Open Monumentendag Bronbeek Commandantswoning. Museum Bronbeek Velperweg MB Arnhem t (026) f (026)

Transcriptie

1 Commandantswoning 1 Foto: Yke Reilink, 2013

2 2 Villa Bronbeek, circa Commandantswoning, anno Anoniem schilderij (Historisch Museum Arnhem). Buitens in de Veluwezoom In de zuidoostelijke Veluwezoom zijn vrij grote hoogteverschillen en veel bronnen en beken met schoon stromend water. Dit maakte de streek aantrekkelijk als vestigingsplaats. Vanaf de 17 de eeuw legden adel en rijke burgers er tientallen buitenplaatsen aan. Ze maakten dankbaar gebruik van de uitzichten over de Rijn en IJssel. Het stromende water was de basis voor fonteinen, watervallen en vijvers ter verfraaiing van hun buitens. In de 19 de ontwikkelde de hoofdstad Arnhem zich sterk als vestigingsplaats voor welgestelden, waaronder veel mensen uit Nederlands-Indië. Zij lieten hun villa s bouwen aan de uitvalswegen van de stad. Zo ontwikkelde de Velperweg zich in de 19 de eeuw tot de duurste weg in Arnhem. Het landgoed Bronbeek is een vroeg voorbeeld van de buitenverblijven, die toen aan de Velperweg werden aangelegd. In enkele decennia ontwikkelde het zich van een vrij eenvoudig buitengoed tot een koninklijke lusthof. De grondlegger De stichter van het landgoed Bronbeek is Hermen Steijgerwalt ( ).Hij ziet in 1768 het daglicht als zoon van een landbouwer, die rond 1750 uit Duitsland naar Nederland komt en zich als landbouwer heeft gevestigd in De Steeg. Over zijn jeugd is niets bekend. Zeker is wel dat hij in 1808 in Amsterdam trouwt en daar logementhouder is in de Nieuwe Stadsherberg aan het IJ. Hij pacht de herberg van de gemeente Amsterdam. Na zes jaar overlijdt zijn vrouw. Het paar heeft geen kinderen en Hermen besluit terug te keren naar zijn geboortegrond in de Veluwezoom. De Nieuwe Stadsherberg te Amsterdam, ca Foto J.F. Hulk (Beeldbank Amsterdam) Uit een publieke veiling koopt Hermen in 1816 van Adriana Wijborgh het landgoed Lange Water. Dit landgoed van ongeveer 75 ha ligt deels in Arnhem, deels in Velp en omvat ook de ruim 8 ha van het latere Bronbeek. Op Lange water staat een huis met dezelfde naam. Het landgoed kost Hermen bijna gulden en is niet bezwaard met een hypotheek. Kennelijk heeft Hermen kapitaal. Hoe hij dit verworven heeft is een intrigerende vraag, want van zijn overleden vrouw kwam het niet. In elk geval staat hij nu te boek als rentenier en zonder beroep.

3 3 In de Arnhemsche Courant van 1 mei 1817 staat dat hij waterwerken laat aanleggen op zijn nieuwe bezitting Lange Water 1 Het enige stuk op zijn landgoed waar bronnen zijn is het perceel dat later Bronbeek zal heten. De sprengbronnen en waterpartijen van het huidige Bronbeek dateren dus al uit Op de kadastrale kaart uit 1832 is te zien hoe Hermen de vijvers heeft laten aanleggen, gevoed door de bronnen op zijn grond. De tegenwoordige waterpartijen hebben grotendeels nog dezelfde vorm. In 1819 besluit Hermen zijn grond ten zuiden van de Velperweg met daarop het huis Lange Water af te stoten. Hij verkoopt ze aan de heer Vitringa. Het nog onbebouwde terrein met de bronnen en vijvers ten noorden van de Velperweg blijft zijn eigendom en noemt hij Nieuwe Lange Water. Het is aannemelijk dat de bron en het uitzicht over de lager gelegen velden richting IJssel de redenen zijn waarom Steijgerwalt geïnteresseerd is in juist dit hoger gelegen terrein. Hij laat daar kort na 1819 bij de vijvers dan ook een huis bouwen. Daar gaat hij met zijn tweede vrouw Magdalena Eskens wonen en worden zijn zeven kinderen geboren. Ze veranderen de naam van hun buitengoed Nieuwe Lange Water spoedig in het toepasselijke Bronbeek. Van het huis zijn geen afbeeldingen bekend. Herberg Bronbeek? In diverse stukken wordt beweerd dat Bronbeek ooit een herberg is geweest. Een onderzoekrapport van de RijksGebouwenDienst uit 1991 weerlegt dit met argumenten. Maar van Ton der Meer deed onderzoek en heeft toch aanwijzingen voor de het bestaan van een herberg. Ten eerste laat Steijgerwalt bij de geboorteaangifte van zijn zoon Nicolaas in 1827 als zijn beroep aantekenen: herbergier op Bronbeeke te Arnhem. Verder blijkt uit de inventarisatie die in 1831 na zijn dood is verricht, dat er twee openstaande rekeningen zijn van totaal 70 gulden voor geleverde wijn: geen hoeveelheid drank voor een gewoon huishouden. Uit de inventarisatie blijkt ook dat op zolder tientallen stoelen, stoven, tafeltjes en voetbankjes staan. In de kamer zijn onder meer dozijnen kop-en-schotels aanwezig, wijnglazen, bierglazen en vier serviezen Saksisch aardewerk. Voor de aanwezigheid van al dat meubilair en serviesgoed heeft Van der Meer een hypothese. Hermens broer Bernardus heeft in die tijd in Arnhem een herberg aan de Rozendaalseweg. Als Bermardus in 1824 kinderloos overlijdt heeft Hermen diens inboedel meegenomen naar Bronbeek en neemt hij daar zijn oude beroep weer op. Omdat hij al zijn kapitaal in Bronbeek heeft belegd en er een hypothecaire schuld van gulden is ontstaan kan hij mede om deze reden besloten hebben terug te gaan in zijn oude vak en op Bronbeek een herberg te openen. Na zijn dood in 1830 sluit zijn weduwe de zaak en zet de inboedel op zolder. Weduwe Magdalena verkoopt In 1830 overlijdt Hermen op Bronbeek. Om de belangen van haar kinderen veilig te stellen laat zijn weduwe nog in hetzelfde jaar notarieel een beschrijving van alle bezittingen opmaken. Hieruit weten we dat het huis op Bronbeek op dat moment bestaat uit een huis met kelder, keuken, deel, zolder en tenminste twee kamers. Het is aannemelijk dat de latere villa Bronbeek op de fundering van dit eerste huis is gebouwd, waarbij de deel zich achter een breed voorhuis bevond. Anton Markus schrijft dat het huis Bronbeek voordat het in 1847 door den heer Verkouteren tot eene villa was herbouwd, een bescheiden wit huisje was dat aangenaam tusschen het hooge geboomte gelegen was. Het terrein omvat in 1831 behalve het huis ook heide, hakhout, tuin, een waterpartij met eilandjes, bouwland en opgaande bomen. Hermens weduwe Magdalena hertrouwt in 1833 met de houthandelaar Mattheus van Soest. Een akte uit 1836 toont aan dat het echtpaar op Bronbeek veranderingen heeft aangebracht om het huis als buitenverblijf te voltooien. Magdalena verkoopt het hele landgoed in 1838 aan Pierre Constant Bergé, een Rotterdams fabrikant, die een jaar eerder naar Arnhem was verhuisd en daar de wijnazijnfabriek De Eendracht was begonnen. Zowel uit de kadastrale kaart als uit de beschrijving in de verkoopakte 2 blijkt dat het landgoed in die tijd niet alleen is gericht op aangenaam wonen, maar ook op productie. Het recht om bomen te planten langs de (Velper)weg verenigt eveneens het nuttige met het aangename: hout is een inkomstenbron. 1 Het artikel noemt Steijgerwalt in verband met: eenen nieuwen aanleg aan het zoogenaamde Lange- Water,[ ]; waaraan geene kosten ontzien heeft om van de [ ] ontspringende bronnen partij te trekken voor Water-Werken, die, tusschen de aangelegde dreven en onderscheide plantsoen eene zeer goede werking doen, zoo dat door deze kostbare onderneming van den eigenaar, zijnde de Heer H. Stijgerwald, [ ] den fraaijen omtrek dezer stad eenen nieuwe aanwinst heeft bekomen. 2 De verkoopakte geeft van Bronbeek de volgende beschrijving: Het Buitengoed Bronbeek genaamd [ ] bestaande uit Heerenhuis met achterhuis waarin paarden en beestenstalling, wijders tuin, boomgaard, twee stukken bouwland waarvan één aan den Straatweg, bosch en wandelingen met bronnen en waterwerken op de plaats zelve ontspruitende [ ] met de opgaande boomen en het regt van bepoting langs den Straatweg [ ].

4 4 Koloniaal kapitaal Bergé verkoopt Bronbeek na twee jaar aan Carel Johan Verkouteren. Verkouteren ( ) was van 1836 tot en met 1839 in Nederlands-Indië de derde president van de Factorij van de Nederlandse Handelmaatschappij in Batavia. Hij keert in 1840 uit de Oost terug met een vermogen van gulden. In juli van dat jaar koopt hij Bronbeek van Bergé voor gulden. Dat is gulden minder dan Bergé er in 1838 zelf voor heeft betaald, terwijl de grondoppervlakte even groot is gebleven. Bergé had vermoedelijk geldproblemen. Bronbeek midden jaren Carel Johan Verkouteren. Litho C.A. Spin. Uitgeverij F.Buffa Schilderij C. Kruseman, 1838 (collectie De Bruijn Kops) Met de komst van Verkouteren breekt een belangrijke fase aan. Hij laat het huis in herbouwen, waarschijnlijk op de fundamenten van het oude huis, en bouwt een koetshuis met stallen. De vroegste, ons bekende afbeelding van dit nieuwe huis is een steendruk uit het midden der jaren Daaruit blijkt dat we in geen geval meer te maken hebben met een bescheiden wit huisje, zoals Markus het beschreef. We zien een villa in de dan moderne neoclassicistische stijl, waarin men gebruik maakt van strakke stijlkenmerken van de Griekse en Romeinse architectuur. Het blokvormige pand met een plattegrond van 19 x 15 meter, drie verdiepingen en een streng symmetrische gevelopbouw is nu nog goed te herkennen: het komt overeen met het hoge middendeel van de huidige villa. Het huis heeft een flauw hellend, zinken dak, dat door een lage balustrade met siervazen aan het zicht onttrokken wordt. Het bakstenen huis rust op een grijsnatuurstenen plint en is altijd bepleisterd geweest; dit roept de gewenste associaties met de marmeren gebouwen uit de Klassieke Oudheid op. Verkouteren verkoopt het Buitengoed Bronbeek in 1848 en neemt daarna zelf zijn intrek op verschillende adressen in Arnhem. De prijs van Bronbeek is bij deze transactie verdrievoudigd: het gaat van de hand voor gulden. Op grond van het dit enorme prijsverschil kun je aannemen dat Verkouteren veel in Bronbeek heeft geïnvesteerd 4. De koper is Jan Jacob van Braam. Van Braam ( ) is geboren in Batavia, bezat landerijen in Buitenzorg en bekleedde hoge functies in de kolonie. Met zijn echtgenote Catharina Baud, dochter van de Minister van Koloniën, komt hij in 1848 naar Nederland en vestigt zich op Bronbeek. Daar brengt hij veranderingen op het landgoed aan. Hij laat de oprijlaan verleggen naar de hoek van het terrein en installeert bij het huis een fontein, die via een loden buis wordt gevoed door water uit een hoger gelegen vijver. De villa heeft in van Braams tijd een witte bepleistering met groene luiken en rode kozijnen. In maart 1854 verkoopt Van Braam Bronbeek aan koning Willem III voor gulden. Koninklijk goed 3 Onderzoeksrapport Rijksgebouwendienst Bronbeek wordt in de koopakte van 1848 omschreven als: Het Buitengoed Bronbeek genaamd, bestaande uit Heerenhuis en verdere gebouwen, tuin, en tot wandeling aangelegd terrein, bouwen weiland, akkermaalsbosch en water aan een geheel, [ ] en wat aangaat de gebouwen en verdere aanleg door de Heer Verkooper is daargesteld [ ]. In het laatste deel van deze zin staat dus dat Bergé in 1838 alleen de grond heeft aangekocht en dat het Verkouteren is, die de gebouwen en tuinaanleg heeft gerealiseerd.

5 5 De koning geeft zijn architect Henri Camp opdracht de villa aan te passen aan zijn status. Camp laat het huis voorzien van twee zijvleugels en bestaande lage vleugel aan de achterzijde optrekken tot de volle hoogte. Aan de voorzijde verschijnt een rijk versierde gietijzeren galerij in neogotische stijl, afkomstig van de Deventer ijzergieterij Nering Nögel. Deze stijl is hier herkenbaar aan de klaverbladachtige vormen en de verticale ornamenten. Ook het interieur wordt aangepast. Uit de rekeningen van diverse leveranciers is een fragmentarisch beeld op te maken. De wanden worden bekleed met papier en linnen. De bestaande stucplafonds worden gerepareerd en nieuwe aangebracht. Het plafond in de danszaal wordt wit met roze geschilderd. Er is verder sprake van verf in de kleuren Berlijns blauw, lichtblauw, geel, Parijs groen, oker, Vermiljoen rood, bruin, zwart, grijs en wit. Ook worden bladgoud en rood, blauw, groen en mat gebloemd glas toegepast. Verder wordt het interieur bekleed met marmer en natuursteen en er worden vijf schoorsteenmantels in Louis XV stijl ingebouwd. Vermeldenswaard zijn de spreekbuizen tussen de begane grond en de eerste verdieping. Men gaf een signaal aan de andere verdieping door op fluitjes in de buismonden te blazen. Het systeem is aangelegd door Van de Wall & Co uit Arnhem en deels nog aanwezig in de oostelijke gang. De verbouwing van de villa duurt van 1854 tot 1856 en kost meer dan het hele landgoed: gulden. Na de verbouwing wordt het huis omschreven als een kapitaal herenhuis, voorzien van alle mogelijke gemakken, kostbare badinrigting met marmeren bad enz. Het adresboek uit die tijd vermeldt: Z.M. de Koning, op Hoogstdeszelfs Paleis Bronbeek aan den Velpersteenweg. Sinds deze verbouwing is aan de buitenzijde van de villa weinig meer veranderd. Alleen de serre aan de westzijde is een aanbouw van kort na Ook het terrein ondergaat in deze jaren verandering. De ingang was kort ervoor al verplaatst naar de zuidwesthoek en daar wordt nu het bakstenen wachthuis gebouwd dat er nog steeds staat. Er komt buitenverlichting met twintig gietijzeren lantaarns. Ook de beplanting wordt herzien en aangevuld; gezien zijn ligging pal naast de commandantswoning is het aannemelijk dat de dikke tamme kastanje uit deze tijd dateert. De omheinde weiden voor het huis worden open gazons met bloemperken. Gietijzeren veranda in neogotische stijl, detail. Bronbeek circa Foto Litho (Gelders Archief). Waarom wilde koning Willem Bronbeek eigenlijk kopen? Hij bezit al veel grond rond Apeldoorn en heeft belangstelling voor landbouw en veeteelt. Aankoop van een landgoed buiten Arnhem past in deze interessesfeer. Eerder genoemde Markus schreef ooit dat de koning Bronbeek naar men algemeen verzekerde kocht voor zijn moeder Anna Paulowna. Deze veronderstelling is sindsdien door velen geciteerd, maar nooit met bronnen onderbouwd. Feit is dat de koningin-moeder niet op Bronbeek heeft gewoond. Ook de koning zelf maakt weinig gebruik van zijn landgoed. Hij heeft er aantoonbaar slechts enkele malen korte tijd gelogeerd. Hij schenkt het landgoed in 1859 aan de Staat onder de voorwaarde dat die er een militair tehuis voor invalide en gepensioneerde soldaten en onderofficieren van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL) laat bouwen. De overdracht aan de Staat vindt in 1859 plaats inclusief een deel van de meubels van de koning, waaronder enige die zijn geschonken door de Japanse keizer. Andere meubels, vier schoorsteenmantels en de parketvloeren neemt de koning mee. Ambtswoning Sinds de vestiging van het militair tehuis op het landgoed dient het voorste deel van de villa als ambtswoning van de commandant. Het achterste deel werd voorheen bewoond door de ondercommandant en de dokter, maar functioneert nu als kantoorruimte voor het personeel van

6 6 Bronbeek. Het interieur is na het vertrek van de koning verbouwd. Zo is de grootste zaal, de danszaal op de begane grond, verdwenen ten gunste van een gang en twee kleinere vertrekken, en zijn voor- en achterhuis van elkaar gescheiden. Alleen drie kamers op de benedenverdieping, de Rode, de Blauwe en de Rook- of Herenkamer, hebben hun antieke karakter behouden. Zo heeft de Blauwe Kamer, in de westelijke vleugel uit 1854 en ooit muziekzaal, een houten plafond dat is beschilderd met trompe l oeil-voorstelling van een door bloemen omrankte blauwe hemel. Als gevolg van waterschade is deze lucht ongewild enigszins bewolkt geraakt. De drie kamers worden nu gebruikt voor representatieve ontvangsten van de commandant. Reconstructie indeling belle etage commandantswoning, voor Tekening RGD naar oudere opmetingen, Blauwe kamer. Detail van beschilderd plafond in de Blauwe kamer. Foto Foto Bronnen en literatuur - C.J. van der Peet & G. Steenmeyer, De Rijksbouwmeesters. Twee eeuwen architectuur van de Rijksgebouwendienst (Rotterdam 1995) - Bevaart, W., Bronbeek, tempo doeloe der liefdadigheid (Den Haag, 2 e druk 2005) - Rijksgebouwendienst Bureau Rijksbouwmeester [D.B.M. Hermans, en J. Kamphuis], Bouwhistorische documentatie en waardebepaling Koninklijk Tehuis voor Oud-Militairen Bronbeek (Den Haag, 1991)

7 7 - Geschiedenis van de Nederlandsche Handelmaatschappij, W.M.F. Mansvelt, deel 2 - Bijdragen en Mededelingen van het Historische Genootschap, deel 65 (1947): Stukjes uit een briefwisseling tussen E. Lucas en mr C.L. Luzac - Dagboek Alexander Verhuell , Jan Bervotes, p Nederlands patriciaat 63, 1977