Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland

Transcriptie

1 Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland Amsterdam, december 2006 Staalmeesters, Rembrandt, De Staalmeesters van Rembrandt staan symbool voor Nederland als handelsland. Kwaliteitscontrole, standaards en kennis van zaken, zoals bewaakt en ingevoerd door de staalmeesters, wekken vertrouwen en verlagen de kosten van handel. Zij staan bovendien symbool voor de bereidheid van Nederlanders tot samenwerking en overleg. 1

2 Frank A.G. den Butter en Daniël B. Leliefeld Verantwoording Dit rapport is tot stand gekomen in opdracht vanjoop.h. Hylkema, Managing Director IHC Holland Parts & Services in samenwerking met Stichting Handelsland. Het is uitgevoerd door Frank A. G. den Butter, Hoogleraar Economie Vrije Universiteit en initiatiefnemer bij de oprichting van de Amsterdam Trade University, en Daniël B. Leliefeld, onderzoeker bij de Amsterdam Trade University. Het rapport is het eigendom van IHC Holland BV en mag niet worden gereproduceerd zonder toestemming van de eigenaar. 2

3 Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland SAMENVATTING In dit rapport is getracht antwoord te geven op de vraag hoe het belang van de Nederlandse maakindustrie voor de Nederlandse economie gehandhaafd kan blijven, terwijl de fysieke productie uit Nederland verdwijnt. In het verleden is tevergeefs veel energie en tijd gestoken in beleid gericht op het behoud van de daadwerkelijke productieprocessen in Nederland. Hedendaags beleid, in de context van een wereld met open grenzen, richt zich niet op het behoud van deze processen, maar juist op het inwinnen van andersoortige productieprocessen. De algemene lijn is nu om slim in te spelen op de toenemende handel als gevolg van de open grenzen. Het belang van de maakindustrie voor de Nederlandse economie in termen van productiviteit en werkgelegenheid is aanzienlijk. Zeker als de gerelateerde diensten hier ook in mee worden gewogen. Het is op dit moment niet mogelijk om dit belang te kwantificeren. Ondernemingen worden binnen de traditionele classificatie van het CBS tot de industrie gerekend als het merendeel van de omzet van een onderneming betrekking heeft op een fysiek product. Dit vertekent niet alleen het beeld van de industrie, maar legt ook niet de nadruk op de nevenactiviteiten van deze industriële ondernemingen. Deze overige activiteiten hebben veelal betrekking op ondersteunende diensten naast het kernproduct. Het zijn juist deze activiteiten, de diensten, die van essentieel belang zijn in de toekomst van de Nederlandse maakindustrie. Aan de ene kant brengt de toenemende interdependentie van individuen en gemeenschappen in de wereld ( globalisering ) met zich mee dat arbeidsintensieve productieprocessen uit Nederland geplaatst worden. Meer in algemene zin versnelt het liberaliseren van handelsregimes en de toepassing van geavanceerde logistieke technologie de verandering van het handelspatroon. De acceleratie van het proces leidt ertoe dat de landen in de toekomst slechts die producten zullen exporteren waarin zij een comparatief voordeel hebben. De regio die het goed voor de laagste prijs kan produceren zal uiteindelijk de belangrijkste exporteur van zo n goed zijn. Op de kortere termijn spelen ook factoren zoals de aanwezigheid van een afzetmarkt, schaalvoordelen en productdifferentiatie een factor van belang. Daarnaast ontstaat er steeds meer aandacht voor het belang van de instituties van een land. Een land met kwalitatief hoogstaande instituties zal immers makkelijker kapitaal aan kunnen trekken dan ontwikkelende landen. Aan de andere kant brengt deze internationaliseringtrend steeds meer handel met zich mee. Goederen en diensten worden over de hele wereld aangeboden en verhandeld. Ook het verplaatsen van productieprocessen kan gezien worden als handel in investeringen en kennis. Dit alles is mogelijk als er rendement op een handelstransactie bestaat. Dit wordt eerder mogelijk gemaakt als de kosten van handel op zich laag zijn. Nederland heeft in de toekomst bewezen dat zij een natie is van handelaren. De bevolking beschikt onmiskenbaar over koopmansgeest en is derhalve goed in staat om de kosten van handel dermate laag te maken dat handel lucratief wordt. Dit wordt in het kader van dit rapport transactiekostenbeheersing genoemd. Verlaging van deze transactiekosten doet het handelsvolume verder toenemen en het totale kostenvolume stijgt evenredig. Koopmansgeest betekent ook dat Nederlanders erin slagen relatief homogene producten aantrekkelijk in de markt te zetten. Daarnaast verdient Nederland in toenemende mate de reputatie van Gate way to Europe. Het beschikt dus over een aanzienlijke afzetmarkt. Dit laatste heeft in het verleden een aantrekkelijke schaal van productie mogelijk gemaakt voor veel productieprocessen en diensten. 3

4 Frank A.G. den Butter en Daniël B. Leliefeld De liberalisering van de wereldhandel kan aldus heel goed uitpakken voor Nederland. Tegelijkertijd is het onmogelijk om de fysieke productieprocessen hier te houden. Op dit moment bestaat er nog veel kennis van de productieprocessen en nemen veel Nederlandse maakindustriëlen een belangrijke positie in hun sector in. Dit zijn de belangrijkste voorwaarden voor een bedrijf binnen de maakindustrie om in de toekomst een rendabele bedrijfsvoering voort te zetten. Deze uitgangspositie leent zich namelijk om de transitie in te zetten van maken tot regievoeren. Dit laatste betreft een positie in de markt waarin een onderneming als het ware alle transacties in een sector orkestreert. Dit is mogelijk voor deze onderneming daar het meer bedreven is in de beheersing van de transactiekosten van handel van het goed dan de organisatie verantwoordelijk voor de fysieke productie. De producent van het goed huurt de regievoerder ter ondersteuning van bijvoorbeeld de verkoop en de inkoop. Het transactiebedrijf benut hiervoor de Nederlandse omgeving en zijn eigen kennis van het productieproces en zijn netwerk. Het staat de nieuwe onderneming vrij om zelf het product te blijven produceren of slechts verantwoordelijkheid te dragen voor de invulling van (een deel van )de schakels tussen de productieprocessen. Een bedrijf waar de productie van geavanceerde fysieke goederen samengaat met de regievoeringsfunctie is IHC Holland. Deze Nederlandse producent van baggerwerktuigen en onderdelen zal in de toekomst, net als veel andere industriële ondernemingen, in steeds mindere mate de fysieke, eenvoudige arbeidsintensieve productieprocessen kunnen handhaven. Wel beschikt het over veel specifieke kennis van het productieproces. Bovendien neemt het een sterke positie in de geclusterde sector in. Daarenboven kan dit bedrijf beschikken over een stabiel en betrouwbaar netwerk. Dit brengt voor IHC de noodzaak en de mogelijkheid mee zich te ontwikkelen tot regievoerder. Dit brengt in eerste instantie een investering met zich mee in de kennis van toekomstige behoeften in de markt en de sector. Daarnaast dient het zijn reputatie in de sector en het genoten vertrouwen verder uit te bouwen. Zodra inzicht ontstaat in de behoeften en de benodigde kennis kunnen de competenties binnen de onderneming ontwikkeld (of ingekocht) worden. Deze dienen aan te sluiten op de leiderschapsrol op het vlak van kennis van de geavanceerde technologie van baggerwerktuigen en op het vlak van kennis van de beheersing van transactiekosten. Een dergelijke transitie en de ontwikkeling van de competenties van het transactiekostenbedrijf betreffen innovaties. Als het eigendomsrecht van dergelijke kennis niet zeker is gaat een deel van de investering verloren ten gunste van derden. Dit positieve externe effect (nuttige kennis die beschikbaar komt voor iedereen) weerhoudt ondernemingen om te investeren in een dergelijke procesinnovatie. Dit rechtvaardigt een ondersteunende rol van de overheid. Als de overheid de juiste gelegenheid biedt aan ondernemingen om de nodige kennis te ontwikkelen kan deze ook weer door andere Nederlandse maakindustriëlen benut worden. Dit verhoogt het rendement op deze publieke investering ten opzichte van eenzijdige ontwikkeling op basis van de bescherming van het eigendomsrecht op de kennis. Ook hebben de overheid en andere belangenorganisaties een rol bij de ondersteuning van de reputatie van Nederland als betrouwbaar handelsland. Dit publieke goed karakter komt bovendien terug bij de ontwikkeling van de juiste competenties op de arbeidsmarkt. Hier is zowel behoefte aan praktische kennis en vaardigheden op het vlak van productietechnologie als op het vlak van de verdere ontwikkeling van de transactiekostenleer. Deze beide typen kennis kunnen goed in publiek private vorm ontwikkeld worden. 4

5 Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland Innovaties die een betere koppeling tussen de verschillende schakels van de productieketen bewerkstelligen, de transactiekosten verlagen leiden tot meer productiviteit in de regiefunctie. Dit betekent een comparatief voordeel in de regievoering. Empirisch onderzoek suggereert dat de bijdrage van dit soort procesinnovaties aan de productiviteitsgroei in Nederland minstens zo groot is als de bijdrage van investeringen in traditionele onderzoek en ontwikkeling (R&D). 5

6 Frank A.G. den Butter en Daniël B. Leliefeld SAMENVATTING INLEIDING & VRAAGSTELLING... 7 A: NEDERLAND HANDELSLAND: REGIEVOERING... 9 A1. Inleiding... 9 A2. Recente ontwikkelingen leiden tot versnelling van fragmentatieproces... 9 A3. In welk fragment zal Nederland zich specialiseren? Neoklassieke theorie: Voordelen n.a.v. toebedeling productiefactoren New Trade Theory: schaalvoordelen en productdifferentiatie Beheersing van transactiekosten stuwt handel en welvaart Nederland handelsland A4. Nederland blijft een handelsland en specialiseert zich in regievoering De uitdaging werkgelegenheid te behouden De kansen liggen bij specialisering in de handel Regievoering over transacties internaliseert welvaart uit handel Bedrijfsvoering van een regievoerende onderneming De overheid schept de voorwaarden A5.Conclusie B: DE CASUS IHC HOLLAND B1. Inleiding B2. De positie van IHC Holland IHC Holland Productietechnologie van baggerwerktuigen is kennisintensief Marktstructuur en ontwikkeling van de vraag B3. Analyse uitgangssituatie en toekomstige ontwikkelingen De uitgangspositie van IHC maakt innovatie mogelijk Ontwikkelingen in sector en markt: groei transactiekosten Inspelen op transactiekosten leidt tot regievoering B4. Strategieformulering en transitieproces voor IHC Holland IHC zal in de toekomst een winstgevende bedrijfsvoering voeren door een ontwikkeling in te zetten die leidt tot de positie van regievoerder over de transacties in de sector Ontwikkeling van deze strategie betekent in eerste instantie investeren in kennis van behoeften, vertrouwen en reputatie in de sector Daaropvolgend dienen de juiste competenties ontwikkeld te worden die aansluiten op de leiderschapsrol op het vlak van technologische kennis van baggerwerktuigen en - onderdelen en op het vlak van kennis van de beheersing van transactiekosten De nieuwe organisatie: een houtskoolschets B5. Conclusie C: REGIEVOERING IN DE MAAKINDUSTRIE IN NEDERLAND C1. Inleiding C2. Globalisering: noodzaak en mogelijkheid C3. Regievoering Kennis van maken is de basis van de ontwikkeling tot regievoerder De realisatie van fysieke producten in Nederland Voorwaarden voor ontwikkeling tot regievoerder C5. Conclusie D: DE ROL VAN DE OVERHEID EN BELANGENORGANISATIES D1. Inleiding D2. De rol van de overheid Herverdeling Collectieve goederen Marktfalen Marktwerking D3. Innovatie en regievoering: beleidsadviezen Ontwikkeling van visie Ondersteuning van het veranderingsproces en innovatie Permanente taken D4. Conclusie LITERATUUR BIJLAGE

7 Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland INLEIDING & VRAAGSTELLING Een van de belangrijkste uitdagingen in de toekomst van de Nederlandse economie is hoe we de maakindustrie kunnen behouden, terwijl steeds meer feitelijk productiewerk aan het buitenland wordt uitbesteed. Het is zaak om niet in de fout uit het verleden te vervallen om koste wat kost ook de productie zelf in Nederland te willen beschermen. De teloorgang van de textielindustrie, RSM en Fokker tonen het failliet van een dergelijke strategie aan. Het behoud van het economisch belang van de maakindustrie, terwijl de daadwerkelijke productie uit Nederland verdwijnt, is mogelijk door tijdig de overgang in te zetten van maken naar regievoeren. De regiefunctie benadrukt het belang van de handel, en daarbij de rol van de transactiekosten. De vraagstelling sluit naadloos aan op het WRR-rapport Nederland Handelsland uit Het eerste deel van dit rapport gaat uitvoerig in op het veranderende handelspatroon, de rol van transactiekosten en het regievoeringsconcept. Wat zijn transactiekosten? Transactiekosten zijn alle kosten die gemaakt worden bij het tot stand brengen van handelstransacties. In andere woorden gaat het om het gedoe geassocieerd met de inkoop en verkoop van goederen en diensten en van productieverplaatsing. Een onderneming die zijn product aantrekkelijker in de markt kan zetten, door de kosten van handel te beperken is internationaal eerder succesvol, gezien de aanzienlijke rol van dit type kosten bij internationale handel. Deze kosten worden (in de economische literatuur) transactiekosten genoemd. Vervolgens is, middels een casestudy van de toekomstverwachtingen van IHC Holland, het potentiële succes van deze formule voor de gehele maakindustrie geïllustreerd. Deze industriële onderneming kent een bijzondere positie in de Nederlandse scheepsbouw sector vanwege haar hoge specialisatie op het gebied van baggerwerktuigen en onderdelen. Het bedrijf opereert vanuit de grote Nederlandse kennistraditie en is nauw betrokken bij de wereldwijd opererende baggerindustrie. Toch is ook in deze bedrijfstak onvermijdelijk dat in de toekomst steeds meer feitelijke productiewerkzaamheden worden uitbesteed aan buitenlandse bedrijven en (onder)aannemers. De vraag is dan welke kennis en vaardigheden ingewonnen moeten worden om in de toekomst de lucratieve regietaken in handen te houden en te verwerven. De toekomst van IHC en de nodige transitiestrategie tot regievoerder vormt het onderwerp van het tweede deel van dit rapport. Het derde deel van dit rapport vormt een beschouwing van de lessen die getrokken kunnen worden uit de casus IHC Holland. Het geeft in antwoord op de vraag voor welke takken van de maakindustrie de regiefunctie haalbaar is. Veel ondernemingen beschikken op dit moment over voldoende kennis van het productieproces en het netwerk om succesvol de transitie te maken tot regievoerende onderneming. 7

8 Frank A.G. den Butter en Daniël B. Leliefeld Het benutten van het comparatieve voordeel van de Nederlandse economie op het vlak van handel door de inzet van de transitie van maken tot regievoeren dient gepaard te gaan met de nodige ondersteuning van de kant van de overheid en van belangenorganisaties. Voorop staat hierin de onderkenning en de haalbaarheid van de nodige organisatorische en procesmatige innovaties binnen de maakindustrie. Niet alleen het marktfalen geassocieerd met innovatie, maar ook herverdelingskwesties en het publieke goed karakter ter ondersteuning van de handelsfunctie van Nederland rechtvaardigen een sturende en ondersteunende rol van de overheid. Daarnaast zullen in Nederland de nodige competenties binnen de arbeidsmarkt gerealiseerd moeten worden en verdient de reputatie van Nederland als geschikte handelspartner ondersteuning. In het vierde deel van dit rapport worden deze voorwaarden voor externe partijen geschetst. Tot slot is er voorzien in een samenvatting. Wat is een regievoerende onderneming? Een regievoerende onderneming is een bedrijf dat een fors deel van zijn omzet direct of indirect verdient door de verschillende transacties in de sector te orkestreren. Zijn kennis van het productieproces en positie in het netwerk van gerelateerde ondernemingen geeft een dergelijke organisatie de mogelijkheid omzet te genereren naast (of in plaats van) het fysieke product. De levering van diensten (i.p.v. goederen) binnen de sector in het kader van transactiekostenbeheersing is voor zo n bedrijf van toenemend belang. 8

9 Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland A: NEDERLAND HANDELSLAND: REGIEVOERING A1. Inleiding In dit hoofdstuk worden de algemene trends achter het wereldwijde handelspatroon beschreven. Eerst is stilgestaan bij de (neo-)klassieke theorie. Vervolgens is rekening gehouden met nieuwe handelstheorie en de transactiekostentheorie. Voorop staat steeds de toenemende interdependentie tussen landen ( globalisering ) en de gevolgen hiervan voor Nederland. Naar voren komt dat de fysieke productie in Nederland geen grote toekomst toebedeeld is. De handelsgeest van Nederlanders en het institutionele wezen betekenen dat Nederland zich in de toekomst meer op handel moet richten. De maakindustrie zal zich van maken moeten wenden tot handelen. Dit behelst de transitie tot regievoerder voor veel Nederlandse maakindustriëlen. A2. Recente ontwikkelingen leiden tot versnelling van fragmentatieproces In 1776 schreef Adam Smith Division of labour is the great cause of its increased powers 1 (1776). Smith zegt dat het de fragmentatie van arbeid is die de aanleiding vormt tot een verhoging van de productiviteit (en daarmee macht) van arbeid. De natuurlijke neiging van mensen om te ruilen teneinde hun positie te verbeteren is de hoofdoorzaak achter het opsplitsen van arbeidsprocessen. Een hogere productie wordt bereikt door herhaling en daarmee vaardigheid. Bovendien gaan mensen opzoek naar nieuwe technologie. Tot slot wordt het tijdsverlies bij het schakelen tussen taken beperkt als men zich toelegt op een specifieke taak. Het loskoppelen van taken uit een proces wordt mogelijk gemaakt door de technologie die voorhanden is. Zo kan een praktische toepassing als de lopende band of het internet verdere specialisering mogelijk maken. De mate van fragmentatie is begrensd door de grootte van de relevante markt. In een kleine afgebakende markt (wellicht een afgelegen dorpje) zal minder vergaande specialisering ontstaan dan in de grote stad. Nieuwe politieke omstandigheden, transporttoepassingen en communicatietechnieken leveren een bijdrage aan de vergroting van de markt van een aantal productieprocessen. Volgens Smith zijn het niet zozeer de talenten van mensen die bepalen wie wat uitvoert, maar eerder de omstandigheden. Deze omstandigheden vormen het onderwerp van het werk van David Ricardo (1817) en van de volgende paragraaf. A3. In welk fragment zal Nederland zich specialiseren? Mensen hebben de neiging tot ruilen, dit werkt specialisering in de hand. De vraag is echter wie zich in welk fragment van het arbeidsproces zal specialiseren in de toekomst en wat is de consequentie hiervan voor het handelspatroon? De theorie van Ricardo geldt bij beantwoording van deze vraag als uitgangspunt. De New Trade theory is een aanvulling op dit model. Beide komen in deze paragraaf aan bod. 3.1 Neoklassieke theorie: Voordelen n.a.v. toebedeling productiefactoren Ricardo gaat uit van verschillen in de toebedeling en kwaliteit van arbeid en kapitaal tussen landen. Zo is de grootte van de beroepsbevolking van belang en kunnen bodemschatten en vruchtbaarheid een essentiële rol spelen. Deze toebedeling heeft gevolgen voor de relatieve kosten van de vervaardiging van goederen. Het uiteindelijke handelspatroon is een beeld van het verschil in toebedeling tussen landen. Als een land relatief goedkoop een goed kan vervaardigen, spreekt men van een comparatief voordeel in de vervaardiging van dit goed t.o.v. een ander land. Dit patroon is geen statisch gegeven. Het patroon kan door o.a. technologische 1 Smith, A., 1776, Book 1, Of the Causes of Improvement in the Productive Powers of Labour, and of the Order According to which its Produce is Naturally Distributed Among the Different Ranks of the People, Chapter 1, Of the Division of Labour, blz. 3 9

10 Frank A.G. den Butter en Daniël B. Leliefeld ontwikkelingen veranderen. Het is bovendien denkbaar dat een voordeel zich niet of slechts na ruim verloop van tijd in het handelspatroon uit. Voor een land of gemeenschap is het essentieel dat een comparatief voordeel onderkent wordt en benut wordt om welvaart te creëren. Door te kijken naar het veranderen van de productiefactoren (kapitaal en arbeid) kan men inzicht krijgen in de comparatieve voordelen van een land. Kapitaal, relatiespecifieke investeringen en incomplete contracten De productiefactor kapitaal zou in theorie voor elke gemeenschap in gelijke mate beschikbaar moeten zijn. Voor een investering van geld bestaan veel minder belemmeringen dan voor de verplaatsing van fysieke goederen of diensten. Een belegging of betaling kan met de klik van een muisknop gerealiseerd worden. In werkelijkheid worden echter hogere rendementseisen gesteld aan een investering in een opkomende economie dan in het Westen. Dit wordt verklaard uit het gebrek aan risicobeperkende instituties in ontwikkelingslanden. Voor een directe buitenlandse investering in bijvoorbeeld een nieuwe productielocatie is veel voorbereidend werk en controle vereist, ter waarborging van het rendement. Een stevig contract kan veel onzekerheid voor beide partijen wegnemen. Het is echter denkbaar dat niet alle omstandigheden afgedekt kunnen worden door middel van ondertekening van zo n document. Men spreekt dan van een incompleet contract. De incompleetheid van een contract laat ruimte voor risico. Een zogenaamde relatiespecifieke investering brengt een soortgelijk probleem met zich mee. Een dergelijke investering doet zich voor als er bijvoorbeeld maar een koper is voor een product. De producent heeft geld en tijd geïnvesteerd in de fabricatie van het goed, maar als zijn enige afnemer het af laat weten, is de producent zijn investering kwijt. Dit soort investeringen komen zelfs in ontwikkelde economieën nauwelijks van de grond. De beschikbaarheid van de productiefactor kapitaal is afhankelijk van de aanwezigheid en kwaliteit van het lokale netwerk en instituties. Dit heeft aanzienlijke consequenties voor de mogelijkheden en kosten van handel en productie, comparatieve voordelen en daarmee voor de handelsstromen. In tegenstelling tot minder stabiele en ontwikkelde landen beschikt Nederland over een hoge kwaliteit van het rechtssysteem. Onderzoek van Nunn (2005) wijst uit dat Nederland een van de landen is met een comparatief voordeel dat industrieën steunt die bouwen op relatiespecifieke investeringen en incomplete contracten 2. Door de reputatie die Nederland in het buitenland geniet te koesteren kan Nederland in de toekomst niet alleen bouwen op een dergelijke industrie, maar geniet het over de gehele linie voordeel bij het gebruik van kapitaal als productiefactor. Bovendien is het gepercipieerde risico van een investering in Nederland lager. Dit maakt het aantrekkelijker om met een Nederlandse onderneming in zee te gaan dan met een ondernemer uit een ander land. Laaggeschoold werk wordt ingeruild voor hoger geschoolde banen Steeds meer landen stellen door middel van handelsovereenkomsten hun markten open voor investeringen, goederen en diensten. De toetreding van China tot de WTO, maar ook de toenemende integratie van de interne markt van Europa zijn hier voorbeelden van. Ongetwijfeld zullen arbeidsintensieve productieprocessen, waar weinig scholing voor nodig is, (onder druk van concurrentie) verplaatst worden naar 2 Nederland kent op zeven (hoofdzakelijk West-Europese) landen na hoogste kwaliteit van rechtssysteem volgens onderzoek van Kaufmann (2003). De minst specifieke goederen worden vervaardigd door industrieën zoals pluimveeverwerking en koffieproductie. De meest specifieke industrie, volgens Nunn, is automobiel- en vrachtwagenvervaardiging. De relatie tussen de kwaliteit van het rechtssysteem en exportvolume in relatiespecifieke goederen, gecontroleerd voor relatieve aandelen in arbeid en kapitaal, is sterk. 10

11 Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland regio s met relatief lage arbeidskosten. Dit leidt tot lagere prijzen, maar ook tot een verlies aan werkgelegenheid in Nederland. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat deze verplaatsing zijn grenzen heeft. Het type arbeid dat in deze landen in grote getale wordt aangeboden verschilt namelijk niet alleen in het opzicht van scholingsgraad, maar ook op het gebied van de verdeling (distributie) van kwaliteit en talent van de beroepsbevolking. Uit verschillende onderzoeken komt Nederland naar voren als een land gekenmerkt door een homogene samenstelling van de beroepsbevolking. Dit betekent dat veel mensen een min of meer gelijke opleidingsgraad hebben. In tegenstelling tot de VS en de meeste opkomende economieën hebben landen als Duitsland, Japan en de meeste Scandinavische landen zo n gelijke spreiding van kwaliteiten. zoals geletterdheid (zie) en wetenschappelijke / wiskunde vaardigheid (zie OECD; 1997 en Harmon; ). Dit verschil tussen landen, in relatieve verdeling van talenten en vaardigheden is van invloed op het handelspatroon volgens Grossman en Maggi(2000). Sommige productieprocessen, zoals lopendebandwerk en machineproductie en ander (meer) nauwkeurig werk worden gekenmerkt door een behoefte aan veel personeel met een min of meer gelijke kwaliteit. In een dergelijk productieproces is het van belang dat elke stap met een zekere standaard wordt uitgevoerd. Daartegenover staan productieprocessen waar de kwaliteit van slechts een enkele werker van belang is. Hier kan men denken aan creatieve beroepen, ontwerp of andere specialistisch werk. In tegenstelling tot veel andere landen met een gelijkmatige samenstelling kent Nederland een hoge gedeelde kwaliteit. Voor de toekomstige handelsstromen betekent dit dat Nederland niet zal specialiseren in het ontwerp van hoogwaardige technologie, maar juist wel in ontwikkeling en verkoop van dit soort technologie. Opgemerkt moet worden dat dit toekomstbeeld gebaseerd is op toetsen die vooral de kwaliteit van onderwijs meten. Persoonlijke vaardigheden komen hier in mindere mate tot uitdrukking in. Gezien de geschiedenis van Nederland als handelsland lijken sociale vaardigheden ook een belangrijke rol te spelen. 3.2 New Trade Theory: schaalvoordelen en productdifferentiatie Hoewel de neoklassieke theorie van Ricardo intuïtief sluitend is, komt het niet altijd overeen met de werkelijkheid. Een oorzaak hiervan is dat het model niet uitgaat van de kosten van handel. Dit is het onderwerp van paragraaf 3.3. Het kan ook geen verklaring geven voor het grote handelsvolume tussen landen met een (min of meer) gelijke bedeling van de productiefactoren en de handel in identieke producten tussen landen. Begin 80 er jaren ontstond naar aanleiding van o.a. een artikel van Paul Krugman (1980) de New Trade Theory. Deze nieuwe theorie kan wel verklaring geven voor de waargenomen discrepanties. Dit nieuwe handelsmodel is inmiddels uitgebreid en vormt de basis van de Washington Consensus, zoals wordt toegepast door bijvoorbeeld het IMF en de Wereldbank. Twee hoofdzaken die van belang zijn voor de Nederlandse situatie worden hieronder behandeld. Schaalvoordelen door nabijheid van relevante afzetmarkt Het belangrijkste argument dat Krugman aanvoert is het verschil in schaalgrootte tussen gelijke industrieën in verschillende landen. Het is volgens deze nieuwe handelstheorie vooral de schaalgrootte die aanleiding geeft tot productiviteitsverschillen die op hun beurt aanleiding geven tot handel. Een grote afzetmarkt, met een navenant grote vraag naar een goed of dienst, kan zorg dragen voor een gunstiger schaal van productie dan realiseerbaar is zonder de nabijheid van 3 Het onderzoek van OECD and Human resources development Canada (1997) doet deze uitspraak op basis van een onderzoek naar geletterdheid. Harmon (1997) bevestigt dit naar aanleiding van een onderzoek naar wiskundige vaardigheid onder de bevolking. 11

12 Frank A.G. den Butter en Daniël B. Leliefeld een relevante markt. Voor Nederland geeft deze theorie twee implicaties. Ten eerste blijft de geografische locatie t.o.v. Europa gunstig. Nederland wordt ook wel de Gateway to Europe genoemd. Ten tweede biedt de eigen, goed ontwikkelde afzetmarkt ook een belangrijk voordeel t.o.v. landen met een kleinere markt. Productdifferentiatie door koopmansgeest Naast de nabijheid van een afzetmarkt speelt ook kennis van de markt een grote rol. De aanwending van marktkennis om een product attractiever te maken voor kopers kan een concurrentievoordeel opleveren. Aanpassing van een product wordt ook wel productdifferentiatie genoemd. Deze vaardigheid kan worden waargenomen in de supermarkt. Door aanpassingen in de vormgeving, verpakking en prijszetting kan bijvoorbeeld een Amerikaans shampoo merk bestaan naast het Nederlandse equivalent. Marketing van een product is een belangrijke drijfveer van handel. Nederland is altijd een natie van handelaren geweest, zoals aangetoond door het rapport, Nederland Handelsland van de WRR (2003). De Nederlandse koopmansgeest is een belangrijke drijfveer achter handel. 3.3 Beheersing van transactiekosten stuwt handel en welvaart Een aantal theorieen achter het waargenomen handelspatroon zijn inmiddels behandeld. Toch blijft er sprake van zogenaamd mystery of missing trade. Ricardiaanse comparatieve voordelen gaan uit van een wereld zonder fricties. Dit betekent dat zij geen rekening houden met kostenbarrières. In werkelijkheid vormen deze een drempel, waardoor handel niet tot stand komt. Fysieke afstand, verschillen in gewoontes, cultuur en rechtssysteem, maar ook verschillen in verwachtingen tussen partijen zijn hier voorbeelden van. Dit soort kosten worden transactiekosten genoemd. Den Butter en Mosch (2003) bouwen voort op eerder werk van o.a. Arrow (1969) en Williamson (1985) en definiëren transactiekosten als the friction costs that appear while pursuing the gains of trade 4. De verlaging van transactiekosten (een handelsinnovatie) kan grote gevolgen hebben voor de welvaart van een land. Den Butter en Mosch laten zien dat een verhoging van vertrouwen (vertrouwen is slechts een onderdeel van transactiekosten) tussen potentiële handelspartners met slechts één standaard deviatie leidt tot meer dan een verdubbeling van het handelsvolume 5. Zeker voor een handelsnatie als Nederland geldt dat, wanneer zij zich in de toekomst richt op handelsinnovaties, dit leidt tot welvaartsgroei als gevolg van een toename van handel. Onderzoek van Den Butter en Wit (2006) suggereert dat dit type innovaties in Nederland belangrijker zijn voor de welvaartsgroei dan productinnovaties. Een reden dat dit perspectief tot nu toe onderbelicht is gebleven ligt bij de wijze waarop innovaties worden gemeten. De nadruk heeft hier namelijk steeds gelegen op productinnovaties. Bovendien lijken niet alle Europese landen evenveel baat te hebben bij handelsinnovaties. Landen met een economie hoofdzakelijk gericht op productie ondervinden in mindere mate baat bij research en development (R&D) gericht op handel dan een handelsland als Nederland In de volgende paragrafen wordt nader ingegaan op het begrip transactiekosten. 4 Den Butter en Mosch, 2003, pag. 3 5 the combined effects of formal and informal trust described add up to a percent change in bilateral trade, Den Butter en Mosch (2003), pag

13 Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland Transactiekosten en handel Recent werk van Elhanan Helpman (2006a) van Harvard University gaat verder op de door Krugman (New Trade Theory) ingeslagen weg 6. Hij toont in het artikel Trade, FDI and the Organization of Firms het verband tussen de relatieve productiviteit en internationaal succes van ondernemingen. Bedrijven verschillen ten opzichte van elkaar. De grootte van een onderneming is vaak doorslaggevend voor een onderneming haar relatieve productiviteit. Grote ondernemingen exporteren meer en naar meer landen tegelijkertijd. De hieronder staande grafiek (figuur 1) uit het werk van Helpman is een beeld van het verband tussen productiviteit en internationale activiteiten. De verticale as geeft de winst weer en de horizontale as de productiviteit van verschillende willekeurige ondernemingen binnen een willekeurige sector. Twee functies zijn getoond. π is de winstfunctie op de D l π X (Domestic) thuismarkt en is de winstfunctie op de exportmarkt (l). Winst is slechts positief boven de afsnijding van de winstfunctie met de horizontale as. Bedrijven met een te lage productiviteit gaan failliet en nieuwe bedrijven, die verwachten een productiviteit groter dan de afsnijding te kunnen realiseren, zullen toetreden. Zo ontstaat een continuüm van ondernemingen met een zekere productiviteit en een zekere winst op de thuismarkt. Figuur 1: Exporting and Non-Exporting Firms, uit Helpman, 2006a, Trade, FDI, and the Organization of Firms, blz. 6 Aan de hand van de grafiek kunnen een aantal zaken opgemerkt worden: 1. Voor de internationale winstfunctie zijn de lasten voorafgaand aan handel of investering hoger dan bij de nationale variant. Dit is inzichtelijk gemaakt door de lagere afsnijding van de winstfunctie van de exportmarkt met de verticale as. 2. De hellinghoek van de winstfunctie is kleiner in het geval van internationale handel. De kosten in het buitenland zijn dus hoger! Dit lijkt in eerste instantie contra-intuïtief. De reden om een investering te doen in een ontwikkelingsland is immers om de productie te verplaatsen naar een plek waar de productiekosten lager zijn. De winstfunctie is echter een beeld van een continuüm van ondernemingen die met elkaar in concurrentie zijn. De productiviteit van alle ondernemingen wordt derhalve hoger door dit kostenverschil. De relatieve productiviteit blijft ongewijzigd, mits men niet achterblijft op de concurrentie. De kosten zijn hoger dan bij de nationale 6 Helpman baseert zich op een eerder werk van o.a. Melitz (Melitz, 2003), Roberts en Tybout (1997), Feenstra (1998), Hopenhayn (1992) en eerder werk van eigen hand. 13

14 Frank A.G. den Butter en Daniël B. Leliefeld situatie in verband met de transactiekosten verbonden aan contact met het buitenland. 3. Tot slot vallen twee gerelateerde zaken op: te bedenken valt dat de nationale markt eerst betreden wordt voordat een onderneming internationaal gaat. Dit geeft in de meeste gevallen de onderneming de kans om kennis op te doen van zijn productiviteit en op basis van deze harde gegevens een keuze te maken. Onbekend blijft echter de afwijking in kosten van de internationale winstfunctie. Toch mag worden aangenomen dat verstand van de nationale productiviteit en winst inzicht geeft in de afwijking van de kosten van de internationale variant. Deze winstgevendheid bij gelijke productiviteit (kosten) verschilt bovendien per land zoals aangegeven door de toevoeging van het subscript L (voor land L) van de winstfunctie. Concluderend kan gesteld worden dat inschatting en beheersing van transactiekosten voorafgaand en tijdens handel cruciaal zijn voor het succes van een onderneming. Bovendien verschilt de omvang van de kosten per land. Een relatief grote onderneming binnen een sector kan een hogere productiviteit eenvoudiger realiseren. Transactiekosten in fases Transactiekosten staan handel, en daarmee welvaart, in de weg. Bovendien is beheersing van transactiekosten van groot belang voor succesvolle internationalisering van ondernemingen. Hieronderstaand figuur 2 is een schematische weergave van de fases waarin transactiekosten zich voordoen aan de hand van Den Butter en Mosch (2003). Fase Type Transactiekosten Verklaring Contact fase Investering in Informatie is informatie over kostbaar afnemer/ leverancier of potentieele producent Informatie is incompleet Contract fase Investering in kosten van opstellen van overeenkomst Informatie is onbereikbaar Verdeling van economische winst Internationale Complicatie Gehinderde communicatie Afwijkende verwachtingen tussen partijen, verificatie-problemen en onzekerheid Door bestaan van: Verschillen in taal Verschillen in cultuur Verschillen in wijze van communicatie Verschillen in cultuur Vorm van overeenkomst Verschilen in rechtssysteem Controle fase (investerings-)kosten van naleving van overeenkomst Monitoren Afdwingen van bepalingen uit overeenkomst Grotere onzekerheid Informatieverschil door grotere afstand Probleem van interpretatie bij verificatie Onbekendheid normen en waarden in rechtssyteem Figuur 2. Transactiekosten in fasen 14

15 Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland 3.4 Nederland handelsland Nederland is van oudsher een handelsland stelt de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid op 30 januari 2003 in haar brief aan de minister president. Niet alleen kent Nederland een lange traditie en sterke positie op dit vlak ook is de handel van grote economische betekenis voor ons land. Dit kan worden verkaard door het netwerk van organisaties en intermediairs die deze primaire sector met zich meebrengt. Vooral de nabijheid van de grote afzetmarkt in Europa is debet aan het succes van Nederland als handelsland, daarnaast lijken eerder genoemde organisaties en instituties ook bevorderend te werken voor de positie van Nederland. Zij leveren namelijk een verlaging van transactiekosten in de vorm van vertrouwen en informatie. A4. Nederland blijft een handelsland en specialiseert zich in regievoering Wat in dit kader bedoeld wordt met het begrip regievoering is beschreven in het artikel van Den Butter: De toekomst van de maakindustrie ligt bij de regievoering (Den Butter; 2006a). Mede naar aanleiding van de tendens beschreven in het eerder genoemde WRR-rapport en een analyse van transactiekostentheorie wordt de conclusie getrokken dat voor een fors deel van de maakindustrie een strategie leidend tot een regievoerende positie noodzakelijk en mogelijk is. Dit rapport onderschrijft deze bevindingen. 4.1 De uitdaging werkgelegenheid te behouden Onderkent moet worden dat een aantal ontwikkelingen forse uitdaging gaan vormen in de toekomst.onder druk van concurrentie zullen veel ondernemers ervoor kiezen om arbeidsintensief laaggeschoold werk te verplaatsen naar het buitenland. Export en buitenlandse investeringen brengen hoge kosten met zich mee. Slechts de bedrijven die deze kosten kunnen beheersen zullen internationaal succesvol zijn. 4.2 De kansen liggen bij specialisering in de handel Voor Nederland hoeft deze uitdaging geen bedreiging te worden. Op dit moment bestaat er nog veel kennis van deze productieprocessen in Nederland, ook zal de rol van de afzetmarkt in de toekomst gehandhaafd blijven. Daarnaast beschikt Nederland over een goed opgeleide beroepsbevolking en heeft Nederland in het buitenland een goede reputatie om te investeren of een handelsrelatie mee aan te gaan. Dit gegeven is voornamelijk terug te leiden tot het uitgebreide netwerk en goed gefundeerde instituties op het vlak van handel. De handelstraditie lijkt bovendien aanleiding te geven tot de gedachte dat Nederlanders beschikken over koopmansgeest. 4.3 Regievoering over transacties internaliseert welvaart uit handel Bovenstaande factoren bewijzen dat Nederland nu succesvol is in de beheersing van de transactiekosten van handel en dat ook in de toekomst kan blijven zijn. Dit komt niet alleen van pas voor Nederlandse ondernemingen, maar ook voor buitenlandse bedrijven. In de toekomst kan Nederland zijn vaardigheid in de beheersing van transactiekosten ten dienste stellen aan gerelateerde buitenlandse ondernemingen. Niet alleen vormt dit een aantrekkelijk exportproduct ook leidt het tot een spilfunctie voor Nederlandse bedrijven in de eigen sector. De Nederlandse onderneming krijgt de regie over de transacties van (buitenlandse) bedrijven uit haar sector in handen. De banen die hieruit voorvloeien sluiten aan op het opleidingsniveau van de Nederlandse beroepsbevolking en komen in de plaats van de laatproductie arbeidsplaatsen die verloren gaan door de uitbesteding van de daadwerkelijke productie. De regievoerende ondernemingen internaliseren de welvaartgroei van de toegenomen handel als gevolg van (eigen) handelsinnovaties. 15

16 Frank A.G. den Butter en Daniël B. Leliefeld 4.4 Bedrijfsvoering van een regievoerende onderneming Ter illustratie van het bovenstaande begrip regievoering is in deze paragraaf voorzien in een vergelijking van een traditioneel productiebedrijf en een regievoerend bedrijf. Traditionele maakindustrie Bedrijf = Vestinging Ontwerp en coördinatie Productie Input A transactie Productieblok transactie Productie Input B transactie Productieblok transactie Verkoop transactie Productmarkt Figuur 3. Traditionele productieketen in maakindustrie Figuur 4. Regievoering en productie in maakindustrie Waar het traditionele productiebedrijf gecentreerd is rond één locatie is dit voor de moderne regievoerende onderneming niet langer noodzakelijk. Hoewel het openstaat voor de regievoerder om een deel van de input in eigen beheer te realiseren wordt het merendeel van de toegevoegde waarde gecreëerd binnen het regievoeringonderdeel. De nieuwe organisatie is bedreven in de beheersing van transactiekosten. Deze spelen bij regievoering een grotere rol dan in de traditionele productieketen. Deze worden in de afbeelding weergegeven door de pijlen. De traditionele producent kent ook transactiekosten, maar gezien de lokaliteit en de beheersvorm komen deze minder nadrukkelijk tot uiting. De dikke pijlen binnen het productieproces van de regievoerder vertegenwoordigen het soort transactiekosten vermeld in paragraaf 3.3, namelijk die kosten verbonden aan inkoop. Terwijl de dikke pijlen binnen het productieproces van de traditionele producten veeleer coördinatiekosten vertegenwoordigen en het efficiencyverlies i.v.m de afwezigheid van de corrigerende marktwerking. 16

17 Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland 4.5 De overheid schept de voorwaarden Het Nederlandse handelsnetwerk, opleidingsniveau van de beroepsbevolking en de reputatie in het buitenland van Nederland als handelsland, de kwaliteit van het rechtssysteem en andere instituties maken regievoering mogelijk. Dit zijn voorbeelden van publieke goederen. In de regel kan niemand worden buitengesloten, maar (mis)gebruik is wel van invloed op de kwaliteit van het goed. Dit geeft aanleiding voor de Nederlandse overheid om deze publieke goederen te ondersteunen en verder uit te bouwen. Dit geldt ook voor de gepleegde innovaties. Als de overheid de (mogelijke) vruchten van een innovatie door een ondernemer niet zeker kan stellen, zullen bedrijven niet investeren in research en development. A5.Conclusie In Nederland is, net als in de rest van de wereld, sprake van een toenemende fragmentatie van de productie, waarbij de productieketen steeds verder wordt opgesplitst. Die onderdelen in de keten, waar productie goedkoop elders kan geschieden, worden uitbesteed. Het perspectief is dat het aan elkaar koppelen van de schakels in de keten steeds belangrijker gaat worden. Juist in dit koppelen valt waarde te creëren. Gezien onze traditie en kennis als handelsnatie, en omdat van oudsher de handels- en regiefunctie ook in onze industrie een belangrijke rol speelt, liggen hier de toekomstmogelijkheden voor de maakindustrie in ons land. In Nederland heeft de toenemende de-industrialisatie immers tot gevolg dat veel van de eigenlijke productie in de maakindustrie verdwijnt. Maar om deze kansen voor de toekomst te grijpen moet deze ontwikkeling wel goed onderkend en geduid worden, zowel door het (industrie)beleid als door de strategische beslissers en lobbyisten van het bedrijfsleven. Het industriebeleid moet dan niet langer in defensieve zin gericht zijn op het behoud van de productie in eigen land, maar zich ten volle bewust zijn van de veranderende rol van de maakindustrie. De transactiekosten nemen een cruciale plaats in dit denken over waardecreatie en regievoering in. Juist door de transactiekosten te verlagen, neemt de handel toe en wordt de bestaande handel meer winstgevend. Deze verlaging van transactiekosten is de belangrijkste oorzaak dat de groei van de wereldhandel groter is dan de groei van de economische bedrijvigheid in de industriële wereld. Het is de motor achter de toename van de wereldwijde specialisatie en arbeidsdeling, en daarmee achter de welvaartsverbetering die deze grotere efficiëntie van de handel oplevert. Vooral geldt dat in de op handel en internationale contacten gerichte open economieën zoals Nederland. De hypothese in het WRR rapport Nederland handelsland (2003) is dat de comparatieve voordelen in ons land juist liggen in het verlagen van de transactiekosten, en dat deze kunde goed handelaarschap, zo men wil kansen biedt voor de economische structuurversterking van ons land. De gegevensanalyse in het WRR-rapport duidt er op dat hier inderdaad voor ons land comparatieve voordelen liggen. In het kader van de fragmentatie van de productie en het steeds verder opsplitsen van de productieketen kan een onderscheid gemaakt worden tussen comparatieve binnen de verschillende schakels van de productieketen, en tussen de verschillende schakels van de productieketen. Dit onderscheid tussen de twee vormen van comparatieve voordelen kan als volgt worden begrepen. Schaalvergroting, technologische vernieuwing en proces- en productinnovatie binnen een schakel van de productieketen levert een voordeel in de productiekosten op. Daarmee wordt de productiviteit binnen de schakel verhoogd, wat in een comparatief voordeel voor die productie-schakel resulteert. Innovaties die een betere koppeling tussen de verschillende schakels van de productieketen bewerkstelligen, de transactiekosten verlagen en daarmee waarde creëren, leiden tot meer productiviteit in de regiefunctie. Dit betekent een comparatief voordeel in de regievoering. Empirisch onderzoek suggereert dat de bijdrage van dit soort handelsinnovaties aan de 17

18 Frank A.G. den Butter en Daniël B. Leliefeld productiviteitsgroei in Nederland minstens zo groot is als de bijdrage van investeringen in R&D. De trend van voortgaande internationale arbeidsdeling en fragmentatie van productie brengt met zich mee dat het Nederlandse bedrijfsleven steeds meer een regiefunctie gaat vervullen. Alleen die onderdelen van de productieketen blijven voor Nederland behouden waar ons land echt comparatieve voordelen heeft. Dat zijn de onderdelen van de keten waar zeer specifieke, veelal hoogwaardige kennis nodig is en waar de coördinatiekosten bij splitsing niet opwegen tegen de voordelen van splitsing. De tendens is nu juist dat de voordelen van de splitsing wel steeds vaker tegen de coördinatiekosten opwegen. Dit is precies de reden dat veel van de feitelijke productie uit ons land verdwijnt. Dat is niet erg wanneer we er maar voor zorgen dat er iets voor in de plaats komt. Dat verlagen van de coördinatiekosten, of meer in algemene zin de transactiekosten, gaat niet vanzelf maar vereist evenzeer specialistische kennis en een innovatieve inspanning. Nederland is traditioneel sterk in deze handels- en regiefunctie. Deze kennisvoorsprong moeten we zien te behouden en uit te bouwen. Het is van belang dat het kennis- en innovatiebeleid zich hier op richt. Het volgende hoofdstuk past de geschetste ontwikkeling voor de maakindustrie tot regievoerder toe op een Nederlandse industriële onderneming. De casus IHC holland maakt het abstracte concept van regievoering tastbaar en inzichtelijk voor andere bedrijven binnen de traditionele maakindustrie. 18

19 Regiefunctie in de Maakindustrie: de Casus IHC Holland B: DE CASUS IHC HOLLAND B1. Inleiding Een sprekend voorbeeld van een bedrijf uit de maakindustrie dat aan de vooravond van de transitie van eigen productie naar (voornamelijk) regievoering staat is IHC Holland. Het bedrijf is actief in de ontwikkeling en bouw van baggerwerktuigen en onderdelen. Ook voorziet het in het onderhoud en reparatie van gespecialiseerde baggerwerktuigen. Hiermee neemt IHC Holland een bijzondere positie in de Nederlandse scheepsbouw industrie vanwege haar hoge specialisatie op een zeer specifiek productsegment. Door deze specialisatie is IHC nauw verbonden met de baggerindustrie die wereldwijd opereert. De vooruitzichten voor de baggerindustrie zijn uitermate gunstig: denk aan de toenemende behoefte aan havens en waterwegen en aan de toenemende winning van delfstoffen van de zeebodem. Het oogmerk van de bestudering van deze casus is om na te gaan welke mogelijkheden er zijn voor IHC Holland om zich in toenemende mate te richten op de regievoering over productie en onderhoud van gespecialiseerde baggerwerktuigen. B2. De positie van IHC Holland Deze paragraaf behandelt de huidige situatie van IHC Holland. Eerst wordt een algemeen beeld geschetst van de onderneming. Vervolgens wordt ingegaan op de kernproducten. Tot slot wordt het bedrijf bekeken in vergelijking tot de sector en de markt. Ook wordt stilgestaan in de ontwikkelingen in zowel sector als markt. 2.1 IHC Holland Het hoofdkantoor van IHC Holland (IHC) bevindt zich in Sliedrecht en daarnaast zijn er de belangrijkste vestigingen in Kinderdijk en Hardinxveld. Kleinere vestigingen zijn te vinden in o.a. China, Singapore en Dubai. De werknemers van IHC zijn overigens over de hele wereld actief. Het bedrijf richt zich op zijn klanten in de baggerbouw en gespecialiseerde scheepsbouw en offshore-industrie door hen geavanceerde en efficiënte technologische oplossingen te bieden. IHC is gespecialiseerd in het ontwerp, bouwen en plaatsing van de baggerwerktuigen. Bovendien biedt IHC de eindgebruikers gedurende de hele product life cycle ondersteuning in het gebruik van de apparatuur. Het is een besloten vennootschap. Rabobank Private Equity bezit 49% van de aandelen. De resterende 51% is in handen van de werknemers en het management (33%) en een investeringsmaatschappij, Parkland NV (18%) Productietechnologie van baggerwerktuigen is kennisintensief De creatie van waarde door producenten van baggerwerktuigen en onderdelen kenmerkt zich door de mate van specificiteit, complexiteit en kennisintensiviteit. Dit geldt ook voor de markt van toeleveranciers van halffabrikaten (en componenten) en de afnemers/ klanten van de schepen. Het halffabrikaat dat ingekocht wordt, kenmerkt zich door een soortgelijk proces en het uiteindelijke product, zoals een sleephopperzuiger of een cutterzuiger is voor de baggerfirma s ook specifiek. Dit gezien de hoge waarde van de apparatuur t.o.v. van het schip en de specifieke aanwending van de apparatuur. Met andere woorden het halffabrikaat, de apparatuur en schepen kunnen niet eenvoudig voor andere doeleinden worden ingezet. Bovendien kunnen de kennis en kapitaalintensieve productiefactoren ook niet eenvoudig liquide gemaakt worden. Dit betekent dat de bedrijven een aanzienlijk financieel risico lopen. 7 Zie ook 19

20 Frank A.G. den Butter en Daniël B. Leliefeld 2.3 Sectorstructuur in ontwikkeling Hieronder is een weergave geplaatst van de waardeketen binnen de baggersector. IHC behoort tot de middelste groep, maar is op enkele terreinen ook verantwoordelijk voor haar eigen gespecialiseerde input. Figuur 5. Waardeketen baggerproduct Clusterstructuur maakt innovatie mogelijk De toeleveranciers en de producenten van baggermaterieel spelen sterk in op de wensen van de afnemers. De specificiteit van de input heeft voor alle betrokkenen geleid tot een situatie van slechts enkele potentiële afnemers/ leveranciers. Als het geleverde product niet naar wens is bestaat het risico dat het product niet verkocht wordt(hold up). Dit financiële risico heeft geleid tot een situatie waarin de sector nauwe banden onderhoudt ter beperking van dit risico. Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze onderneming zich geografisch hebben geclusterd. De kaart van Nederland geeft een beeld van dit geografische cluster. Niet alleen zijn de meeste bedrijven geclusterd in de Randstad, ook zijn deze organisaties geclusterd in Nederland ten opzichte van de rest van de wereld. In dit opzicht profiteren zij ook van een reductie van transactiekosten door de gemeenschappelijke taal en cultuur. Deze fysieke nabijheid leidt voor de betrokkenen tot een reeks van voordelen, waaronder een verhoogde productiviteit ten opzichte van organisaties op afstand van elkaar en de kans om innovaties te verwezenlijken. Porter definieert een cluster als een populatie van geografisch geconcentreerde en gerelateerde organisaties, instellingen en overheidsdiensten gecentreerd rond een bepaalde economische specialisatie ( ). Het belangrijkste voordeel is een verlaging van transactiekosten bij onderlinge contacten. Niet alleen is het eenvoudiger voor de betrokkenen om samen te komen, ook kunnen zij over meer kennis beschikken van elkaars competenties. Succesvolle samenwerking komt eenvoudiger van de grond en de relatie is stabieler gezien het grotere vertrouwen op basis van gedeelde kennis en herhaaldelijk contact. Een tweede belangrijk voordeel schuilt in de zichzelf versterkende werking van een cluster. Rond de eerste organisaties zullen kleine specialistische onderneming zich ook bij hun afnemers willen vestigen. Het cluster oefent een grote aantrekkingskracht uit op deze en andere gelieerde instanties. Zodoende is het voor de betrokken ondernemingen eenvoudiger om te beschikken over geschoold personeel en kennis. Ook kunnen zij vaker op medewerking van (lokale) overheden en belangengroeperingen rekenen. Tot slot kent een cluster een groot voordeel ten opzichte van niet geclusterde sectoren op het vlak van innovatie. Bij research & development komt altijd het risico van dubbel werk en free riding om de hoek kijken. Kennis van elkaars organisaties en vertrouwen verlagen dit risico substantieel. Innovatie komt in een cluster daarom sneller van de grond. 8 Vrij naar: Porter, M. (1998), blz