artnership Depressiepreventie

Transcriptie

1 artnership Depressiepreventie Screeningsinstrumenten depressiepreventie Een overzicht naar leeftijdsgroepen versie 1.0

2 Screeningsinstrumenten depressiepreventie Een overzicht naar leeftijdsgroepen versie 1.0 1

3 Colofon Het Partnership Depressiepreventie is een initiatief van het ministerie van VWS. Het bundelt de krachten van een groot aantal partnerorganisaties met als doel de preventie van depressie landelijk en lokaal te verstevigen. Er zijn drie gebieden voor de activiteiten: lokaal beleid, instrumenten voor professionals en voorlichting en bewustwording. Het Partnership Depressiepreventie wordt gefinancierd door VWS. Het Trimbos-instituut coördineert alle activiteiten. Projectleiding PDP Trimbos-instituut: Martijn Bool Projectleider deelproject Instrumenten voor professionals Trimbos-instituut: Marijke Ruiter Auteur Marijke Ruiter, Martha de Jonge (Trimbos-instituut) Partners PDP Actiz ( Fonds Psychische Gezondheid ( GGD Nederland ( GGZ Nederland ( Landelijke Vereniging Georganiseerde eerste lijn (LVG) ( Landelijke huisartsenvereniging (LHV) ( Nederlands Genootschap (NHG) ( Maatschappelijke Ondernemersgroep (MOgroep) ( Nederlandse Patiënten en Consumenten Platform (NPCF) ( Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) ( Trimbos-instituut ( Zorgverzekeraars Nederland (ZN) ( Samenwerkende organisatie Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB) ( Waarnemers Inspectie Volksgezondheid, RIVM ZonMw, Ministerie van VWS Omslagontwerp Studio aan de werf Eindredactie en opmaak binnenwerk Gerdie Kienhorst, TextAbility 2010 Partnership Depressiepreventie, voor deze Trimbos-instituut, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande toestemming van het Partnership Depressiepreventie, vertegenwoordigd door het Trimbos-instituut. Producten van het Partnership Depressiepreventie mogen worden gebruikt met bronvermelding. Deze uitgave is gratis te downloaden via en de partnerorganisaties. 2

4 SAMENVATTING EN INHOUD Samenvatting Dit document biedt een overzicht van instrumenten (vragenlijsten) die de verschillende beroepsgroepen gebruiken voor het screenen op depressie. De instrumenten zijn ingedeeld naar de leeftijdgroepen jeugd, volwassenen en ouderen. In het overzicht zijn de resultaten van de inventarisatie van screeningsinstrumenten, van de terugkoppelingen in de workshops voor professionals op de regiodagen van het Partnerschip Depressiepreventie (PDP) en de uitkomsten van de schriftelijke peiling en focusgroepen voor beroepsgroepen verwerkt. Meer informatie vindt u hierover in PDP (2010). Signaleren en screenen depressiepreventie door beroepsgroepen. Eindverslag (versie 1.0). Utrecht: Trimbos-instituut. Per leeftijdgroep wordt een korte toelichting van meest gebruikte lijsten gegeven. In het overzicht is onderscheid gemaakt tussen bij professionals preferente, ook aangetroffen en niet-aangetroffen instrumenten. Inhoud Samenvatting Inhoud Inleiding 1 Jeugd 1.1 Toelichting 1.2 Voorkeurslijst(en) 2 Volwassenen 2.1 Toelichting 2.2 Voorkeurslijst(en) 3 Ouderen 3.1 Toelichting 3.2 Voorkeurslijst(en) 4 Overzicht

5

6 SCREENINGSINSTRUMENTEN DEPRESSIEPREVENTIE Inleiding U treft in dit overzicht de door het PDP aanbevolen instrumenten om depressie te screenen in de leeftijdsgroepen jeugd, volwassenen en ouderen, onderverdeeld per leeftijdsgroep. We hebben in bespreking en overzicht de resultaten van de inventarisatie van screeningsinstrumenten, van de terugkoppelingen in de workshops voor professionals op de regiodagen, en de uitkomsten van de schriftelijke peiling en de focusgroepen voor beroepsgroepen verwerkt 1. Het gebruik van de instrumenten is nagegaan bij de volgende beroepsgroepen: Jeugd - Jeugdartsen, jeugdverpleegkundigen, jeugdmaatschappelijk werkers, huisartsen, POH-GGZ. Volwassenen -, POH-GGZ, bedrijfsartsen, maatschappelijk werkers, wijkverpleegkundigen. Ouderen -, POH-GGZ, maatschappelijk werkers, wijkverpleegkundigen. 1 Jeugd 1.1 Toelichting Binnen de sector Jeugdgezondheidszorg (JGZ) zijn verschillende vragenlijsten in gebruikt voor het meten van depressieve klachten bij kinderen en jongeren. Uit de inventarisatie en de terugkoppeling blijkt dat de meest gebruikte vragenlijst de Strenghts and Difficulties Questionnaire (SDQ) is. De SDQ is een kortere lijst die in de JGZ (jeugdartsen en verpleegkundigen) gebruikt wordt om psychosociale problemen te monitoren bij kinderen van 7-12 jaar. De SDQ bevat slechts enkele items die internaliserende problemen meten (depressie, angst). De SDQ voor jarigen is nog niet voldoende getest voor toepassing in de jeugdmonitor. In plaats daarvan wordt nog gebruik gemaakt van andere vragenlijsten voor psychosociale problemen, waaronder de Korte Indicatieve Vragenlijst voor Psychosociale problematiek bij Adolescenten (KIVPA). Deze lijst is vanwege onvoldoende psychometrische kwaliteiten niet opgenomen in de inventarisatie van het PDP. De gang van zaken in de JGZ is in overeenstemming met de JGZ-richtlijn Vroegsignalering Psychosociale Problemen (RIVM/CJG, 2008). Binnen de JGZ wordt ook een aantal vragenlijsten gebruikt waarmee alleen depressie wordt gemeten. Dit betreft o.a. de Child Depression Inventory (CDI) en de (Korte) Depressie Vragenlijst voor Kinderen (K-DVK). De CDI, afgeleid van Beck s Depression Inventory (BDI), is voornamelijk geschikt voor kinderen waarvan bekend is dat zij een ver- 1 Zie hiervoor Partnership Depressiepreventie (2010). Signaleren en screenen depressiepreventie door beroepsgroepen. Eindverslag (versie 1.0). Utrecht-Trimbosinstituut). 5

7 PARTNERSHIP DEPRESSIEPREVENTIE hoogd risico lopen om een depressie te ontwikkelen. De normen en de validiteit van deze lijst zijn nog niet in orde. De (K-)DVK is een lijst voor kinderen van 9-12 jaar die in lange en korte vorm verkrijgbaar is. De verkorte versie heeft nog geen goede normgroepen. Het Achenbach System of Empirically Based Assessment (ASEBA), een groep vragenlijsten die vooral is gebruikt in (epidemiologisch) onderzoek, wordt ook gebruikt door jeugdartsen. De ASEBA bestaat (o.a.) uit de Child Behaviour Checklist (CBCL), de Teacher Report Form (TRF) en de Youth Self Report (YSR). Zowel de CBCL als de YSR bevatten schalen die depressieve klachten meten. Beide lijsten zijn valide, betrouwbaar en hebben Nederlandse normen. De Sociaal-Emotionele Vragenlijst (SEV) is een lijst die gebruikt wordt om kinderen met sociaal-emotionele problematiek op te sporen. Deze lijst kan alleen worden afgenomen door een diagnostisch geschoold professional, zoals een jeugdarts, psycholoog of orthopedagoog. 1.2 Voorkeurslijst(en) - SDQ (7-12 jaar) 2 Volwassenen 2.1 Toelichting Door huisartsen wordt vooral de vierdimensionale Klachtenlijst (4DKL) gebruikt als screeningsinstrument voor depressie. Depressie is een van de vier dimensies in deze schaal, naast distress, angst en somatisatie. De psychometrische kwaliteiten van de schaal om depressie te onderscheiden zijn goed. 1 Naast de 4DKL worden voor volwassenen veel andere lijsten gebruikt. De meest gebruikte lijst die specifiek depressie meet, is de Beck Depression Inventory-II (BDI-II). Daarnaast worden de Center for Epidemiological Studies Depression Scale (CES-D) en de Depressie Herkenningsschaal (DHS) gebruikt. Andere genoemde lijsten die niet alleen depressie meten zijn de Interventiestudie Eerstelijns Vragenlijst (INSTEL), de Outcome Questionnaire (OQ-45), de Patient Health Questionnaire (PHQ), de Brief Symptom Inventory (BSI) en de Eerstelijnsmonitor (ELM). De OQ-45 bevat een schaal die depressie en angstklachten meet, maar daarnaast ook middelengebruik en verslaving. De PHQ is een grote lijst, maar heeft een onderdeel, de PHQ-9, dat volledig over depressie gaat. De BSI inventariseert negen dimensies van psychopathologie, waaronder depressie, en kan tevens gebruikt worden om het effect van therapeutisch handelen te meten. De ELM is een lijst voor screening van psychisch welzijn, persoonlijkheid, copingstijl en relatiekwaliteit en heeft ook een schaal voor depressie. De SCL-90 is een zelfbeoordelingslijst met acht schalen waarvan één depressieve klachten meet. Het nadeel van deze vragenlijst is dat hij erg lang is: 90 items. 1 Terluin B, Rijmen F, Marwijk HJF van, Stalman WAB (2007). Waarde van de Vierdimensionale Klachtenlijst (4DKL) voor het detecteren van depressieve stoornissen. Huisarts en Wetenschap 50:

8 SCREENINGSINSTRUMENTEN DEPRESSIEPREVENTIE Bedrijfs- en verzekeringsartsen Ook bedrijfsartsen hebben een voorkeur voor de 4DKL. Daarnaast maken zij gebruik van de DHS, Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS), Interventiestudie Eerste Lijn (INSTEL), Depression Anxiety Stress Scale (DASS), en de CES-D. 2.2 Voorkeurslijst(en) - 4DKL - BDI-II 3 Ouderen 3.1 Toelichting Voor ouderen is de Geriatrische Depressie Schaal (GDS) geselecteerd, een zelfinvullijst voor ouderen die volledig over depressie gaat. Deze lijst komt voor in verschillende lengtes, variërend van 8-30 vragen. De 30-vragen versie en de 15-vragen versie zijn beide valide en betrouwbaar en kunnen worden gebruikt in algemene ziekenhuizen, verpleegtehuizen en door huisartsen. De TNO-observatielijst voor vroegsignalering van psychosociale problemen bij ouderen bevat twee basisvragen over depressie en kan gebruikt worden door zorgverleners in de thuiszorg en huisartsen. 3.2 Voorkeurslijst(en) - GDS-30 - GDS-15 4 Overzicht Vanaf blz. 8 volgt het overzicht van instrumenten. Toelichting bij het overzicht In het overzicht wordt voor de leeftijdscategorieën jeugd, volwassenen en ouderen aangegeven welke instrumenten geschikt zijn om depressie te detecteren. In het overzicht is aangegeven welke instrumenten preferent zijn bevonden door de betreffende beroepsgroepen (groen), welke instrumenten (in mindere mate) gebruikt worden (geel), en van welke instrumenten door ons niet is geconstateerd dat ze gebruikt worden (blauw) 1. 1 In de printversie wordt dit onderscheid in een grijsraster weergegeven. 7

9 PARTNERSHIP DEPRESSIEPREVENTIE Afkorting Naam Doel Validiteit en normering Hulpverleners /sector Cliëntengroep Meet depressie in test of schaal? JEUGD SDQ Preferent Strenghts and difficulties questionnaire Zelfrapportage, ouderrapportage. Signaleren van hoog risico op psychosociale problemen. 1) emotional symptoms (5 items) De kwaliteit van de handleiding, de normen en de criteriumvaliditeit nog onvoldoende. Artsen Verpleegkundigen Jeugd kinderen van 7 tot 12 jaar. Er is geen specifieke schaal voor depressie aanwezig. 2) conduct problems (5 items) 3) hyperactivity/inattention (5 items) GGD en 4) peer relationship problems (5 items) Psycholoog 5) prosocial behaviour (5 items) (K-) DVK (Korte) Depressie Vragenlijst voor kinderen Meet de diagnostiek van depressie. De DVK scoort overal voldoende of goed, behalve op criteriumvaliditeit. De K- DVK scoort daarnaast ook een onvoldoende voor de normen. Psychologen/ Orthopedagoog Intermediairen (jeugdmaatschappelijk werk en school) Jeugd, kinderen van 9 tot 12 jaar. CDI Child Depression Inventory Zelfrapportagelijst voor symptomen van depressie bij kinderen van 7 tot 17 jaar. Ontstaan uit de BDI Psychologen, Psychiaters Kinderen en adolescenten van 8-17 jaar De normen en de criteriumvaliditeit zijn nog onvoldoende SEV Sociaal Emotionele Vragenlijst Meet sociaal-emotionele problematiek voor kinderen van 4 tot 18 jaar. Voldoende Goed,maar alleen te beoordelen door een psycholoog of orthopedagoog Jeugdwerk Maatschappelijk Jeugd 4-18 jaar Van de vier schalen is er één die angstig en stemmingsgestoord gedrag meet. Eén van de subschalen van die schaal is angstig-depressief gedrag. School 8

10 SCREENINGSINSTRUMENTEN DEPRESSIEPREVENTIE Afkorting Naam Doel Validiteit en normering Hulpverleners /sector Cliëntengroep Meet depressie in test of schaal? ASEBA (CBCL, TRF, YSR) Achenbach System of Empirically Based Assessment (Child Behaviour Checklist / Teacher report form/ Youth Self Report) Sociale adaptatie/ emotionele en gedragsproblemen. Meerdere lijsten. Naar het Nederlands vertaald en genormeerd. CBCL en YSR voldoende/goed, maar CBCL is te lang Jeugd-maatschappelijk werk School Jeugd, De CBCL en de YSR bevatten schalen die depressief/teruggetrokken gedrag meten. (Deze lijsten liggen op de grens van diagnostiek.) KLAD Niet aangetroffen Klachtenlijst voor adolescenten Probleemgedrag, emoties, zelfbeeld, middelengebruik Jongeren van (ouders, leerkracht, zelfinvullijst). De kwaliteit van de handleiding is onvoldoende, betrouwbaarheid en begripsvaliditeit zijn voldoende. criteriumvaliditeit is niet onderzocht. Gedragstherapeut, psycholoog, orthopedagoog, maatschappelijk werker, andere professionele hulpverleners. Adolescenten gedragsmoeilijk heden met Schaal voor emotionele moeilijkheden en een voor negatief zelfbeeld. VOLWASSENEN 4 DKL Preferent 4-Dimensionele Klachtenlijst Zelfinvullijst voor het onderscheiden van stresssymptomen van depressie, angst somatisatie Alle onderdelen zijn als voldoende of goed beschouwd, alleen de kwaliteit van de handleiding en de normen als onvoldoende. Bedrijfsartsen en verzekeringsartsen Volwassenen Niet onderzocht voor ouderen Schaal voor depressie BDI-II Preferent Beck Depression Inventory -II Multiple-choice zelfinvullijst om depressie te meten De normgroep en de criteriumvaliditeit worden onvoldoende bevonden, de begripsvaliditeit voldoende en de kwaliteit en betrouwbaarheid goed. Jeugd-maatschappelijk werk School Voor volwassenen en jongeren van 13+ Cotan: Psychologen, Psychiaters en gedragstherapeuten met klinische training en ervaring. 9

11 PARTNERSHIP DEPRESSIEPREVENTIE Afkorting Naam Doel Validiteit en normering Hulpverleners /sector Cliëntengroep Meet depressie in test of schaal? CES-D Centre for epidemiological study Depression Scale Zelfinvullijst om de hoeveelheid depressieve gevoelens bij de bevolkingsgroep samen te stellen. Betrouwbaar en valide, ook voor screening via internet Jeugd ouder dan 16 en volwassenen Bestaat uit vragen uit andere vragenlijsten zoals de BDI. Ook genormeerd voor werkende volwassenen DHS Depressie Herkenningsschaal Kort interview Meet depressieve stoornis, al dan niet met gegeneraliseerde angst. Handig, betrouwbaar en valide. Geschikt voor eerstelijns of bedrijfs- gezondheidszorg Volwassenen Niet onderzocht voor ouderen INSTEL Interventie Studie Eerste Lijn - Screeningsvragenlijst Kort interview (7 items). Meet depressieve stoornis, al dan niet met gegeneraliseerde angst. De betrouwbaarheid en de validiteit zijn nog onvoldoende onderzocht. Geschikt voor eerstelijns of bedrijfs-gezondheidszorg Volwassenen Niet onderzocht voor ouderen OQ -45 Outcome Questionnaire Vragenlijst voor het meten van psychische klachten, het interpersoonlijk functioneren en het functioneren in de maatschappelijke rol. De betrouwbaarheid en validiteit zijn goed Er is een SD schaal waarin angst en depressieklachten worden gemeten, maar ook middelengebruik en verslaving 10

12 SCREENINGSINSTRUMENTEN DEPRESSIEPREVENTIE Afkorting Naam Doel Validiteit en normering PHQ-9 Patient Health Questionnaire- 9 items over depressie Zelfinvullijst over het voorkomen van depressieve symptomen in de laatste 2 weken Vertaald en genormeerd voor het Nederlands Hulpverleners /sector Cliëntengroep Meet depressie in test of schaal? Eerstelijn Volwassenen Is onderdeel van een grotere lijst, maar wel helemaal op depressie gericht. BSI Brief Symptom Inventory Inventariseert negen dimensies van psychopathologie. Kan gebruikt worden om het effect van therapeutisch handelen te meten. Betrouwbaar en valide. Afname duurt maar 5-10 min. Voor volwassenen 18+ Eén van de schalen betreft depressieve stemming. SCL-90-R Symptom Checklist Zelfbeoordelingvragenlijst meet recent ervaren klachten, lichamelijk en psychisch t.b.v. screening van psychopathologie. Acht schalen waarvan één depressie. Goedgekeurd op alle punten, normen zijn voldoende. Psychologen Psychotherapeuten Jongeren en volwassenen +12 jaar. Eén schaal meet depressie SDI Short Depression Interview Diagnostisch interview (NHG Standaard Depressie) Vooraanstaande lijst Ontwikkeld voor huisartsen eerste lijn Volwassenen Intermediairen BJZ Begeleiders scholen ELM Niet aangetroffen Eerste Lijns Monitor Van Cerametrics Lijst voor screening van psychisch welzijn, persoonlijkheid, copingstijl en relatiekwaliteit. Eén van de schalen betreft depressie HADS Niet aangetroffen Hospital Anxiety and Depression Scale De HADS is een korte zelfinvullijst die kan helpen psychiatrische stoornissen op te sporen bij patiënten met somatische problemen. Aangeraden wordt de hele lijst te gebruiken, niet alleen de depressie-subschaal. Geschikt om depressie uit te sluiten, maar niet om het vast te stellen. Geschikt voor gebruik door bedrijfsartsen. Het gebruik ervan vraagt ervaring. Volwassenen Halve vragenlijst gaat over depressie Er zijn twijfels bij het nut van de HADS als screener in de palliatieve zorg. 11

13 PARTNERSHIP DEPRESSIEPREVENTIE Afkorting Naam Doel Validiteit en normering DASS Niet aangetroffen OUDEREN Depression Anxiety Stress Scale Meet angst, depressie en stress. Met name geschikt om depressie uit te sluiten Onderzoek door Nieuwenhuizen. Lijst is geschikt voor gebruik onder werknemers die verzuimen i.v.m. psychische problemen Hulpverleners /sector Geschikt voor bedrijfsartsen Cliëntengroep Volwassen werknemers Meet depressie in test of schaal? Eén van de drie subschalen is depressie GDS-30 Preferent Geriatrische Depressie schaal Zelfinvullijst om depressie vast te stellen Goede sensitiviteit en een goede specificiteit. Meeste gebruikte lijst voor ouderen Algemeen ziekenhuis Verpleeghuis praktijk GGZ Ouderen GDS-15 Preferent Geriatrische Depressie schaal 15 items Verkorte versie Goede sensitiviteit en een goede specificiteit Algemeen ziekenhuis Huisarts Verpleeghuis Ouderen 12