Rapport Digitale Communicatie

Transcriptie

1 Werkgroep Digitale Communicatie Rapport Digitale Communicatie November 2009 Versie 1.0 1/22

2 Werkgroep Digitale Communicatie Inhoud Samenvatting...1 Opdracht...2 Samenstelling werkgroep... 3 Eisen...4 Beperkingen... 5 Wensen...6 Structuur...7 Inventarisatie technieken...8 Selectie... 9 Winlink NBEMS...11 Aansprakelijkheid Kosten Toekomst...14 Aanbeveling Bijlage I Lijst strategische locaties Bijlage II Voorbeeld visualisatie strategische opstelpunten Bijlage III Voorbeeldtekst ivm aansprakelijkheid. 2/22

3 Werkgroep Digitale Communicatie Digitale Communicatie 1 Samenvatting "Communicatie is van levensbelang". In een noodsituaties hebben we het over de letterlijke betekenis van deze uitspraak. Dit rapport gaat over het kunnen gebruiken van Digitale Communicatie in deze situaties. Tijdens een ramp moeten we er vanuit gaan dat we geen beroep meer kunnen doen op het normale vertrouwde, dat ogenschijnlijk altijd beschikbaar is. Onder die omstandigheden zal Digitale Communicatie kunnen leveren op locaties waar dat noodzakelijk is. Het aanleggen van een eigen vast netwerk brengt risico met zich mee omdat ook dit netwerk beïnvloed kan worden door de ramp die heeft plaatsgevonden. Naast vaste strategische punten is het noodzakelijk dat het systeem ook ad hoc kan worden opgezet. Hierbij is het van belang dat technische single points of failures (SPOFs) binnen het netwerk zoveel mogelijk worden vermeden. Uitgangspunt is dat het systeem voldoet aan het KISS principe. (Keep It Simple Stupide). Iedere amateur moet met zijn eigen middelen op eenvoudige wijze gebruik kunnen maken van het systeem. Daarnaast is het van belang de kosten laag te houden zodat iedereen voor wie dat nodig is kan deelnemen aan de digitale communicatie. De werkgroep heeft een aantal producten onderzocht en is tot de conclusie gekomen dat het Winlink2000 systeem op dit moment de beste keuze is voor het afhandelen van digitale communicatie. Tijdens de FLOODEX oefening is het Winlink2000 systeem operationeel over verschillende posten gebruikt op de VHF band. Als opstappunten werd gebruik gemaakt van een vaste strategische locatie in Lelystad en een ad hoc locatie in Bergen. Mede dankzij de beschikbaarheid van digitale communicatie is FLOODEX voor een groot succes geworden. De afnemers van de diensten van waren zeer geïnteresseerd in deze toepassing en waren onder de indruk van de werking en de robuustheid van het Winlink systeem. Het bestuur heeft mede naar aanleiding van deze praktijktest de gebruikte configuratie bestempeld als het e mail systeem versie 1.0. Deze versie zal in 2010 worden uitgerold in de regio's. Vanuit versie 1.0 zal het digitale communicatie systeem verder doorgroeien. Zo zijn er ontwikkelingen op het gebied van pactor (Winmor) voor gebruik op HF. Ook in situaties, waarbij de internettoegang op grote schaal is uitgevallen, voorziet Winlink in de behoefte om onderling berichten te kunnen blijven versturen. Daarnaast is het hebben van een fallback systeem geen overbodige luxe. 3/22

4 Werkgroep Digitale Communicatie 2 Opdracht Werkgroep Introductie In de zendamateur wereld is er, naast spraak, een heel breed scala aan andere modulatietechnieken ter beschikking. Spraak, in FM of SSB, is de meest gebruikelijke mode, en iedere zendamateur kan hiermee, zonder extra investeringen, met elke andere zendamateur communiceren. Het is in feite een de facto standaard. De potentiële klanten van maken in hun normale bedrijfsvoering uitgebreid gebruik van voor simpele berichten die vaak ook dmv spraak kunnen worden overgebracht, maar ook voor complexere documenten. Het is te verwachten dat in geval van een inzet de klant grote behoefte heeft aan een communicatie techniek die ook computer documenten kan overbrengen. In de zendamateur wereld zijn er een reeks digitale modes ter beschikking die deze behoefte kunnen dekken. Al deze digitale modes werken, binnen hun gebruiksdoel, goed. Er lijkt echter nog geen digitale mode te zijn die dermate ingeburgerd is dat vrijwel iedere zendamateur dit zonder al te veel inspanning kan doen, of dat de landelijke infrastructuur voldoende ontwikkeld is. Voor gebruik zal er dus gezocht moeten worden om, indien haalbaar, toch een landelijke digitale dekking te bieden, die snel inzetbaar is. Doel Het doel is dat in geval van een inzet bij een grootschalige calamiteit digitale communicatie kan verzorgen tussen posten bij het rampgebied onderling en adressen buiten dat gebied. De opdracht De opdracht is een digitale mode of een aanpak te beschrijven die door landelijk snel in te zetten is. Tijdschaal Eind 2008 installatie van de werkgroep. Midden 2009 een aanbeveling. Eisen en beperkingen Als digitale radiocommunicatie aanbied moet die aan de volgende eisen voldoen De klant moet een document elektronisch kunnen aanleveren, Er mag geen beperking zijn in het type document dat verstuurd kan worden, Het opstappunt voor de klant bij het rampgebied is het DRCC, Er moet buiten het rampgebied een transparante bi directionele interface/gateway met het publieke internet zijn, Er moeten voldoende deelnemers in staat zijn de digitale mode te bieden en te opereren, het is niet nodig dat iedere deelnemer hiertoe in staat is, De dekking moet stabiel, landelijk en uniform zijn, Eventuele extra apparatuur en/of programmatuur moet compatibel zijn met wat zendamateurs in het algemeen in gebruik hebben. 4/22

5 Werkgroep Digitale Communicatie De beperkingen zijn Veldposten zullen in het algemeen geen digitale communicatie doen De kosten voor de deelnemers mag niet hoog zijn Het opzetten van een speciale infrastructuur is ongewenst Producten Een rapport met een of meerdere aanbevelingen, onderbouwing van de keuzes die gemaakt zijn een blik op de toekomst specificatie van de kosten voorstellen voor standaards instructie en oefenmateriaal materiaal gebruiksaanwijzingen voorstel voor de realisatie Scope De scope van het werk omvat maken van een shortlist van digitale modes die nader overwogen worden, toetsen van die modes in de Nederlandse situatie, ontwikkelen van een realistische opzet, presentatie van de bevindingen en aanbevelingen, rapportage, Non scope Pas na de presentatie van het rapport zal er een inzicht zijn wat een eventuele implementatie voor consequenties inhoudt. Het bestuur kan, in een later stadium, de werkgroep vragen om de aanbevelingen te implementeren, maar in eerste instantie is dit geen onderdeel van de opdracht. Mensen en middelen Er zijn geen speciale fondsen voor deze werkgroep beschikbaar. Naast de vaste deelnemers aan de werkgroep kan met vrijelijk gebruik gemaakt van de diensten van anderen. Het heeft de voorkeur om als eerste andere deelnemers hiervoor te benaderen. Structuur De werkgroep zal zelf een coördinator benoemen. De werkgroep zal regelmatig het Stichtingsbestuur via informeel op de hoogte houden van de voortgang. Ten minst twee leden van het Stichtingsbestuur stelling zich beschikbaar voor de stuurgroep. De stuurgroep bestaat uit 2 leden van de werkgroep en 2 leden van het bestuur. De stuurgroep zal 2 maandelijks (electronisch) bijeenkomen. De werkgroep zal op elke RC bijeenkomst de voortgang rapporten en feedback zoeken. 5/22

6 Werkgroep Digitale Communicatie 3 Samenstelling werkgroep Samenstelling De werkgroep bestaat uit de volgende deelnemers: Coördinator : Foeke Holtrop (PA3FNT) Deelnemers : Leo Creusen (PD2LEO) Aad Kooiman (PA3RCA) Jan de Goede (PA3GJX) Erik Engelsma (PE2ETE) Remko Wellink (PE1MEW) Marijn Morreau (PA7PK) Hans van den Berg (PAØHIS) Hans Jansen (PA7HP) Gerard van Groningen (PDØJEW) Michiel Reijnen (PDØMR / DO1MRK) 4 Eisen Door de opdrachtgever zijn een aantal eisen en beperkingen gedefinieerd waarmee de werkgroep rekening moet houden. Daarnaast zijn er tijdens het onderzoek eisen naar voren gekomen waarvan de opdrachtgever moet bepalen of deze bijdragen tot het behalen van de doelstelling. Berichten Documenten moeten digitaal aangeleverd kunnen worden. Om de netwerkbelasting te beperken zullen berichten zoveel mogelijk in standaard ASCII tekst formaat moeten worden aangeleverd. Vanuit de meeste tekstverwerking programma's kan een document worden opgeslagen in.txt formaat. Koppelingen Er moet buiten het rampgebied een transparante bi directionele interface/gateway met het publieke internet zijn. Dekking Er moeten voldoende deelnemers in staat zijn de digitale mode te bieden en te opereren, het is niet nodig dat iedere deelnemer hiertoe in staat is, De dekking moet stabiel, landelijk en uniform zijn. Compatibiliteit Eventuele extra apparatuur en/of programmatuur moet compatibel zijn met wat zendamateurs in het algemeen in gebruik hebben. 6/22

7 Werkgroep Digitale Communicatie Automatisch of handmatig Een van de nieuwe eisen die naar voren kwam tijdens ons onderzoek is de vraag of de berichten volledig automatisch verzonden moeten worden of dat dit handmatig moet gebeuren. Volledig automatisch Met volledig automatisch wordt bedoeld het sturen van een bericht naar een 'e mail robot', een server die de verdere verzending automatisch afhandelt. Bij volledig automatisch gaan we er vanuit: "dat het bericht wel op de bestemming zal arriveren.", maar we weten dat niet zeker. Het is mogelijk dat een bericht in een mailqueue op een server blijft staan en dat het nooit wordt afgeleverd. Nadat een bericht geupload is hebben we geen controle meer over het transport van het bericht en de aflevering daarvan. Handmatig In deze situatie worden berichten handmatig verzonden naar de posten onderling, waarbij de verzending en de ontvangst gecontroleerd wordt door operators aan beide zijden van de verbinding. De operators zijn volledig "in controle", weten welke berichten er binnen zijn gekomen, waar berichten naar toe zijn gestuurd en of deze zijn aangekomen. Er is volledige controle op het transport van de berichten. Mix automatisch en handmatig Een mix van deze twee mogelijkheden zou als volgt kunnen worden gebruikt. Vanuit het rampgebied en kort daaromheen worden berichten via de handmatig methode verstuurd. Hierdoor is er steeds controle op de verzending. Kenmerkend voor een rampgebied is immers dat we niet meer kunnen vertrouwen op bestaande infrastructuren, die onder 'normale' omstandigheden wel altijd werken. Als een bericht eenmaal buiten het rampgebied naar een stabiele omgeving geupload kan worden, zal het daar verder automatisch verzonden worden. Foutcorrectie Een andere eis die tijdens ons onderzoek naar voren is gekomen is de foutcorrectie. Berichten moeten foutloos worden verstuurd. Dit is volgens de werkgroep een zeer dwingende eis. Berichten die tijdens het transport verminkt kunnen raken of niet volledig zijn, hebben geen enkele waarde voor de informatievoorziening. Er moet volledig vertrouwd kunnen worden op een foutloos transport van de gegevens. 7/22

8 Werkgroep Digitale Communicatie 5 Beperkingen Vanuit de opdrachtgever zijn ook een aantal beperkingen opgelegd. Zo zullen veldposten in het algemeen geen digitale communicatie plegen. Daarnaast mogen de kosten kosten voor de deelnemers niet hoog zijn om deel te kunnen nemen aan de digitale communicatie. Als laatste is het opzetten van een speciale infrastructuur ongewenst. Aandachtspunten Naast de beperkingen vanuit de opdrachtgever zijn er ook aandachtspunten waarmee rekening moet worden gehouden. Deze aandachtspunten kunnen onderverdeeld worden in technische en functionele. Deze twee gebieden hebben invloed op elkaar. Er zal een balans gevonden moeten worden zodat het uiteindelijke systeem zowel met betrekking tot de techniek als de functionalitiet werkbaar is. Technisch Een van de technische beperkingen die op bijna alle onderzochte technnieken (protocollen) van toepassing zijn, is de relatief beperkte bandbreedte. Door deze beperking moet efficient worden omgegaan met de beschikbare capaciteit om te voorkomen dat een communicatiekanaal verstopt raakt. In vergelijking met de beschikbare bandbreedte van een gemiddeld systeem is de bandbreedte waarmee de onderzochte technieken werken vele malen kleiner. Functioneel De technische beperking van de bandbreedte kan gevolgen hebben voor de beschikbare functionaliteiten en het gebruiksgemak. Normaliter zijn gebruikers gewend om hun mail af te handelen via een mailprogramma zoals Outlook of Outlook express. Omdat bandbreedte in een "normaal" computernetwerk relatief gezien geen issue is, zullen gebruikers geen hinder ondervinden van de overhead die programma's als Outlook, Word en Excel toevoegen aan de informatie die door de gebruiker wordt vastgelegd. Bij de kleine bandbreedte van de onderzochte technieken speelt deze overhead een zeer belangrijke rol. Alle bits en bytes moeten uiteindelijk over het communicatiekanaal verzonden worden. Om een indruk te geven van de overhead in bestandsformaten hier een overzicht: Een ASCII bestand met als inhoud de letters "" is 6 Bytes groot. Het zelfde bestand opgeslagen in OpenOffice.odt formaat is Bytes groot (= 1250 X groter) Het zelfde bestand opgeslagen in Word.doc formaat is Bytes groot. (= X groter) Daar bovenop komt nog de overhead van het gebruikte programma. De omvang van de overhead is afhankelijk van welk programma wordt gebruikt. Om een indruk te krijgen: Een mail met als geadresseerde:, onderwerp en inhoud is in: NBEMS flarq composer 80 Bytes groot Sylpheed (mailprogramma) 327 Bytes groot (= 4 X groter) Thunderbird (mailprogramma) 584 Bytes groot (= 7 X groter) Outlook Express Bytes (= 12 X groter) 8/22

9 Werkgroep Digitale Communicatie In combinatie met de relatief beperkte bandbreedte is het belangrijk om zo weinig mogelijk overhead toe te voegen aan de te versturen informatie. Bij de keuze van een mailprogramma, anders dan degene die gewoonlijk gebruikt worden (Outlook, Outlook Express), moet rekening gehouden worden met het feit dat gebruikers hier mee moeten leren omgaan. Bij het ter beschikking stellen van zo'n functionaliteit aan derden moet ook hier rekening gehouden worden met de onbekendheid van dit programma bij de eindgebruikers. 6 Wensen Door de overheidsdiensten is de wens geuit om berichten via digitale communicatie versleuteld te kunnen versturen. Deze wens druist in tegen de machtigingsvoorwaarden. In de gebruikersbepalingen amateur frequentiegebruik staat: 1.2 Algemeen gebruiksbepalingen Bij automatische telegrafie en bij data of beeldoverdracht waarbij technische belemmeringen het onmogelijk maakt om in de voorgeschreven regelmaat de radioroepnaam uit te zenden, wordt de radioroepnaam kenbaar gemaakt door middel van spraak of morsetelegrafie. Informatie wordt niet versleuteld verzonden. 7 Structuur Structuur Voor het bepalen van de juiste structuur en toepassing om digitale communicatie in noodsituaties te kunnen plegen zijn een aantal uitgangspunten van belang. Er moet worden nagedacht welke structuur en toepassing het doeltreffendst zal zijn tijdens een ramp. Door de omstandigheden waarin een station zich tijdens een ramp bevind, kunnen we het volgende stellen: We gaan ervan uit dat er geen gebruik kan worden gemaakt van bestaande voorzieningen binnen Nederland. De te gebruiken middelen moeten de "look and feel" hebben van de middelen die onder normale omstandigheden gebruikt worden. De gebruikers moeten op eenvoudige wijze gebruik kunnen maken van het systeem. Het moet Stupid Simple zijn. Er moet ad hoc een netwerk gemaakt kunnen worden tussen de stations die nog beschikbaar zijn. verkeersstromen Er zijn twee soorten (digitale) berichten stromen te onderkennen: Berichten die alleen tussen stations binnen het rampgebied en kort daaromheen verstuurd worden. Voor dit type verkeer kan een afwijkende standaard worden gekozen. Berichten die vanuit het rampgebied en kort daaromheen naar de rest van de wereld verstuurd worden. 9/22

10 Werkgroep Digitale Communicatie 8 Inventarisatie technieken Om een goed beeld te krijgen van de mogelijkheden heeft de werkgroep een inventarisatie gemaakt van de beschikbare technieken van dit moment. Tevens is geprobeerd een doorkijk te geven naar de nabije toekomst. De doelstelling van de werkgroep is een toekomst vaste keuze te kunnen adviseren. Producten De volgende producten zijn onderzocht. PSKmail NBEMS Winlink2000 D Star Diverse commerciële producten PSKMail Alhoewel het product PSKmail een interessante ontwikkelingen is, heeft de werkgroep deze niet als standaard gekozen. In eerste instantie was dit systeem alleen te gebruiken op een Linux besturingssysteem. Recentelijk is deze applicatie ook ontsloten naar de Windows omgeving. Wij verwachten dat deze applicatie voor veel gebruikers op dit moment te ingewikkeld zal zijn. De ontwikkeling op het gebied van PSKmail zullen we blijven volgen omdat zij wel interessant is. NBEMS Alhoewel de werkgroep een andere keuze heeft gemaakt wordt NBEMS gezien als fallback mogelijkheid. NBEMS kan als backup systeem gebruikt worden indien alleen point to point gewerkt kan worden en er geen gebruik gemaakt kan worden van bestaande Winlink infrastructuur (RMS Gateway). Voordeel is dat het PSK protocol erg gangbaar is in de amateur wereld en dat de kosten om NBEMS te gebruiken erg laag zijn. Een laptop met geluidskaart gekoppeld aan een transceiver is voldoende om NBEMS te kunnen gebruiken. Winlink2000 Het Winlink 2000 systeem bestaat uit de volgende componenten: Airmail Het airmail programma is een client programma dat gebruikt kan worden in combinatie met een SCS modem of bepaalde packet radio modems. Door gebruik te maken van een stukje software kan Airmail ook gebruikt worden in combinatie met AGW Packet Engine. De mail client en de aansturing van de modems is in deze software geïntegreerd. 10/22

11 Werkgroep Digitale Communicatie Paclink Het gangbare gebruikersprogramma om via packet radio deel te kunnen nemen aan het Winlink2000 netwerk is Paclink. Deze software is te downloaden op de Winlink2000 site. Na de installatie moeten een aantal gegevens worden ingevoerd. RMS Gateway Om een packet radio 'opstappunt' te creëren voor het Winlink2000 systeem moet gebruik worden gemaakt van de RMS gateway software. Deze is zowel beschikbaar voor Windows als voor Linux. Om een RMS Gateway te koppelen met het Winlink2000 netwerk moet een z.g.n. KEYCODE worden aangevraagd. Dit kan door een mail te sturen naar In de mail moet duidelijk worden aangegeven welke callsign voor de RMS Gateway gebruikt wordt en met welke SSID het station zich op de frequentie bekend zal maken. Winmor WINMOR is een nieuwe ontwikkeling op het gebeid van Winlink. Het maakt gebruik van een pactor protocol. De snelheid van Winmor zal naar verwachting uitkomen tussen de pactor II en de pactor III standaard. Winmor maakt gebruik van een geluidskaart. Dit protocol is bedoeld voor gebruik op de HF banden. Aangezien de ontwikkeling van Winmor zich nog in beta stadium bevind, adviseert de werkgroep te wachten op de officiële release. Daarna kan in de vorm van een deelproject het Winmor product onderzocht en verder uitgewerkt worden. Pactor SCS modem Deze modems kunnen werken op pactor I, II of III standaard. Het zijn kwalitatief zeer goede modems maar ook stevig aan de prijs. In afwachting van de Winmor ontwikkelingen wordt geadviseerd om in eerste instantie geen nadere investeringen te doen in deze hardware. D Star D Star (Digital Smart Technologies for Amateur Radio) is een open standaard voor het versturen van spraak en data. D Star is ontwikkeld door de Japanse overheid in samenwerking met de Japanse amateurvereniging. D Star kan zowel worden gebruikt voor digitale spraakcommunicatie als voor datacommunicatie. D Star is zo ontwikkeld dat het eenvoudig is te koppelen met het Internet. Dit maakt standaard internettoepassingen als webbrowsing en e mailen via de amateurradio mogelijk. D Star is een jonge techniek, waarbij er een grote afhankelijkheid is met de noodzakelijke infrastructuur. Daarnaast is de apparatuur op dit moment nog relatief duur. De afhankelijkheid van een netwerk en de hoge kosten waren reden om D Star te laten vallen. Diverse commerciële producten Van een aantal bekeken commerciële producten valt op dat deze fors aan de prijs zijn in verband met licentierechten. Daarnaast maken zij vaak gebruik van een protocol dat niet gangbaar is binnen de radiozendamateur wereld. Deze redenen waren voldoende aanleiding om deze keuze te laten vallen. 11/22

12 Werkgroep Digitale Communicatie 9 Selectie Na de inventarisatie van beschikbare technieken zijn de leden van de werkgroep aan de slag gegaan om deze technieken nader te bekijken. Doel van dit onderzoek was om op globaal niveau een keuze te kunnen maken tussen de verschillende producten. Naar aanleiding van het onderzoek hebben de leden een selectie gemaakt van de technieken die interessant zijn om in detail nader te onderzoeken. Bij de selectie hebben de volgende punten een rol gespeeld: Is het product gangbaar Is het product breed inzetbaar Is het product KISS (Keep It Simple Stupid) Hoe verhouden zich de kosten van het product Op het landelijk overleg tussen het bestuur en de Regio Coördinatoren in het voorjaar van 2009 is door de werkgroep een terugkoppeling gegeven over de selectie op globaal niveau. Met instemming van deze vergadering is besloten om nader detail onderzoek te doen naar de producten Winlink2000 en Narrow Band Emergency System (NBEMS). Winlink2000 zal als primair systeem nader onderzocht worden en NBEMS als fall back systeem. 10 Dares Standaard Winlink 2000 Het Winlink2000 systeem is specifiek opgezet om digitale nood communicatie af te handelen. Het maakt hierbij gebruik van een aantal servers en protocollen. Om toegang te krijgen is een registratie met authenticatie noodzakelijk. Op de client is speciale software noodzakelijk om gebruik te kunnen maken van Winlink2000. Packet Radio Packet radio maakt gebruik van het AX25 protocol. Dit protocol heeft zich binnen de radioamateur wereld voldoende bewezen. Het is een robuust protocol en beschikt over een ingebouwd controle mechanisme. Daarnaast kunnen meerdere stations gelijkertijd gebruikmaken van de zelfde frequentie (CSMA/CD) Pactor Dit protocol bestaat uit drie versies, pactor I, II en II. Met behulp van dit protocol kan op HF over grote afstanden verstuurd worden. Om een redelijke bandbreedte te krijgen is pactor III een vereiste. Om dit te kunnen gebruiken moet een relatief duur SCS modem worden aangeschaft. Op dit moment zijn er onvoldoende middelen om voor iedere veiligheidsregio een Pactor III modem aan te schaffen. Het is dan ook niet aannemelijk dat dit protocol op korte termijn gebruikt kan worden door de verschillende regio's 12/22

13 Werkgroep Digitale Communicatie Winmor Dit protocol is nog in ontwikkeling en bevindt zich in beta stadium. Om deze reden kan het nog niet worden gebruikt. Winmor is een softmodem als goedkoop alternatief voor de relatief dure SCS Pactor III modems. De snelheid van winmor zal liggen tussen pactor II en pactor III. Zodra er een officiële release beschikbaar is kan invoering van dit protocol overwogen worden. Central Message Server (CMS) Er is nog geen aanleiding om een eigen Central Message Server (CMS) op te zetten. We kunnen gebruik maken van CMS stations in het buitenland. Radio Message Server (RMS) Om toegang te krijgen tot het Winlink netwerk moet gebruik worden gemaakt van Radio Mail Servers (RMS). De RMS software is beschikbaar voor het Windows en het Linux besturingssysteem. Er zullen meerdere RMS systemen moeten worden opgezet om alle regio's, via het packet radio protocol, toegang te geven tot het Winlink systeem. Paclink client De paclink client bestaat uit de volgende software: een packet radio programma (AGWPE) de paclink client een pop3 mailprogramma (Outlook express) Voor de afhandeling van het AX25 deel wordt AGW Packet Engine gebruikt. Deze software kan zowel een soundmodem (geluidskaart) als een KISS Terminal Node Controller (TNC) aansturen. In verband met de stabiliteit geniet een TNC de voorkeur. Een TNC wordt met een seriële kabel of een USB kabel verbonden met de computer. De paclink software is de client software die de connectie maakt met de Winlink RMS server. Deze software maakt aan de ene kant gebruik van de AGWPE software. Aan de andere kant gedraagt deze software zich als mailserver voor de Outlook Express mailclient. Binnen de paclink client software worden de stations gegevens zoals callsign, wachtwoord e.d. Ingevoerd. Ook worden de channels gedefinieerd waarmee gecommuniceerd wordt met de packet radio software. Als mailclient geniet Outlook Express de voorkeur. In priciepe kan iedere pop3 mailclient gebruikt worden. De mailclient communiceert met de paclink software en ziet hierin een mailserver. Airmail Deze client zal binnen op dit moment niet worden gebruikt 13/22

14 Werkgroep Digitale Communicatie Eisen RMS Aan de inrichting van zowel de Winlink RMS Gateways als de Winlink clients worden eisen gesteld. Deze eisen hebben als doel de kwaliteit en continuïteit van functionaliteit tijdens een inzet te garanderen. Het is niet realistisch om er vanuit te gaan dat alle stations direct aan alle kwaliteitseisen kunnen voldoen. Een aantal eisen zullen hard zijn. Aan deze eisen moet vanaf de bouw van een Winlink station voldaan worden. Andere eisen zullen binnen een bepaalde periode verwezenlijkt moeten worden. Daarnaast zijn er nog eisen die als wenselijk worden beschouwd. Stroomvoorziening De systemen zoals die door worden opgezet zijn met name van belang indien er zich een ramp of calamiteit heeft voorgedaan. De stroomvoorziening is een kwetsbare infrastructuur. We moeten er dan ook vanuit gaan dat voor de Winlink systemen extra maatregelen moeten worden genomen ten aanzien van de stroomtoevoer. Waarborgen van de stroomvoorziening bestaat uit twee onderdelen: Het opvangen van de eerste stroomuitval Het waarborgen van de stroomtoevoer voor langere termijn Opvang eerste stroomuitval Bij uitval van de stroom moet de eerste dip worden opgevangen. De electronische apparatuur is erg gevoelig voor spanningsuitval en zal bij de minste of geringste onderbreking onderuit gaan. Voor de opvang van spanningsdippen en het filteren van eventuele onregelmatigheden in de stroomvoorziening kan een Uninterruptable Power Supply (UPS) worden ingezet. Een UPS filtert de stroomtoevoer en zorgt ervoor dat batterijen op spanning worden gehouden. Bij uitval van de stroomtoevoer, zal de stroomvoorziening naadloos worden overgenomen door de batterijen van de UPS. Afhankelijk van de capaciteit van deze batterijen zal de apparatuur achter de UPS in de lucht worden gehouden, totdat de stroomtoevoer naar de UPS weer is hersteld Opvang stroomuitval voor langere duur Indien een stroomuitval langer tijd aanhoud, zullen aanvullende maatregelen noodzakelijk zijn. Het aansluiten van de apparatuur op (nood)aggregaten is een mogelijke oplossing. Bij de keuze van de locatie om apparatuur t.b.v. digitale communicatie te plaatsen, is de aanwezigheid van een (nood)aggregaat een belangrijke voorwaarde. Internet toegang Op de locatie moet een internet aansluiting aanwezig zijn. De voorkeur gaar uit naar een aansluiting met een hoge beschikbaarheid. Ook de mogelijkheid om een tweede internettoegang bij een andere provider achter de hand te hebben is wenselijk. Via de internettoegang moet op afstand de RMS server bediend en onderhouden kunnen worden. 14/22

15 Werkgroep Digitale Communicatie Dekkingsgraad Om voldoende dekking te krijgen op VHF en UHF met behulp van packet radio zullen een aantal RMS stations binnen Nederland moeten worden geplaatst. De opstelling van deze stations kan in drie categorieën worden ingedeeld: 1. Bepaal een aantal strategische punten in Nederland, los van regio grenzen, voor het plaatsen van RMS stations. Houd hierbij rekening met de overige genoemde eisen. Deze optie is tijdens FLOODEX in de praktijk getest (PI8CNL 10 in Lelystad). In bijlage I is een lijst met mogelijke locaties en een visualisatie van het op te leveren netwerk weergegeven. 2. Zorg ervoor dat regio's over mobiele RMS stations beschikken die gemakkelijk ingezet kunnen worden om de plek van een calamiteit Winlink support te geven. Deze optie is tijdens FLOODEX in de praktijk getest (PI9DD 11 in Bergen) 3. Zorg ervoor dat een aantal RMS stations een koppeling via HF kunnen maken met de rest van het Winlink netwerk in landen om ons heen, voor het geval Internet op grote schaal uitvalt. Beheer Het beheer van de Winlink RMS Gateways moet bij meer dan 1 persoon belegd worden. Dit om de continuïteit van de functionaliteit te waarborgen. Ook is het belangrijk dat er proactief beheer worden toegepast op de systemen. Periodieke testen maken hier onderdeel van uit. Door proactief beheer toe te passen kunnen eventuele onregelmatigheden vroegtijdig gesignaleerd worden en verholpen worden voordat de onregelmatigheid tot een verstoring leid. Regelmatig logfiles bekijken, en het uitvoeren van technische en functionele testen kunnen onverwachte uitval voorkomen. Onderdeel van deze onderhoudsrondes is het versiebeheer van de software. Om beheer op afstand mogelijk te maken moet enige vorm van beveiliging worden toegepast. Onbevoegden mogen geen toegang krijgen tot de systemen. Ook moet in geval van storing aan derden direct maatregelen kunnen worden getroffen om de storing te beëindigen. Frequentieplanning Afhankelijk van het aantal Winlink RMS Gateways, kan bepaald worden hoeveel frequenties er noodzakelijk zijn om een dekkend netwerk voor digitale noodcommunicatie uit te rollen. Voorlopig wordt ervan uitgegaan dat ieder DRCC een eigen Winlink RMS Gateway krijgt. Dit betekent dat er over ongeveer 25 locaties frequenties moeten worden verdeeld. Om frequenties over een bepaalde afstand te kunnen herhalen worden er eisen gesteld aan de antenneopstelling, antenneversterking en het zendvermogen. Dit om onderlinge verstoring te voorkomen. In de Packet WerkGroep Nederland (PWGN) is een voorstel gedaan voor een bandplan voor digitale communicatie op VHF en UHF. 15/22

16 Werkgroep Digitale Communicatie Hieronder het overzicht van dit voorstel: APRS (AFSK 1k2) Reservefrequentie Noodfrequentie (AFSK 1k2) Reservefrequentie Algemeen FSK Onderling QSO (1k2/4k8) Onderling QSO (9k6/19k2) LAP AFSK (1k2/4k8) *) *) Uitdrukkelijk verzocht wordt om alleen gebruik te maken van modems met een gecombineerde squelch 1k2/4k8, of de parameters als zodanig in te stellen ,50 APRS (AFSK 1k2) Reservefrequentie Reservefrequentie Noodfrequentie (AFSK 1k2) Reservefrequentie LAP FSK (9k6/19k2) Onderling QSO (1k2/4k8) Onderling QSO (9k6/19k2) LAP AFSK (1k2/4k8) *) LAP FSK (9k6/19k2) voor nodes die twee frequenties op 70 cm gebruiken *) Uitdrukkelijk verzocht wordt om alleen gebruik te maken van modems met een gecombineerde squelch 1k2/4k8, of de parameters als zodanig in te stellen. ATOF Een Aanvullende Toestemming Onbemand Frequentie gebruik (ATOF) kan worden aangevraagd bij het Agentschap Telecom (AT). Deze ATOF is noodzakelijk indien een Winlink RMS Gateway onbemand wordt gebruikt. De aanvraag gaat als volgt: Download het formulier vanaf de site van het Agentschap Telecom telecom.nl/onderwerpen/documents/926%20onbemand%20station.pdf Vul de juiste gegevens in en stuur het formulier op naar het Agentschap Telecom. Als de aanvrager lid is van de Packet WerkGroep Nederland, dan kunnen de kosten voor toekenning van de ATOF gedeclareerd worden. Stuur een mail naar de secretaris van de Packet WerkGroep Nederland (PWGN), Niek van Straten (PA3APP@HOME.NL) waarin aangegeven wordt dat er een aanvraag voor een ATOF t.b.v. een packet station is ingediend bij het Agentschap Telecom 16/22

17 Werkgroep Digitale Communicatie Nadat de aanvraag is toegekend, kunnen leden van de PWGN de kosten van Є 146, declareren bij de Packet WerkGroep Nederland door de originele factuur en acceptgiro naar de secretaris van de PWGN te sturen. PWGN De Packet WerkGroep Nederland is een samenwerkingsverband tussen zendamateurs om het gebruik van digitale modulatievormen te ondersteunen en stimuleren. Voor een bijdrage van Є 10, per jaar kan iedereen lid worden van de PWGN. De PWGN neemt de kosten voor een ATOF voor haar rekening indien het station een bijdrage levert aan de digitale communicatie. Roepnamen Voor de Winlink RMS Gateway moet Aanvullende Toestemming Onbemand Frequentie gebruik worden aangevraagd bij het Agentschap Telecom. De roepnaam zal PI8 als prefix krijgen en een eigen gekozen suffix. Over de SSID zijn de volgende afspraken gemaakt voor de verschillende toepassingen. PI8XYZ Dit is een APRS station het icoon is Da. In UI View is dit het RSGB symbool met een D in O'ly PI8XYZ 2 Dit is een APRS Digi het APRS icoon is een D#. In UI View is dit het no digi symbool. PI8XYZ 10 Dit is het winlink station het APRS icoon is een Wa. In UI View is dit het RSGB symbool met een W in O'ly PI8XYZ 12 Dit is een I Gateway. In UI View is dit het No. Diam'd symbool met de I in O'ly. Beveiliging De informatie die via de digitale wegen van wordt verstuurd moet voor buitenstaanders niet eenvoudig te decoderen zijn. Het Winlink2000 systeem zorgt er standaard al voor dat de berichten niet zijn mee te lezen door de frequentie te monitoren met een packet monitor programma. Alleen de titel van het bericht gaat als leesbare tekst door de lucht. Soms kan het noodzakelijk zijn om een extra stuk beveiliging te leveren. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van het programma Crypt4free Met dit programma kan door middel van een keyword de tekst versleuteld worden. Vanuit Crypt4free kan het e mail programma gestart worden, waarna het versleutelde bericht eenvoudig verzonden kan worden. Door het landelijk bestuur moet deze manier van beveiliging besproken worden met het Agentschap Telecom omdat onze machtigingsvoorwaarden niet toestaat dat berichten versleuteld verstuurd worden. 17/22

18 Werkgroep Digitale Communicatie Overzicht Winlink RMS stations Roepnaam Plaats Frequentie Snelheid PI8CNL 10 Lelystad MHz 1200 baud PD0SNK Sneek 144.??? MHz 1200 baud PI8HGL 10 Den Haag MHz 1200 baud PA3GJM JO21NV MHz 1200 baud PA7PK Almere MHz 1200 baud PI4T JO20WX MHz 1200 baud 11 NBEMS Het Narrow Band Emergency System kan als fall back systeem gebruikt worden indien er geen gebruik meer kan worden gemaakt van bestaande Winlink infrastructuur. Dit onderdeel zal nader moeten worden uitgewerkt in een werkgroep. 12 Aansprakelijkheid In het geval een onbemand station bij een derde partij wordt geplaatst moet de aansprakelijkheid goed geregeld worden. Stichting heeft geen aansprakelijkheidsverzekering. De station verantwoordelijke moet zelf aanvullende maatregelen treffen om de aansprakelijkheid te regelen. Indien er niets geregeld wordt, is de station verantwoordelijke hoofdelijk aansprakelijk. Voor de aansprakelijkheid kan een aparte verzekering worden afgesloten. Probleem hierbij is dat het onderhoud van de installatie wordt uitgevoerd door vrijwilligers. Vaak is dit niet of alleen tegen hoge kosten te verzekeren Een mogelijkheid met betrekking tot de aansprakelijkheid is de goederen van het onbemande station in eigendom over te dragen aan de eigenaar van het gebouw. Door dit in een overeenkomst vast te legen vallen de goederen daarmee onder de verzekering van de gebouw eigenaar. In bijlage III is een voorbeeld brief voor deze optie met juridisch juiste tekst opgenomen. Zorg ervoor dat de aansprakelijkheid goed geregeld is om onaangename verassingen te voorkomen. 13 Kosten Omdat er voor de regio's nog geen geldelijke middelen beschikbaar zijn, moeten de kosten van het digitale communicatie systeem laag gehouden worden. De lowcost oplossing is het gebruik van packet radio in combinatie met een soundmodem (geluidskaart). Nadeel hiervan is de instabiliteit. De voorkeur gaat ernaar uit om gebruik te maken van AX25 Terminal Node Controllers. Deze zijn tweedehands te koop tussen de Є 25, en Є100,. Nieuwe TNC's liggen iets hoger in prijs tussen de Є 75, en Є 250, 18/22

19 Werkgroep Digitale Communicatie 14 Toekomst Er zijn een aantal interessante ontwikkelingen waar te nemen op het gebied van digitale communicatie in noodsituaties. Het systeem PSKMail wordt op dit moment gepoort naar het Windows platvorm. Doordat het systeem tot voor kort alleen onder Linux beschikbaar was, is hiermee de drempel verlaagd om dit systeem aan een ander onderzoek te onderwerpen. Binnen de Winlink2000 suite wordt drukt gewerkt aan de ontwikkeling van Winmor. Door het beschikbaar komen van dit protocol zullen de kosten voor gebruik van Winlink2000 op HF drastisch afnemen. Vraag blijft alleen aan welke kwaliteitseisen de geluidskaart moet voldoen om Winmor te kunnen gebruiken. 15 Aanbeveling e mail standaard V1.0 Tijdens de oefening FLOODEX is het Winlink systeem in de praktijk getest. Hierbij is na afloop van de oefening door het bestuur aangegeven, de gebruikte configuratie te bestempelen als e mail systeem versie 1.0 Het systeem bestond uit de volgende elementen: Een RMS gateway Tijdens FLOODEX waren twee RMS Gateways beschikbaar. PI9DD 11 in Bergen en PI8CNL 10 in Lelystad. PI9DD 11 was gebouwd op het Windows Operating system en PI8CNL 10 draait op het Ubuntu Linux Operating system. Beide stations functioneerden goed. Paclink clients Er werd tijdens FLOODEX alleen gebruik gemaakt van clients die werkten met de Paclink software. Voor de AX25 afhandeling werd gebruik gemaakt van AGW packet Engine. Op een aantal locaties werd een soundmodem (geluidskaart) gebruikt. De voorkeur gaat uit naar een Terminal Node Controller die gebruik maakt van het KISS protocol. Als e mail client software geniet Outlook Express de voorkeur. DIGI software De DIGI software is een scheduling programma. Om te voorkomen dat ieder station gelijktijdig zijn berichten gaat versturen zorgt dit scheduling programma ervoor dat er tijdsloten worden toegewezen aan de posten. Voorwaarde is wel dat alle posten op de juiste tijd lopen. Er kunnen tijdsloten van 5 en 10 minuten worden uitgedeeld aan maximaal 6 posten. Het grote voordeel van het werken met tijdsloten is dat de kans op collisions verkleind wordt. Ondanks dat het AX25 protocol een over een techniek beschikt (CSMA/CD) die collisions kan herkennen en daarna kan voorkomen, is het beter om de kans op collisions te verkleinen. Tijdens de FLOODEX oefening, heeft het programma prima gewerkt. 19/22

20 Werkgroep Digitale Communicatie Bijlage I De werkgroep is begonnen met het aanleggen van een lijst van strategische locaties voor het plaatsen van een RMS station. Dit kan zowel een vast RMS station zijn, als een mobiel stations, dat tijdens een calamiteit wordt geplaatst. Het is een eerste aanzet. Door regiocoördinatoren nader te informeren en door meer structuur aan te brengen in deze inventarisatie kan deze lijst verder uitgewerkt worden. Met name wordt gesteld dat deze lijst nog lang niet compleet is en dat deze door de vervolg werkgroep verder kan worden uitgewerkt. Mogelijke strategische locaties voor RMS stations: Lelystad, de Doelen 10 01, Gemeenschappelijke Meldkamer Flevoland (PI8CNL 10) ( GPS: N / E Loc: JO22RM ) Almere, Baljuwstraat 2, Districtsbureau Zuid Politie Flevoland ( GPS: N / E Loc: JO22OI ) Tussen Nijmegen en Groesbeek QTH Locator: JO21WS Antennehoogte: 105 meter boven NAP. Asperen, kerktoren N , E Veiligheidsregio Meldkamer Nijmegen, N , E Sluizencomplex Tiel, N , E Tilburg 2 stedenziekenhuis Loon op Zand, mast KPN Middelburg, Kanaalweg 3 Stadskantoor Vlissingen, Koudekerkseweg 88 Ziekenhuis Walcheren Vlissingen Paul Krugerstraat 1 Stadhuis Domburg Traverse 1 gemeentehuis Arnemuiden Langstraat 35 Gemeentehuis Kamperland Het Rip 9 Bedrijf: Zeelandnet Wissekerke Voorstraat 31 Gemeentehuis Neeltje Jans Dijkgraaf M.A. Gelukweg 1 Ir. Topshuis Vlissingen Oosthavenweg 10 Marinekazerne 20/22