Vast onderhoud droge infrastructuur 2002

Transcriptie

1 Expertisecentrum Beheer en Onderhoud Vast onderhoud droge infrastructuur 2002 op basis van de object beheer regimes presentatiedocument revisie 4 december 2002

2 Voorwoord Delft, juli 2002 Voor u ligt één van de documenten die tot stand zijn gekomen bij het onderbouwen van het beheer en onderhoud. In het kader van het transparant maken en objectiveren van het beheer en onderhoud is in de periode uitgebreid onderzoek gedaan naar de producten en diensten van de Rijkswaterstaat en de relatie zichtbaar gemaakt tussen functionaliteit, kaders, onderhoudsstrategie en kosten. Gekozen is voor een objectgerichte benadering omdat de inzet van de beheersorganisatie van de Rijkswaterstaat zich grotendeels richt op het ontwerpen en uitvoeren van maatregelen ter handhaving of verbetering van de (onderhouds)toestand van de objecten. Velen hebben meegewerkt aan het onderzoek en bouwstenen geleverd in de vorm van enquêtes, werkgroepen, notities, adviezen etc. Daardoor sluit het rapport goed aan op de praktijk van het beheer en onderhoud anno Het onderzoek heeft op dit moment de volgende documenten voortgebracht: 1. het basisonderhoudsnivo Dit rapport gaat over het minimaal noodzakelijke onderhoud van de infrastructuur in relatie tot de kerntaken en bij de huidige scope. Het belicht de onderbouwingsmethodiek, de infrastructuur (aard, omvang en gebruik), de programmeringsinstrumenten en de onderhoudsfilosofie. Het beschrijft en berekent het basisonderhoudsniveau en bevat samenvattingen van de object beheerregimes. De objectbeheerregimes geven de motivering en het kostenniveau voor het beheer, vast en variabel onderhoud van de objectcategorieën. 2. het objectbeheerregime Verhardingen het objectbeheerregime Kunstwerken het objectbeheerregime Verkeersvoorzieningen traditioneel het objectbeheerregime Verkeersvoorzieningen DVM het objectbeheerregime Landschap en Milieu het objectbeheerregime Exploitatie Aspecten van beheer 2001, beschrijft rol en taken van de beheerder en gaat in op aspecten als juridisch beheer etc. 9. het handboek Vast onderhoud droge infrastructuur 2001, is een nadere uitwerking van de analyses gemaakt voor de objectbeheerregimes. Het toegevoegde tal 2001 geeft aan dat het de situatie in 2001 beschrijft. Het B&O is zeer dynamisch. Er zijn veel ontwikkelingen op het gebied van organisatie, marktbenadering, techniek, gebruik van de infrastructuur, economie en financiën. Deze ontwikkelingen hebben grote invloed en leiden voortdurend tot vele veranderingen. Dat zou tot gevolg hebben dat het concept-rapport weer aangepast moet worden, met als resultaat dat het nooit uitgegeven zou worden en belangrijke verkregen inzichten op hoofdlijnen en op landelijke schaal niet gedeeld kunnen worden. Gelet op de grote spanning tussen de onderhoudsbehoefte en het onderhoudsbudget enerzijds en de ontwikkeling van de Rijkswaterstaat als agentschap anderzijds is het gewenst en mogelijk dat de discussie over de hoofdlijnen van het beheer en onderhoud op basis van de thans verkregen inzichten plaats vindt. Het onderzoek is dus een moment opname en nog niet volmaakt maar goed genoeg om zowel op landelijk als regionaal niveau als referentie te dienen. Het is een basis voor verdere ontwikkeling en onderlinge vergelijking; een start van een leer- en ontwikkeltraject. het kostenniveau in dat aangeeft en de kosten nog in guldens zijn uitgedrukt. 2

3 een versie is (de eerste), die aangevuld, verbeterd en verrijkt zal worden. Deze aanpassingen komen tot stand in interactie met de beheer en onderhoudsorganisatie en zullen opgenomen worden in de volgende versie. Het BON 2001 behandelt zowel de droge als natte infrastructuur. Voor het beschrijven van het onderhoud van de droge infrastructuur was veel materiaal voorhanden. Zodoende was het mogelijk om de objectbeheerregimes en het gehele onderzoek hiervoor eind 2001, binnen de scope, te completeren. Het onderhoud van de natte infrastructuur is zeer summier beschreven in het rapport. Op dit moment wordt gewerkt aan de objectbeheerregimes van de natte infrastructuur. Naar verwachting zijn deze eind 2002 gereed en zullen deze in samengevatte vorm opgenomen worden in het Basisonderhoudsniveau. Vanaf nu tot medio september 2002 komen de 9 genoemde documenten beschikbaar te beginnen met het Handboek vast onderhoud 2001 en vervolgens de objectbeheerregimes en aspecten van beheer. Ik hoop dat de documenten uw inzicht in het beheer en onderhoud zullen verrijken en indien u suggesties hebt voor aanpassingen verneem ik die gaarne. Het aanpassen van de documenten zal overigens plaatsvinden via de bekende gremia. Met vriendelijke groeten, Co van der Vusse Expertisecentrum Beheer en Onderhoud (EBO) Rijkswaterstaat Dienst Weg- en Waterbouwkunde Tel /247 ebo@dww.rws.minvenw.nl 3

4 Inhoudsopgave 1 Inleiding Aanleiding Doel Leeswijzer Filosofie Filosofie OBO Filosofie notitie Beheer en onderhoud Wat is onderhoud? Onderhoudstermen Onderhoudsmotieven Bedrijfsonderhoud Inzicht in de kosten Opbouw notitie Areaal en activiteiten Verhardingen Algemeen Maatregelen Onderhoudsintervallen maatregelen vast onderhoud verhardingen Kunstwerken Algemeen Maatregelen Betonnen viaduct in en over de Rijksweg en betonnen bruggen Vaste stalen brug/viaduct Stalen beweegbare brug Tunnels Aquaducten Verkeerskundige draagconstructies (VDC s) Veerverbindingen Onderhoudsintervallen maatregelen vast onderhoud kunstwerken Verkeersvoorzieningen Algemeen Maatregelen Verlichting Geleiderail Markering Gladheidbestrijding Bewegwijzering Verkeers- en aanduidingsborden en wegbebakening Verkeerssignalering Verkeerscentrales DRIP s VRI's TDI's Overige installaties Onderhoudsintervallen maatregelen vast onderhoud verkeersvoorzieningen Landschap en milieu

5 3.4.1 Algemeen Maatregelen Bermen Watergangen Verzorgingsplaatsen Geluidswerende voorzieningen Voorzieningen t.b.v. ontsnippering Onderhoudsintervallen maatregelen vast onderhoud landschap en milieu Exploitatie Algemeen Onderhoudsintervallen maatregelen vast onderhoud exploitatie Overzicht van kosten Mogelijke aanpassingen...50 Bijlagen...52 Bijlage 1: Raming

6 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Het expertisecentrum EBO voert project OBO uit. Binnen dit project werken we aan een onderbouwing van het te voeren beheer en onderhoud voor de natte en droge infrastructuur. Dit moet leiden tot een definiëren van het begrip basisonderhoud(-sniveau). De onderbouwing van het beheer en onderhoud is ondergebracht in een structuur van het objectbeheer regime (OBR). Het basisonderhoudsniveau omvat de uit te voeren beheer- en onderhoudsactiviteiten als gewerkt wordt volgens het OBR. De benadering is niet voor al het beheerde areaal gelijk. Om deze verschillen recht te doen is gekozen voor een beschrijving per objectcategorie. Voor de droge infrastructuur is in de volgende reeks OBRs voorzien: OBR verhardingen OBR kunstwerken OBR verkeersvoorzieningen traditioneel OBR dynamische verkeersvoorzieningen OBR landschap & milieu OBR exploitatie Handboek vast onderhoud Aspecten van beheer Bij de ontwikkeling van dit OBR is gestreefd naar de verzameling en integratie van beschikbare gegevens en informatie. Door raadpleging van alle bij het EBO op dit moment bekende beschikbare bronnen, inbreng en discussie met beheerders ontstaat een actueel inzicht in functionaliteit, areaal, normen en kader, onderhoudsstrategie en kosten van het te voeren beheer en onderhoud. Bouwstenen en inzichten zijn ontleend aan de volgende onderzoeken en documenten, aangevuld met de expertise van de deskundigen van de DWW: Rapport instandhouding / verkeersvoorzieningen traditioneel vast (werkgroep Batterink) Vervolg onderzoek verkeersvoorzieningen traditioneel d.d. 6/11/2000 (werkgroep Batterink) Rapport onderbouwing instandhouding (wg Kisjes) Onderzoek verhardingen/ivon WB2000 Rapport werkgroep verhardingen vast WB2000 Audit DHV Notitie DWW inhoudende visie Rijkswaterstaat op audit DHV Notities DWW over sturingsmogelijkheden, de relatie tussen (wijzigingen van) normen, effecten, en kosten. Inzichten van DWW/IR (infrastructuur) en IM (milieu) en EBO. OBRs droge infrastructuur De voorliggende notitie betreft de notitie vast onderhoud voor de droge infrastructuur. In deze notitie is het vast onderhoud voor elk van de objectcategorieën nader uitgewerkt. Soms is daarbij afgeweken van de indeling conform het gele boekje [3] en is onderhoud in een breder perspectief beschreven in het kader van het zogenoemde bedrijfsonderhoud. In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de aanleiding en de uitwerking van dit begrip. 6

7 1.2 Doel Het doel dat met deze notitie wordt nagestreefd is het bieden van transparantie over de gehanteerde werkwijze bij de uitvoering van vast en dagelijks onderhoud aan de droge infrastructuur. Deze transparantie ontstaat door het schetsen van een beeld van de functie van een object, het voorzien in een motief voor de uitvoering van maatregelen, het benoemen van de gehanteerde onderhoudsfrequenties, de instandhoudingstrategie en de bijbehorende kosten. Dit leidt tot een onderbouwing van het onderhoud op landelijk niveau. Het beschreven onderhoud heeft steeds betrekking op onderhoud aan de objecten; beheertaken zijn niet beschreven. 1 Communicatie en kennis uitwisseling rondom transparanti e inzicht zinvolle kennis uniformering verbetering effectiviteit en efficiency Het ideaalbeeld van deze notitie is dat transparantie leidt tot discussie. Discussie over overeenkomsten en verschillen in gehanteerde werkwijze door de beheerder op de dienstkring. De inhoud van deze notitie kan in deze discussie dienen als ijkpunt; juist daarom is vaak bewust een keuze gemaakt in de te noemen maatregelen, de bijbehorende onderhoudsfrequentie en onderhoudskosten. Op basis van een eerste ronde discussie met beheerders tijdens het ILO overleg van 18/12/01 bleek dat een discussie over ieders aanpak, inzicht geeft in elkaars werkwijze. Tegelijkertijd roept een en ander nieuwe vragen op, een vraag om een meer gedetailleerde beschouwing en een toenadering voor nader overleg. De gedachte is dat de uitwisseling van inzichten en kennis leidt tot een snellere landelijke acceptatie en implementatie van een best practise. De verwachting is daarbij dat uniformiteit op basis van een overeenkomst in functionele vereisten aan de weginfrastructuur, zal leiden tot verbetering van effectiviteit en efficiency in de uitvoering. 1.3 Leeswijzer De gekozen aanpak kenmerkt zich door de verzameling en ordening van beschikbare kennis en inzichten. Het beschrijven van de huidige beheerpraktijk is daarbij de insteek. Onderhavige notitie is een werkdocument dat bijgesteld en geactualiseerd wordt. Zowel de 1 Hiervoor kan het in het kader van project OBO verschenen rapport Aspecten van beheer worden geraadpleegd. 7

8 tekst als de getallen dienen nog aangescherpt te worden. Deze versie is vooral bedoeld om inzicht te verschaffen in de denklijn en werkwijze. Het geeft een beeld van de huidige situatie waarin het bieden van transparantie en uniformiteit en het duiden van verbeteringen die snel resultaat geven, prioriteit heeft. De verwachting is dat deze notitie een ontwikkeling zal doormaken. Voorziene aanpassingen zijn de beschrijving van functionele eisen naast of in plaats van frequenties. In hoofdstuk 2 is de gedachtevorming en filosofie rondom het project OBO en de inhoudelijke uitwerking van deze notitie nader uitgewerkt. Hoofdstuk 3 behandelt elk van de objectcategorieën, waarbij ingegaan wordt op de belangrijkste onderhoudsmaatregelen. In de bijlagen staan deze in meer detail uitgewerkt. In hoofdstuk 4 is een overzicht van kosten opgenomen en hoofdstuk 5 besluit met conclusies en aanbevelingen. Deze notitie is een presentatiedocument gebaseerd op een onderliggend werkdocument. Het werkdocument bevat meer achtergronden en verzameling van ruwe brongegevens. Deze versie is op te vragen bij het expertisecentrum beheer en onderhoud (EBO), ondergebracht bij de DWW in Delft. 8

9 2 Filosofie 2.1 Filosofie OBO In jaren 90 is de behoefte aan planmatig en functioneel beheer vormgeven in een nieuwe werkwijze met het opstellen van de beheerplannen droog. Inmiddels is deze werkwijze I N S T A N D H O U D I N G Hoofddoelstellingen Handhaven functies Bedrijfseconomische rationaliteit Elementen basisonderhoudsniveau W et- en regelgeving infrabeheer Handhaven (civiel)technische functionaliteit Servicelevels voor gebruikers Efficiency geoperationaliseerd en is een beter inzicht ontstaan in de gevolgde werkwijze in het beheer. Nu ontstaat de behoefte aan overzicht: vertalen van de beschikbare inzichten naar stuurinformatie op BSK en D1 niveau. Deze stuurinformatie bevat niet alleen financiële gegevens maar ook kwaliteitsindicatoren die het functioneren en de bedrijfseconomische rationaliteit (efficiency) in beeld brengen. Hiervoor zijn de begrippen basisonderhoudsniveau en service-levels geïntroduceerd waarvan hierna de werkdefinities staan weergegeven Het basisonderhoudsniveau geeft aan welke minimumpakket aan maatregelen op het gebied van beheer en onderhoud noodzakelijk is om de huidige infrastructuur bij gegeven omstandigheden in fysiek en in functioneel opzicht op langere termijn in stand te houden, uitgaande van door de opdrachtgever geaccordeerde servicelevels voor gebruikers en normen en richtlijnen voor de uitvoering van het onderhoud. Het servicelevel geeft het kwaliteitsniveau en omvang van de voorziening weer. De vier elementen van het basisonderhoudsniveau zijn schematisch weergeven in bovenstaande figuur. Binnen project OBO uitgevoerd door het Experisecentrum Beheer en Onderhoud (EBO) zijn in de objectbeheerregimes (OBRs) per objectcategorie voor natte en droge infrastructuur de genoemde begrippen uitgewerkt. Dit levert een aantal stuurknoppen: identificatie van die parameters die én beïnvloed kunnen worden én daarbij een significant effect hebben op de uitvoering van het onderhoud. 9

10 2.2 Filosofie notitie Beheer en onderhoud Beheer is meer dan onderhoud alleen. De beheerder staat naast voorbereiding en realisatie van een planmatig beheer, aan de lat voor uitvoering van beheertaken. Enkele daarvan zijn: Vergunning verlening en -handhaving Handhaven wet- en regelgeving Uitvoering van beleid Schouwen Uitvoering onderzoek t.b.v. specifieke monitoring voor bijzondere, nieuwe materialen, technieken, toepassingen, installaties, e.d. Informatiebeheer/archivering Inhoudelijk overleg over object, beheertaken, calamiteiten, enz. met omgeving, buren, belendende beheerders, hulpdiensten calamiteitenplannen opstellen en actualiseren Incidentmanagement, Verhalen van kosten voor herstel na schade-rijdingen, voorfinanciering schaderijdingen; Toezicht verkeersveiligheid op de weg Bovengenoemde beheeractiviteiten hebben gemeen dat ze los staan van een aanwijsbaar object dan wel dat ze handelen over het object in zijn omgeving. Dit is schematisch weergegeven in onderstaande figuur: wet en regelgeving beleid Object 1 beheer Object 2 onderhoud Deze notitie handelt over onderhoud. Onderhoud dat beoogt functioneren van de infrastructuur op minimaal gebruiksniveau te garanderen, op een doelmatige wijze door het opheffen en het voorkomen van storingen en het voorkomen van verkorting van de levensduur. De notitie beschrijft dan ook noodzakelijk wijs een deelverzameling van alle activiteiten die in het kader van beheer worden uitgevoerd Wat is onderhoud? Onderhoud is een activiteit aan een object die nodig is om effecten van gebruik en externe invloeden te compenseren. Gebruikseffecten zijn zichtbaar als: slijtage falen verminderd presteren. Externe invloeden hebben betrekking op: indringing van stoffen in het materiaal; bijvoorbeeld strooizouten en chloride indringing in beton, ultraviolet straling ter aantasting van de conserveringslaag op staal 10

11 Gebruikseffecten en externe invloeden leiden tot veroudering van het object. Voor een juist inzicht in de te voorziene onderhoudsbehoefte van een object, is begrip van de relevante verouderingsmechanismen 2 noodzakelijk. Kennis van en inzicht in verouderingsmechanismen is een complex samenstel van praktische en theoretische inzichten. De beheerder heeft de praktische inzichten op basis van praktijk kennis, terwijl de expert werkt aan een theoretisch en empirisch gestaafd model van het verouderingsmechanisme. Alleen de integratie van de inzichten leidt tot bruikbare resultaten; een uitdaging waar bij verschillende onderdelen van de Rijkswaterstaat aan gewerkt wordt! Belangrijke verouderingsmechanismen bij infrastructurele objecten zijn: corrosie (staal) carbonatatie (beton) verrotting (hout) rafeling (asfalt) etc Onderhoudstermen Een veelheid aan termen is in gebruik om de aard van het onderhoud te duiden. In onderstaande opsomming zijn onderhoudstermen gegroepeerd naar drie categorieën. Uitvoering van werken: Dagelijks onderhoud Klein onderhoud Structureel onderhoud Groot onderhoud Bedrijfsvoering: Vast onderhoud Variabel onderhoud Strategie: Toestandsafhankelijk onderhoud Gebruiksafhankelijk onderhoud Storingsafhankelijk onderhoud Preventief onderhoud Correctief onderhoud De categorie uitvoering van werken relateert onderhoud met fysieke uitvoering. Dagelijks onderhoud is een term gereserveerd voor die activiteiten die periodiek nodig zijn voor blijvend functioneren van het object. Een voorbeeld hiervan is schoonvegen. Klein onderhoud beschrijft herstel van kleine beschadigingen aan een object. Een voorbeeld hiervan is het bijplekken van een conservering. Structureel onderhoud betekent grootschalige renovatie of vervanging van (delen van) hebt object. Een voorbeeld hiervan zijn asfalteringswerkzaamheden. Groot onderhoud is synoniem van structureel onderhoud. De categorie bedrijfsvoering relateert onderhoud met de financieringsstructuur. De Rijkswaterstaat organisatie reserveert lijks gelden voor bekostiging van het onderhoud waarbij ten behoeve van sturing onderscheid gemaakt is naar vast onderhoud en variabel onderhoud. Middels een indelingstabel in de handreiking beheerplannen droog [3] kunnen activiteiten als vast dan wel als variabel geoormerkt worden. De 2 Ook wel aangeduid met de term faalmechanismen 11

12 indeling naar vast en variabel onderhoud brengt een globale deling naar aard van de activiteiten aan.vast onderhoud gaat over die activiteiten die lijks terugkeren; in de begroting levert dit een lijks vast bedrag. Bijvoorbeeld het cleanen van ZOAB asfaltverharding. Variabel onderhoud betreft onder andere geplande grootschalige conserveringen, renovaties en/of vervanging. Een voorbeeld van variabel onderhoud is het vervangen van een rijdek bij asfalteringswerkzaamheden. Uitvoering van vast onderhoud is verantwoord tot het interval waarbij de totale kosten van vast en variabel onderhoud minimaal zijn. Dit is in de onderstaande grafiek weergegeven. Totale kosten Vaste kosten Variabele kosten Interval waarbij uitvoering variabel onderhoud bedrijfseconomisch optimaal is De kosten per variëren in beperkte mate zodanig dat in de planning landelijk per ongeveer het zelfde budget wordt gereserveerd. Vast onderhoud heeft ook de hoogste prioriteit. In totaal gaat in het vast onderhoud ongeveer 230 miljoen om. Variaties in het vaste onderhoud kunnen voorkomen als gevolg van één of meer van de onderstaande factoren. Weersinvloeden zoals warme zomers (spoorvorming verharding) Kwakkelwinters (meer gladheid bestrijding en schade aan het wegdek, strenge winters (meer schade aan wegdek) Uitstel van groot onderhoud of reconstructie van wegvakken i.v.m. capaciteitsvergroting (kan tot meer of minder vast onderhoud leiden) Leeftijdsopbouw van de objecten of onderdelen daarvan waardoor op landelijke schaal sprake is van meer of minder Intensiteiten Percentage vrachtverkeer Ondergrond Bosrijke omgeving Soort verkeersmaatregelen Nachtwerk enz. De categorie strategie relateert onderhoud met het planmatig beheer. De beheerder staat voor de taak om op efficiënte wijze het functioneren van objecten te waarborgen. Hij/zij maakt daarbij steeds een afweging tussen belang van functioneren (gebruik) van het object en de gevolgschade bij falen. Op basis van deze afweging maakt de beheerder een keuze voor een passende onderhoudsstrategie. Dit is schematisch weergegeven in onderstaande figuur. 12

13 Belang van functioneren Potentiele gevolgschade Onderhoudsstrategie De hoe-vraag is hier in het geding; dit is een strategie vraagstuk. De beheerder maakt een keuze die is aangeduid met de term onderhoudstrategie. In principe zijn de onderstaande onderhoudsstrategieën mogelijk voor (onderdelen van) een object. De keuze voor een onderhoudstrategie wordt bepaald via de beslisboom zoals weergegeven de in onderstaande figuur. Aan deze onderhoudsstrategie is eveneens een inspectiestrategie te koppelen. Storingsafhankelijk onderhoud (SAO); bv. het vastzitten van de beweegbare brug Gebruiksafhankelijk onderhoud (GAO); bv. vervanging lampen na x branduren onderhoud na inspectie Toestandsafhankelijk onderhoud (TAO); bv slechte plekken in de verharding Onderdeel Klein Risico van falen (Kans x Gevolg) SAO Functioneringsinspectie Groot Zekerheid van faaltijdstip Groot GAO Functioneringsinspectie Klein Meetbaarheid van conditie Goed TAO Functioneringsinspectie + Slecht Gerichte Technische Inspectie Modificatie Ontwerp 13

14 Bij elke onderhoudsstrategie worden interventieniveaus anders geformuleerd. Bij SAO wordt het interventieniveau uitgedrukt in een aantal maximaal toelaatbare storingen of meldingen uit visuele inspecties of uitgevoerde testen. Bij GAO gebeurt dit in relevante gebruikseenheden van het object of het onderdeel zoals draaiuren. Bij TAO wordt het interventieniveau uitgedrukt in een maximaal toelaatbare afname van relevante inspectieparameters voor onderdelen. De termen preventief onderhoud en correctief onderhoud definiëren in algemene zin de onderhoudsstrategie. Preventief onderhoud geldt voor gebruiksafhankelijk en toestandsafhankelijk onderhoud; uitvoering preventief. Correctief onderhoud geldt voor storingsafhankelijk onderhoud; uitvoering correctief Onderhoudsmotieven In deze notitie is gezocht naar motieven voor uitvoering van onderhoudsmaatregelen. In de tabellen in deze notitie is steeds een motief vermeld. Er kan onderscheidt gemaakt worden naar hoofdmotieven. Genoemd worden hier: Dagelijks functioneren (D); motief tot uitvoering van de onderhoudsmaatregel ligt in verzekering van functioneren van het object. Voorbeeld: vervanging markering door afname reflectie Beperken en/of voorkomen van schade (P); motief tot uitvoering van onderhoudsmaatregel is preventief. Voorbeeld: indringing van wegzouten door scheuren in dab asfalt Aanzien en comfort (A); motief tot uitvoering ligt in het aanzien van het object. Object dient netjes en passend in omgeving te zijn. Voorbeeld: graffiti bestrijding op kunstwerken. Vooralsnog wordt geen prioritering van motieven aangegeven. Dit is een beleidskeuze. In de tabellen is bij elke maatregel gespecificeerd het motief voor onderhoud gebaseerd op bovengenoemde driedeling Bedrijfsonderhoud Deze notitie handelt over bedrijfsonderhoud aan de droge infrastructuur. Bedrijfsonderhoud gaat over activiteiten aan het object. Bedrijfsonderhoud wordt hier als begrip geïntroduceerd om dat deel van het onderhoud te beschrijven dat nodig is om dagelijks functioneren mogelijk te maken 3. Bedrijfsonderhoud is een gevolg van de initiële investering bij aanleg en onlosmakelijk verbonden met het gebruik van het object. Met de term willen we een bewustzijn versterken dat elke investering in infrastructuur structurele kosten met zich meebrengt. Naar analogie van Morgans metaphors is hierna de rijksweg vergeleken als productiemiddel in een fabriek: Analogie Fabriek Rijkswaterstaat Productiemiddel Machine Rijksweg Product Product A Vervoersmogelijkheid A -> B Bedrijfsonderhoud Smeren van de machine Schoonmaken bebording, onderhoud markering, reparatie voegovergangen, etc. Investering Vervangen van de machine Groot onderhoud 3 De term vast onderhoud dekt niet de lading; zij is gedefinieerd in het gele boek [3] en gebaseerd op het doel financiële stromen te scheiden. In deze notitie beschrijven we onderhoud dat nodig is voor dagelijks functioneren. Dit omvat veel activiteiten onder de noemer vast onderhoud, enkele als variabele maatregelen genoemde activiteiten en specifieke objectgerelateerde beheeractiviteiten. 14

15 Productiemiddelen dienen operationeel te worden gehouden om te kunnen produceren. Analoog geldt dat bedrijfsonderhoud nodig is om de vervoersmogelijkheid te realiseren. Bedrijfsonderhoud kan op verschillende detail niveaus worden beschreven. We kiezen hier het niveau van de objectcategorie analoog aan de OBRs van de droge infrastructuur Inzicht in de kosten Elk bestek is een totaal van besteksposten. De besteksposten bestaan uit een activiteitsbeschrijving en raming van kosten op basis van hoeveelheid x eenheidsprijs. Daarbovenop komen opslagkosten voor winst en risico, uitvoeringskosten, algemene kosten, BTW, voorbereidings-, administratie en toezichtskosten en (eventuele) kosten van verkeersmaatregelen. Naar analogie van het bestek zijn in de OBRs en in deze notitie de kosten per objectcategorie geraamd volgens: Kosten = hoeveelheid x eenheidsprijs + opslagen Voor hoeveelheid is het aantal stuks of de omvang van het areaal in km1 of ha, etc. ingeschat. Eenheidsprijzen zijn bepaald op basis van kostprijsbestanden van LBK, KUBOS en expert-judgement. Voor opslagen zijn geaccepteerde normbedragen gehanteerd. De totale kosten per objectcategorie zijn vervolgens vergeleken met planningsbedragen zoals opgenomen in de meerjarenprogrammering. Op basis van expert-judgement zijn totalen en ramingen aangepast en daarmee vergelijkbaar gemaakt. Deze werkwijze laat geen analyses toe op het detailniveau van maatregelen. Er ontstaat echter wel een onderbouwing en inzicht in de kosten op objectcategorie niveau: de belangrijkste kosten bepalende factoren worden inzichtelijk. Dit levert aanbevelingen tot aanpassing en de eerder gedefinieerde stuurknoppen. Een dergelijke aanpak van kostenraming zet aan tot discussie. De lezer wordt van harte uitgenodigd op- en aanmerkingen en suggesties tot verbetering kenbaar te maken. 2.3 Opbouw notitie Dit rapport is opgebouwd conform de indeling die het gele boekje voor vast onderhoud hanteert. Het volgende hoofdstuk is opgebouwd uit een vijftal paragrafen en heeft per paragraaf een van de vijf objectcategorieën als onderwerp: - Verhardingen (paragraaf 3.1) - Kunstwerken (par. 3.2) - Verkeersvoorzieningen (par. 3.3) - Landschap en milieu (par. 3.4) - Exploitatie (par3.5) In elk van de genoemde paragrafen wordt per objectcategorie het volgende beschreven: De belangrijke maatregelen in het kader van vast onderhoud voorkomende schadebeelden uitwerking per onderdeel en maatregel 1. functionaliteit 2. onderhoud, normen/interventieniveaus, motief en instandhoudingsmaatregelen 3. frequentie 15

16 De areaal gegevens en de totale kosten zijn gesommeerd en staan weergegeven in hoofdstuk 4. In hoofdstuk 5 worden suggesties voor aanpassing van het beheerregime gedaan. Hier worden de voorziene, mogelijke respectievelijk wenselijke aanpassingen aan het beheer regime beschreven. Dit kan zowel een aanpassing van de onderhoudsstrategie als van het service level zijn. Mogelijkheden tot het combineren van werkzaamheden, speciale randvoorwaarden bij het uitvoeren van werkzaamheden, mogelijkheden voor innovatie en mogelijkheden voor verbetering zijn daarbij genoemd. De bijlagen bevat tabellen met detailgegevens en uitwerking van geraadpleegde bronnen. Raming kosten In hoofdstuk 4 is het totaal overzicht in de vorm van een samenvatting van de kosten per object(sub)categorie weergegeven. In bijlage 1 staan de kosten (waar mogelijk) per object(sub)categorie verder uitgewerkt weergegeven. De kosten bevatten een indicatie van de gemiddelde kosten voor vast onderhoud per objectcategorie. In vergelijking met de vorige versie van onderhavig document, staan de bedragen weergegeven in Euro ( ). De gehanteerde uitgangspunten, kentallen en gegevens zijn steeds voorzien van een bronvermelding. Daarbij is gebruik gemaakt van expert judgement om op een globaal niveau een kostenraming mogelijk te maken. De raming is steeds gebaseerd op een inventarisatie van activiteiten/maatregelen en het aanwezige areaal. Daarbij is gezocht naar geschikte areaal eenheden en eenheidsprijzen. De berekende kosten betreffen het kale werk. De volgende toeslagen zijn eveneens van toepassing en staan weergegeven: vkmtr 15% verkeersmaatregelen uakwr 20% uitvoeringskosten, algemene kosten, winst en risico btw 19% belasting toegevoegde waarde (BTW) De genoemde percentages kunnen per objectcategorie verschillen als gevolg van de uitvoeringswijze. Daarnaast is steeds gerekend met een opslag voor begeleidingskosten. Deze begeleiding kan zowel worden uitgevoerd door de eigen dienst (DUU) als uitbesteed als ingenieursdienst. vat 20% voorbereidings-, administratieve en toezichtskosten Ook voor dit percentage geldt dat het per maatregel kan verschillen. In bijlage 1 is een uitwerking van de kosten per maatregel toegevoegd. Motief onderhoudsmaatregel Per objectcategorie is een overzichtstabel toegevoegd waarin voor komende maatregelen gerekend tot het bedrijfsonderhoud en een motivatie voor uitvoering van deze maatregel staan vermeld. In de kolom frequentie staan de gehanteerde onderhoudsintervallen weergegeven. Daar waar geen frequentie kon worden gegeven is een schatting gemaakt van de omvang van het aan te pakken areaal. Alle gegevens zijn opgenomen in bijlage 1. 16

17 3 Areaal en activiteiten 3.1 Verhardingen Algemeen Vast onderhoud Het vast onderhoud wordt tegenwoordig toegekend met behulp van kengetallen en betreft de volgende posten (conform [3]). Kleinschalig onderhoud aan verhardingen, het zogenaamde grijs onderhoud, zoals schoonmaken ZOAB, schoonmaken en onderhouden van waterafvoeren (goten, kolken en buizen) en bermen, grondwerken zoals afbermen/bermverlagen en verwijderen van overgroeide randen alsmede diverse kleinschalige klussen ten behoeve van de instandhouding van de verharding. Het bestrijden van onkruid op verhardingen. Onderzoeken en adviezen ten behoeve van het vast onderhoud. Het betreft hier onderzoek uitgevoerd door de DWW, AVV en BD. Deze onderzoeken en adviezen zijn in dit handboek niet opgenomen. Het herstellen van schades aan verhardingen ten gevolge van aanrijdingen en calamiteiten. Deze schades worden zoveel mogelijk op de aansprakelijke partij verhaald. De verhaalde schades worden zodanig geadministreerd, dat kosten onderdeel vormen van vaste onderhoud door de dienstkringen Het nemen van verkeersmaatregelen voor het uitvoeren van vast onderhoud. Schadebeelden Het volgende overzicht geeft inzicht in de vaste onderhoudsmaatregelen gerelateerd aan de soorten schades. Schadebeeld Spoorvorming Scheurvorming Naden Craquelé Rafeling Vuil Stagnatie oppervlakte afvoer Afwatering Maatregel Sporen vullen (geen scheurvorming), 4 uit-4 in (bij scheurvorming). Dichten met voegvullingsmassa (dient verwijderd te worden bij overlaging met asfalt) of emulsie en split. Dichten met voegvullingsmassa (dient verwijderd te worden bij overlaging met asfalt) of emulsie en split. 4 uit 4 in. DAB: locale oppervlak behandeling (emulsie en split). ZOAB: sealing. Laaggelegen vluchtstrook ZOAB: cleanen (2x) en vegen (2x) DAB en hooggelegen ZOAB: vegen (4x). Cleanen van ZOAB, reiniging van wegdek. Schoonmaken riolering (putten, kolken, buizen), verlagen hooggelegen bermen. Naast de genoemde maatregelen kunnen ook beheersmaatregelen nodig zijn, in geval van schade aan de verharding, zoals bijvoorbeeld: snelheidsbeperkingen waarschuwingsborden (slipgevaar of slecht wegdek) afsluiting van het wegvak (bij grote veiligheidsrisico s) 17

18 3.1.2 Maatregelen Hierna volgt een beschrijving van de belangrijkste maatregelen aan de verhardingen in het kader van het vast onderhoud. De uitwerking van de kostenraming is opgenomen in de bijlagen. A.1 Reparaties sporen, scheuren, naden en craquelé in asfaltverhardingen De beheerder stelt regelmatig meerlijks voorkomende schades aan de asfaltverharding vast. Zowel nieuwe schades als beschadigde, reeds eerder gerepareerde, plekken worden direct hersteld. Het herstellen omvat het dichten van naden, scheuren en gaten in dichtasfaltbeton (DAB), cementbeton (CB) en ZOAB. Voor DAB en CB moeten daarnaast de plekken met craquelé (4 uit - 4 in) worden vervangen. Een vroegtijdige aanpak is gewenst ter beperking van structurele schades gedurende de winterperiode. Scheuren en naden laten namelijk water toe in de verhardingsconstructie, waardoor bij vorst ijsvorming in de constructie kan ontstaan. Dit kan vervolgens leiden tot verlies van samenhang en/of draagkracht van de verharding met als gevolg gevaarlijke situaties (gaten), meer omvangrijke reparaties en een toename van de kosten. Spoorvorming kan resulteren in opdrukken van het asfalt juist naast het spoor. Frezen van deze randen kan dit schadebeeld verhelpen. De behandeling van spoorvorming kan op een aantal manieren geschieden: 1. vullen van rijsporen met emulsiebeton indien de deklaag verder niet beschadigd is (scheuren), 2. vlakfrezen van de randen indien de spoorvorming met name gevormd is door het opdrukken van de randen, 3. bakfrezen en opnieuw vullen met asfalt indien de deklaag gescheurd is in de sporen. A.2 Reinigen en cleanen van verhardingen Door het vuil van de weg en soms ook uit de berm, slibt het ZOAB van met name de laaggelegen vluchtstrook dicht, waardoor de waterafvoer stagneert en het geluidsniveau van het verkeer toeneemt. Overreden dieren dienen te worden verwijderd omdat maagsappen van de dieren het asfalt aantasten (met name de directies ON en NN). Met speciale zuig- en veegapparatuur wordt de ZOAB 2 maal per inwendig gereinigd. Het afkomend materiaal is verontreinigd en moet worden afgevoerd naar verwerkingsinstallaties hetgeen kosten verhogend is. In verband met de hoge verwerkingskosten wordt het materiaal naar een tijdelijke opslaginrichting gebracht waar het slib kan indikken. Daarna wordt het afgevoerd. De functionaliteit van het cleanen staat ter discussie. Enkele beheerders stellen geen meetbaar effect te kennen van de maatregel en twijfelen aan de noodzaak van uitvoering. Gesteld is dat een voldoende hoogteverschil van de berm ten opzichte van de verharding sterk van invloed is op de afwatering vanaf het wegdek en daarmee op het dichtslibben van de verharding. Anderzijds is aangegeven dat omstandigheden ook het cleanen van de rechterrijstrook en eventueel voorkomende linker vluchtstrook, nodig kan maken. Dit is met name bij meer dan twee rijstroken het geval. Bovendien is cleanen van nut bij het voorkomen en/of tegengaan van kruidengroei (wortels). Dit veroorzaakt gladheid en structurele schade aan de verharding. Mechanische verwijdering van kruidengroei is niet mogelijk terwijl gebruik van bestrijdingsmiddelen niet is toegestaan. Middels de drainage proef (Beker-proef) kan het functioneren van de drainage worden vastgesteld. Een andere indicator voor verminderde afvoer is visueel waarneembaar als het punt van uittreden van het water aan het verhardingsoppervlak. 18

19 De vluchtstrook en eventueel de rechter rijstrook wordt gemiddeld twee keer per gereinigd. Bovendien wordt de ZOAB vluchtstrook ook twee keer gezogen. De frequentie varieert van één tot vier keer per en is sterk afhankelijk van omstandigheden, zoals wegwerkzaamheden, getijde, en type en hoeveelheid verkeer. Het dicht asfaltbeton wordt vier keer per geveegd ter beperking van opspattend steenslag met ruitbreuk en lekke banden als mogelijk gevolg. Het vegen leidt eveneens tot een beperking van de vervuiling van de bermen. A.3 Herstraten verhardingen Bij elementbestratingen (zoals klinkers) ontstaan de schadebeelden dwarsonvlakheid en oneffenheden [11]. Dwarsonvlakheid ontstaat door spoorvorming. Oneffenheden kunnen bestaan uit zowel plaatselijke verzakkingen als ophogingen. Bovendien kunnen hierdoor gladheidproblemen ontstaan. Door het herstraten van de verharding kan de schade ongedaan worden gemaakt. De bij het rijk in beheer zijnde elementverhardingen bevinden zich op rust- en verzorgingsplaatsen langs de rijkswegen, bij bushaltes, carpoolplaatsen en inspectiewegen. Daarnaast worden elementverhardingen beheerd onder kunstwerken, op parallelwegen, fietspaden en voetpaden naar praatpalen. Het areaal elementverharding is geschat op 1% van de totale verharding, hetgeen overeenkomt met ongeveer 0,8 km 2. De frequentie van het herstraten is ongeveer één keer in de acht. C Schoonmaken afwateringsvoorzieningen De voornaamste redenen om het wegwater af te voeren zijn: a) het voorkomen van water op de weg in verband met aquaplaning en vorstschade aan de verhardingsconstructie, en b) het voorkomen van verzadiging van de bermen / aardebaan door water waardoor de draagkracht van de berm dan wel de stabiliteit van de aardebaan in het geding komt. De verharding wordt hiertoe onder een dwarshelling aangelegd (verkanting). De bermen nemen het water (gedeeltelijk) op en voeren het verder af naar de wegsloten. Smalle bermen, met name de middenbermen, hebben te weinig bergingscapaciteit. Het water wordt dan, indien de verharding naar deze berm afwatert, door riolering afgevoerd. Het vast onderhoud beoogt het op peil houden van de waterafvoer functie en bestaat voornamelijk uit het schoonmaken van goten, kolken, rioolbuizen en het verlagen van bermen. Een voldoende afwatering vereist een obstakelvrije afstoom ter voorkoming van verstopping. Kruidengroei in de randen van goten en riolering vormt het belangrijkste obstakel. Volledig verwijderen van kruidengroei is echter zeer arbeidsintensief terwijl dit niet noodzakelijk hoeft te zijn voor de functionaliteit. Bij beheerders bestaat een behoefte de gewenste kwaliteit van het reinigen in relatie tot het behoud van de afvoerfunctie te kwantificeren. Ongeveer 20% van de autosnelwegen en dubbelbaans autowegen wateren af naar de middenberm. Het water wordt opgevangen door de goten en via de kolken en de riolering afgevoerd naar de wegsloten of naar bezink- of opvangbassins. In het laatste geval ondergaat het wegwater nog een zuiveringsbehandeling alvorens het op het oppervlaktewater wordt geloosd. Dit is aan de orde in waterwingebieden en in situaties waarin het wegwater te zeer verontreinigd is. Ook nabij de volgende plaatsen wordt het water opgevangen: buitenbermen en tussenbermen met een te geringe wateropnamecapaciteit wegvakken in kwetsbare gebieden (bijvoorbeeld waterwingebieden) locaties met grote waterconcentraties waardoor de aardebaan kan eroderen of elders wateroverlast kan worden veroorzaakt. aansluitingen van kunstwerken op de aardebaan in verband met erosie. 19

20 Wanneer het laagste punt van een wegvak in een ingraving ligt wordt het water via een (ruimer gedimensioneerde) riolering al dan niet bemalen naar het oppervlaktewater geleid. De volgende maatregelen worden uitgevoerd ten behoeve van de afwatering in het kader van het vaste onderhoud: schoonmaken goten 2 x per ; schoonmaken kolken en putten 2-4 x per ; inspectie rioolbuizen en putten 1 x per 2 ; schoonmaken riolering en putten 1 x per 10 ; schoonmaken bassins 1 x per 5 ; selectief doorspuiten van uitstroomopeningen drainagebuizen in wegcunet (eventueel vervangen) op basis van storingsafhankelijk onderhoud. Een hoge reinigingsfrequentie van goten leidt tot lage reinigingsfrequentie van kolken. Het moment van reiniging is van belang voor de effectiviteit van de maatregel (bij voorkeur na maaibeurt en in de herfst). De totale kosten voor de uitvoering van deze maatregelen zijn geraamd op bijna 4,5 miljoen per. In de bijlage staat de berekening opgenomen. D Verlagen bermen en bestrijding kruidengroei ten behoeve van de verharding Het hier beschreven vast onderhoud heeft betrekking op alle activiteiten die van invloed zijn op de verharding. Het overige bermbeheer is ondergebracht bij de objectcategorie landschap en milieu (zie hiervoor paragraaf 3.4). De graszode die de berm afdekt, groeit ongeveer één tot twee centimeter per. Bij aanleg wordt in verband hiermee de berm circa vijf centimeter lager aangelegd dan de kant van de verharding. Na 5 tot 10 houdt de opgegroeide berm het water tegen en is bermverlaging noodzakelijk. De frequentie is afhankelijk van de grondsoort. Voor bermen met kleigrond ligt de frequentie bijvoorbeeld hoger dan voor zandgrond. Dit geldt zowel voor ZOAB (uitstromend water) als voor DAB (afstromend water). Ongeveer eens per acht wordt de laaggelegen berm afgegraven zodanig, dat het water weer jarenlang vrij kan afstromen. Daarbij wordt de kant van de ZOAB deklaag vrijgemaakt en/of de aansluitende berm over een breedte van circa drie meter verlaagd. Als gevolg van de bepalingen van het Bouwstoffenbesluit dient het afkomende bermmateriaal naar aanleiding van het grondverzet op verontreiniging getoetst te worden. Het uitvoeren van de toetsen is kostenverhogend. De grond kan over het algemeen hergebruikt worden 4. De overige vaste onderhoudsmaatregelen aan de bermen betreffen het afsteken van overgroeide kanten aan buiten- en binnenberm, het onkruidvrij houden van ZOAB asfaltranden, het plaatselijk dichten van spoelgaten en plaatselijke herprofilering van bermen als gevolg van inrijden door voertuigen. 4 Een notitie is beschikbaar waarin een gewijzigd ontwerp van de rijbaan bijdraagt aan verminderde ingroei van kruiden. 20

21 3.1.3 Onderhoudsintervallen maatregelen vast onderhoud verhardingen volg nr A A1 A2 sub volg nr A11 A12 A13 A14 A21 In de onderstaande tabel staan de verschillende maatregelen aangegeven met beschrijving van motief en frequentie en referentie. In deze tabel is in veel gevallen gekozen voor een bepaald interval op basis van beschikbare informatie en expert judgement. omschrijving maatregelen motivatie verharding reparaties reparatie naden reparatie ZOAB reparatie naden direct dichten ter voorkoming van structurele schade reparatie CB reparatie naden direct dichten ter voorkoming van structurele schade reparatie DAB reparatie naden direct dichten ter voorkoming van structurele schade reparatie scheuren / gaten reparatie ZOAB reparatie CB reparatie DAB reparatie craquele reparatie CB reparatie DAB mini-opp. behandeling, opruwen, voegen vullen reinigen / cleanen reparatie scheuren en gaten direct dichten ter voorkoming van structurele schade reparatie scheuren en gaten direct dichten ter voorkoming van structurele schade reparatie scheuren en gaten direct dichten ter voorkoming van structurele schade reparatie craquele directie dichten ter voorkoming van structurele schade reparatie craquele directie dichten ter voorkoming van structurele schade frequentie / areaal aan te pakken min max 3 km / dkr areaal idem idem 2% zoab laaggelegen cleanen verstopt raken porien stagnatie waterafvoer capaciteit en plaatselijk hooggelegen leidt tot gladheid wegdek en daarmee verminderde cleanen veiligheid A22 zoab vegen / zuigen voorkomen steenslag en ruitbreuk A23 dab vegen / zuigen idem 4 6 A24 cb vegen / zuigen idem 4 6 A3 herstraten verhardingen herstel dwarsvlakheid en oneffenheden 1 x per 8 C afwatering C1 schoonmaken goten afvoer vuil; voorkomen verstopping 2 4 C2 schoonmaken kolken / idem 2 4 leegzuigen inspectieputten C3 C4 inspectie rioolbuizen en putten schoonmaken rioolbuizen en putten opsporen van beschadigingen 1 x per 10 afvoer vuil; voorkomen verstopping als gevolg van begroeiing 1 x per 10 C5 schoonmaken bassins idem 1 x per 5 C6 doospuiten drainages opheffen stagnatie t.b.v ontwatering aardenbaan 1 x per 2 C7 schoonmaken idem 1 x per 2 C8 uitmondingen verkeersmaatregelen afwatering 2 idem 1% 1,5% 2% 1,5% 1,5% 21

22 D D1 D2 D3 bermen verlagen midden, tussen en buitenbermen afsteken overgroeide kanten bermen onkruid vrij maken van ZOAB randen (lage kant) waterafvoercapaciteit 1 x per 20 opheffen stagnatie uitstroom afwatering ZOAB 1 x per 10 idem 1 x per 5 1 x per 4 D4 dichten spoelgaten voorkomen structurele schade berm 20% D5 aanvullen c.q. herprofileren idem 20% bermen 1 10% 22

23 3.2 Kunstwerken Algemeen Vast onderhoud beperkt zich bij kunstwerken tot het verhelpen van kleine schades en gebreken, het verrichten van schoonmaakwerkzaamheden en werkzaamheden die goed functioneren waarborgen (zoals smeren en vervanging van kapotte onderdelen). De beheerder inventariseert de activiteiten naar aanleiding van een functioneringsinspectie (2 keer per ). In de praktijk blijkt dat veel van de kunstwerken aanzienlijk zwaarder belast worden dan waar ze op ontworpen zijn. Het gevolg is een versnelde slijtage en stijgende onderhoudskosten. Hierna zijn de belangrijkste maatregelen in het kader van vast onderhoud aan kunstwerken genoemd. De benoemde maatregelen gaan steeds over veel geld en hebben functioneel grote impact. De lezer wordt gevraagd zijn aandacht op deze maatregelen te richten. De rest van de maatregelen zijn opgenomen in de tabel in paragraaf en in het overzicht van bijlage 1. Deze maatregelen komen in een later stadium aan de orde Maatregelen Hierna volgt een algemene beschrijving van maatregelen die in het kader van vast onderhoud aan kunstwerken worden uitgevoerd. Verhardingen op kunstwerken De kwaliteitseisen die gesteld worden aan de oppervlakte van de verharding zijn gelijk aan de verhardingen elders. Omdat het verouderingsgedrag van de verharding op de kunstwerken kan afwijken, kunnen de benodigde onderhoudsintervallen verschillen. Aan de verharding op de kunstwerken worden aanvullende eisen gesteld omdat deze ook de bescherming van het betonnen of stalen oppervlak van de kunstwerken vormt. De maatregelen en kosten van de verhardingen op kunstwerken in het kader van het vaste onderhoud zijn opgenomen onder het hoofdstuk verhardingen. De reden hiervan is dat het aandeel verhardingen op kunstwerken minder dan 5% van de totale verharding bedraagt. Voegovergangen Bijzondere aandacht verdienen de voegovergangen tussen kunstwerken en aansluitende wegvakken en tussen kunstwerk delen onderling. De vlakheid is bepalend voor de veiligheid, het rijcomfort en de geluidsproductie. Bij ongelijkmatigheden zal het passeren van zware vrachtverkeer met veel gebonk gepaard gaan. Dit geeft naast geluidsoverlast tevens snellere slijtage van de voegovergangen en mogelijk zelfs slijtage aan andere delen van het kunstwerk. Slijtage van de voegovergangen kan leiden tot problemen met waterdichtheid. De waterdichtheid is van belang om chemische aantasting van het kunstwerk te voorkomen. Belangrijkste schademechanisme is hier chloride indringing. In het kader van het vaste onderhoud worden alleen kleinschalige reparaties aan voegovergangen uitgevoerd. Bovendien worden de voegovergangen regelmatig gereinigd. Betonnen draagconstructies De betonnen draagconstructies vragen relatief weinig onderhoud. Gemiddeld is na dertig groot onderhoud noodzakelijk. De aantasting door dooizouten is naast carbonatatie een van de belangrijkste schademechanismen. Dit kan beperkt worden door regelmatig klein onderhoud aan de afdichtende asfaltlaag door het schoonmaken en afdichten van naden waar zout water het beton kan bereiken, of kan indringen in het beton. Bij verwaarlozing kan ernstige vervolgschade optreden. 23

24 In het kader van vast onderhoud wordt de betonnen draagconstructie regelmatig schoongemaakt, worden naden afgedicht ter beperking en/of voorkoming van de zout indringing en de eventueel aanwezige conservering bijgewerkt. Stalen draagconstructies Stalen draagconstructies worden beschermd tegen corrosie door een conservering. Deze conserveringslaag zal, afhankelijk van de agressiviteit van het klimaat, met een interval tussen de tien en twintig groot onderhoud vergen. Door de milieueisen is afscherming nodig bij afstralen (het verwijderen) van de conservering, Dit maakt conserveringsonderhoud relatief kostbaar. Hoewel de conservering primair de functie heeft om de levensduur van de constructie te verzekeren, is aanzien van het kunstwerk ook een belangrijk aspect. Dit is vooral van toepassing bij toonaangevende kunstwerken en kunstwerken in woonomgevingen. In het vaste onderhoud is opgenomen het regelmatig bijwerken van de conservering. Het aanzien van het kunstwerk wordt gewaarborgd door regelmatig te reinigen. Opleggingen Bruggen en viaducten zetten uit en krimpen afwisselend onder temperatuurinvloeden. Om de bewegingen die dit met zich meebrengt mogelijk te maken zijn de opleggingen op de steunpunten en landhoofden beweeglijk uitgevoerd. Deze opleggingen zijn kritieke onderdelen die regelmatig onderhoud behoeven. Vast onderhoud aan de opleggingen beperkt zich tot reinigen en afhankelijk van het toegepaste type, smeren. Installaties Een deel van de kunstwerken heeft installaties van heel beperkte omvang, bij pompkelders bij verdiepte wegen en onderdoorgangen, tot omvangrijk, bij beweegbare bruggen en tunnels. Op dit punt zijn de tunnels het meest complex. Hierin komen installaties voor ten behoeve van de waterafvoer, de verlichting, veiligheidsvoorzieningen als tunnelventilatie, branddetectie en blusmiddelen. Het aantal installaties voor communicatie, bewaking en besturing neemt de laatste jaren toe. Een voorbeeld hiervan is afstandsbediening en verkeersmanagement met behulp van video bewaking. Het vast onderhoud richt zich op het op peil houden van de installaties door smering, reiniging en vervangen van kapotte onderdelen. Graffiti verwijdering Graffiti op kunstwerken wordt als regel niet verwijderd tenzij teksten griffend dan wel kwetsend zijn. Met de verwijdering is lijks bijna 1 miljoen gemoeid Betonnen viaduct in en over de Rijksweg en betonnen bruggen Viaducten zorgen voor een ongehinderde doorstroom van twee kruisende verkeersstromen. Voor bruggen geldt dat deze een landweg over een waterweg voert. Deze categorie kunstwerken is in het referentiedocument beschreven als zogenaamde standaard kunstwerk. De betonnen kunstwerken in de rijksweg worden onderhouden op een niveau waarbij aan veiligheid voor de weggebruikers geen concessies worden gedaan. Het onderhoud aan de verharding loopt in de regel mee met de wegvakken. Dit betekent dat de weggebruiker de kunstwerken eigenlijk nauwelijks opmerkt. Daar waar de verharding op de kunstwerken apart wordt onderhouden herkent de gebruiker de kunstwerken aan de ter plaatse afwijkende verharding. De verharding van viaducten over de rijksweg kan een ander onderhoudsregime hebben. Veelal is de verharding op deze viaducten in beheer bij gemeenten of provincie. Het onderhoudsregime wordt bepaald door de eisen die het gebruik stelt. De verharding moet 24