecht? 56% van het publiek oordeelt dat dit goed is. Een deel van het panel sluit zich aan bij deze mening. Prof. dr. Kleinknecht geeft aan dat je op een gegeven moment terecht komt in een baan waar je goed in bent. Hierdoor ontstaat specialisatie en arbeidsverdeling. Prof. dr. Muffels sluit hierbij aan, met de opmerking dat mobiliteit niet moet, maar mag. Het is echter wel zo dat je mensen moet scholen en begeleiden zodat ze ook kunnen veranderen van baan op het moment dat ze dat willen; het is namelijk ook geen vaststaand feit dat iedereen naar mate hij/zij ouder wordt automatisch op de juiste plek zit. Volgens dr. Rojer ligt het er ook aan vanuit welk perspectief je het bekijkt. Voor werkgevers kan het ook interessant zijn als ervaren werknemers hun kennis delen met een ander bedrijf. Een kritische noot komt van dhr. Pentenga, die aanhaalt dat er blijkbaar een premie zit op het uitkleden van banen, om taken naar goedkopere flexkrachten te kunnen afsplitsen. Dit maakt oudere werknemers duurder en staat mobiliteit in de weg. Prof. dr. Muffels geeft aan Nederland niet te herkennen in dit verhaal. Volgens hem ligt de oorzaak hiervan in het feit dat er in Nederland niet voldoende geïnvesteerd is in productiviteit. Figuur 14: Prof. dr. Muffels sluit zich aan bij de stelling van prof. dr. Kleinknecht Prof. dr. Muffels: Van verzekeren van werkloosheid naar verzekeren werkzekerheid De tweede stelling komt van de hand van prof. dr. Muffels. Onder invloed van de trend van flexibilisering van de arbeidsmarkt, pleit hij voor een verandering bij de instituties van het verzekeren van werkeloosheid naar het verzekeren van werkzekerheid. Met deze stelling is maar liefst 74% van het publiek het eens. Ook prof. dr. Kleinknecht kan zich vinden in deze stelling, mits de overgang beter beveiligd wordt. Volgens prof. dr. Muffels zit dit in een andere manier van omgaan van alle stakeholders. Iedereen moet investeren in het van werk naar werk begeleiden van mensen. De vraag is of dan ook dezelfde instituties verantwoordelijk blijven. Dhr. Pentenga geeft aan in discussie te zijn geweest om de bonden met het oog op deze transitie een Figuur 15: Het panel grotere rol te laten spelen bij de werkloosheids-verzekeringen, maar dat dit voorstel het niet gehaald heeft. Volgens hem zit een deel van de van werk naar werk problematiek ook aan de inkomenskant. Wat als je moet inleveren of er andere cao verschillen optreden (zoals bijvoorbeeld pensioen)? Dr. Rojer geeft aan dat het van belang is dat we verder doordenken dan de oude instituties. Een klein lichtpuntje is in zijn ogen de transitievergoeding (als vervanging van de ontslagvergoeding). Daarmee kunnen de

7 investeringskosten worden verrekend als dat bijdraagt aan kansen op de arbeidsmarkt. Dit is een prikkel die meer verkend zou moeten worden. Nu is er voornamelijk focus op de juridische kant van de transitievergoeding. Dr. Rojer: Andere kijk op flex noodzakelijk De volgende stelling wordt ingebracht door dr. Rojer. Hij poneert de stelling dat arbeidsmarkt transities beter worden gefaciliteerd als flex de norm is. 56% van het publiek stemt hiermee in. Dr. Rojer licht toe dat we af moeten van het gedachtengoed dat alleen vaste banen echte banen zijn. Hiermee doen we mensen in flexbanen tekort. Onderzoek toont aan dat flexwerkers actief zijn op de arbeidsmarkt. De mobiliteit en transities op de arbeidsmarkt komen vrijwel geheel voor rekening van flexwerkers. Flex hoeft ook niet slecht te zijn voor innovatie, het gaat er om hoe werkgevers omgaan met flex en flexkrachten. Als juist mobiliteit en transities worden gefaciliteerd, werkt de arbeidsmarkt beter. Prof. dr. Muffels vindt ook dat als er beter met flex wordt omgegaan, er niet zoveel aan de hand is. Momenteel is er veel mis met flex, omdat twee derde van deze banen op laag niveau is. Maar iets minder vast met een contract waarbij goed Figuur 16: De publieksuitslag van de werkgeverschap en stelling van Dr. Rojer goed werknemerschap voorop staan is in zijn ogen geen probleem. Ook prof. dr. Kleinknecht geeft aan niet principieel tegen flex te zijn, zolang er maar een prijskaartje aan hangt. Hij noemt de Hollandse werkgevers daarin nu heel Hollands: ze willen wel graag flexibiliteit hebben, maar het mag niets kosten. Dr. Rojer gaat hier tegenin door aan te stippen dat er uit onderzoek een genuanceerder beeld naar voren komt dan hier nu gesuggereerd wordt. Een van de onderzoeken uit de DNA-uitgave onderschrijft dit ook. Dhr. Pentenga vraagt zich af of het glas nu half vol of half leeg is. Hij ziet voornamelijk de groepen voorbij komen waar problemen mee zijn. Het probleem is volgens hem dat de Figuur 17: Dr. Rojer tijdens de paneldiscussie regels gemaakt worden voor mensen die prima met deze regels kunnen werken, maar dat ze vervolgens worden toegepast op een groep werknemers waar ze niet in de eerste plaats voor bedoeld waren. Die komen daardoor juist in problemen. Dhr. Pentenga: Flexibiliteit in arbeid is alleen een loonkosten issue De laatste stelling komt van dhr. Pentenga: de flexibilisering van de arbeidsmarkt gaat uiteindelijke alleen maar over goedkope arbeid. Hier is 59% van het publiek het niet mee eens. Volgens prof. dr. Muffels komt het voornamelijk door de bescherming van vaste banen dat we slecht met flexwerkers om gaan. Hierdoor is het voor flexwerkers moeilijk de overstap naar een vaste baan te maken. Dr. Rojer haakt hier op in met de opmerking dat een vaste baan nog steeds het summum lijkt te zijn. Hoe vast is een baan eigenlijk nog? We roepen steeds dat we het hebben over werkzekerheid, maar eigenlijk hebben we het nog steeds over baanzekerheid. Prof. dr. Kleinknecht merkt op dat het eigenlijk helemaal niet Figuur 18: Dhr. Pentenga tijdens de paneldiscussie gaat om flexibiliteit, maar om lage loonkosten. Iedereen in Nederland kan ontslagen worden, alleen het kost soms iets

8 en de werkgevers willen het graag gratis. Prof. dr. Muffels is het hier niet mee eens. Er zijn voorbeelden denkbaar waar door een lossere bescherming meer doorstroming ontstaat. Vanuit het publiek wordt de suggestie geopperd om dan flexcontracten met een looptijd van 5 tot 7 jaar af te sluiten. Pentenga ziet hier echter geen oplossing in. Het is in zijn ogen juist een van de voordelen van een vast contract dat je je mondig kunt gedragen op de werkvloer. Met een dergelijk flexcontract blijft dat een probleem. Op naar de volgende bijeenkomst! De conclusie van het panel: er is nog genoeg te bespreken en te onderzoeken op het gebied van flexibilisering van de arbeidsmarkt. Ook in zijn afsluiting van de dag memoreert dr. Huib van de Stadt (CBS) hier aan. De vraag die in zijn oren naklink is moet vast meer flex worden, of flex meer vast?. Een vraag die beleidsmakers moeten beantwoorden, maar waar de sprekers van vandaag vanuit een wetenschappelijk perspectief al een mooie beschouwing op hebben gegeven. Een beschouwing die informeel nog even werd voortgezet tijdens de borrel in de zonnige tuin van de Sociëteit de Vereeniging. Een mooie afsluiting met een mede door uw aanwezigheid en inbreng zeer geslaagd symposium! Op naar de volgende Dynamiek op de Nederlandse Arbeidsmarkt, deel 4: de focus op??? Figuur 19: Afsluiting door dr. van de Stadt Figuur 20: Sfeerimpressie van de dag