REFERENTIEDOCUMENT. Houtconstructies. Versie 3.1 Datum september 2004 Status definitief. Bouwdienst Rijkswaterstaat - Hoofdafdeling PD

Transcriptie

1 REFERENTIEDOCUMENT Houtconstructies Versie 3.1 Datum september 2004 Status definitief Bouwdienst Rijkswaterstaat - Hoofdafdeling PD

2

3 REFERENTIEDOCUMENT Houtconstructies Referentiedocument Documentnummer Project Projectcode PBMS 5664 Versie 3.1 Project- en documentidentificatie Houtconstructies KuBOS T KuBOS Datum september 2004 Status definitief Vastgesteld Functie Naam datum paraaf Projectleider H.E. Klatter Bevoegd gezag K. Tjaden Productmanager Instandhoudingsadviezen F. Rodewijk Auteursrecht Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van de Bouwdienst Rijkswaterstaat niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. De Bouwdienst Rijkswaterstaat is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen Bouwdienst Rijkswaterstaat

4

5 Inhoudsopgave 1. Inleiding Kader Definities Onderdelen Normen Leeswijzer Functie en functie-eisen Functies houtconstructies Functie-eisen aan houtconstructies Ontwerpaspecten van belang voor beheer en onderhoud Dominante faalmechanismen en verouderingsverloop Conditieparameters en interventieniveaus Onderhoud Onderhoudsvisie Onderhouds- en vervangingsintervallen Kostenkengetallen Inspectie Uitgangspunten inspectie Schadebeelden Inspectieinstructies Literatuur...27 Bijlage I Inventarisatie houtconstructies Rijkswaterstaat...29 Referentiedocument Houtconstructies - versie september

6

7 1. Inleiding 1.1 Kader Dit referentiedocument heeft betrekking op het beheer en onderhoud van houtconstructies in de civiele bouw (met uitzondering van funderingen). Houtverduurzaming wordt in dit document niet behandeld (met uitzondering van de ontwikkeling van milieuvriendelijke methoden). De in dit document opgenomen informatie heeft betrekking op ruim 95% van alle houtconstructies, die in het beheer en onderhoud zijn bij Rijkswaterstaat (bron: inventarisatie uitgevoerd volgens bijlage I). Hierbij is met name gekeken naar de houtconstructies, die in het verleden het meest frequent zijn toegepast. De vermelde kennis is grotendeels een bundeling van ervaringen uit de praktijk en theoretische beschouwingen vanuit aanwezige vakliteratuur. De kennis omtrent houtconstructies is bij Rijkswaterstaat met name aanwezig bij de volgende instanties: de Dienstkringen van de Regionale Directies van Rijkswaterstaat, Bouwdienst Rijkswaterstaat en Dienst Weg- en Waterbouwkunde Rijkswaterstaat. Daarnaast zijn er in Nederland een aantal bedrijven en instanties, die gespecialiseerd zijn in de aanleg en herstel van houtconstructies of hierin een adviserende functie vervullen (bijv. Centrum Hout te Almere). 1.2 Definities In dit document worden de volgende definities gehanteerd: - Achterhar Een draaistijl van een sluisdeur of een horizontale balk waarom de val van een ophaalbrug draait. - Cellulose Organische koolstofverbinding in hout [3]. - Duurzaamheidsklasse Een kwaliteitsaanduiding van hout gebaseerd op de natuurlijke duurzaamheid van een houtsoort (voor een overzicht zie tabel 2) [2]. - Dwarsscheuren Scheurvorming evenwijdig aan het kopse of dwarsvlak [2]. - FSC Forest Stewardship Council, organisatie (uit de Verenigde Staten van Amerika) die zich bezighoudt met het opstellen, implementeren en controleren van maatregelen met betrekking tot verantwoorde bosbouw. - Geleidewerk Een constructie ter geleiding van de scheepvaart voorafgaand aan en in de doorvaart van een schutsluis en/of beweegbare brug. - K-klasse Een internationale kwaliteitsaanduiding van hout, als referentie naar de sterkteeigenschappen (NEN 1912, uitgave augustus 1998). - Lignine Zie cellulose - Kopse vlak Een kopse vlak is ieder vlak dat loodrecht staat op de lengte-as van de stam 1 [2]. - KVH Kwaliteitseisen Voor Hout voor bouwkundige en waterbouwkundige doeleinden. - Langsscheuren Scheurvorming evenwijdig aan de lengte-as van de stam [2]. - Natuurlijke De natuurlijke duurzaamheid van hout is de mate waarin een bepaalde houtsoort, duurzaamheid zonder speciale behandeling, zijn eigenschappen behoudt in de specifieke eindtoepassing [2]. 1 Hierbij dient ook gedacht te worden aan een plank, balk of een paal. Referentiedocument Houtconstructies - versie september

8 - Remmingwerk Een opstelplaats voor afgemeerde schepen voorafgaand aan de doorvaart van een schutsluis en/of beweegbare brug. - Wrijfgording Een stuk hout dat aan de buitenzijde van kaden en sluismuren is geplaatst, als stootbescherming voor de scheepvaart. Voor verdere uitleg van de begrippen wordt verwezen naar de KVH 1980 (NEN 5461). De interpretatie van de levensduur van een constructie kan verschillend van aard zijn [5]. De belangrijkste begrippen die hiermee verband houden zijn: constructief, maatschappelijk, economisch, technisch en ontwerp. Constructieve levensduur: de tijdsperiode waarbij wordt voldaan aan de technische eisen met betrekking tot veiligheid en bruikbaarheid. Maatschappelijke levensduur: de tijdsperiode waarbij wordt voldaan aan de functie-eisen. Economische levensduur: de tijdsperiode waarbij onderhoud (vanuit financieel oogpunt) in verhouding goedkoper is dan het kunstwerk te slopen eventueel in combinatie met totale nieuwbouw. Technische levensduur: een combinatie van constructieve levensduur en maatschappelijke levensduur. Ontwerplevensduur: een referentieperiode, zoals deze wordt gehanteerd tijdens het ontwerp (meestal gebaseerd op een aangenomen maatschappelijke levensduur). In dit document wordt, indien er sprake is van levensduur, gesproken over de technische levensduur. 1.3 Onderdelen Constructies en onderdelen Hout is toegepast in diverse typen kunstwerken, zoals sluizen, duikers, stuwen, bruggen en aanleginrichtingen. Daarnaast komt hout voor in oeververdedigingen, aanvaarconstructies en beschermconstructies voor de scheepvaart en in geluidswering. In de onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de meest voorkomende houten onderdelen per kunstwerk(deel). Kunstwerk(deel) Beschermingsconstructies en overige scheepvaartvoorzieningen Sluizen, duikers en stuwen Bruggen Oeververdedigingen Geluidswering Onderdelen Aanvaarconstructie, aanvaarbalk, beschermconstructie, bordes, dukdalf, geleidewerk, gording, hoekbescherming, paal, remmingwerk, schoor, vulklos, wrijfgording, wrijfschort, wrijfstijl Aanslag, achteraanslag, achterhar, beplanking, bovenregel, onderaanslag, onderregel, middenregel, puntdeur, schoor, schotbalk, schuif, stroombreekbalk, tussenregel, vooraanslag, voorhar, wrijfgording, zij-aanslag, zij-afdichting Aanslag, achterhar, balk, beschermconstructie, bordes, gording, rijvloer, schoor, (vleugel-/ front-)wand, wrijfgording Bordes, damwand, wand Beplanking, geluidswering Tabel 1 Kunstwerk(deel) met bijbehorende houten onderdelen 4 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

9 In dit referentiedocument is de onderhoudsstrategie beschreven voor een sluisdeur/schuif, remming- en/of geleidewerk, brugdek en (dam)wand Houtsoorten Voor toepassing in de weg- en waterbouw komen een groot aantal houtsoorten in aanmerking. De meest gangbare soorten zijn in combinatie met hun toepassingen en eigenschappen vermeld in Tabel 2. Bij de keuze ten aanzien van het toepassen van hout, wegen de volgende aspecten mee: de afmetingen en de kwaliteit. Vooral de factor kwaliteit is hierbij van belang. De kwaliteit wordt voornamelijk bepaald door de mechanische eigenschappen en de duurzaamheid van het materiaal. Houtsoort D K toepassing belangrijkste eigenschappen Angeleim I O, C machinaal goed te bewerken Vermelho bij het aanbrengen van ijzeren bevestigingsmiddelen in nat hout kunnen grijsblauwe verkleuringen ontstaan hout geeft af, dus niet toepasbaar voor zitbanken e.d. Afzelia I B weinig krimp moeilijk bewerkbaar neiging tot splijten redelijk goed bestand tegen zuren veroorzaakt corrosie bij aanraking met ijzer verhindert lokale verharding bij aanraking betonspecie moeilijk verfbaar (eventueel voorbehandelen met ammoniak Azobé I 70 C, S, B, O moeilijk bewerkbaar moeilijk schroef- en spijkerbaar beperkte mate bestand tegen zuren en ander chemicaliën redelijk bestand tegen paalwormaantasting Bangkirai I C, B, O goed bewerkbaar slijtvast Basralocus I C hoog siliciumgehalte in hout hoge slijtage bewerkingsmaterieel goed spijkerbaar goed afwerkbaar met oppervlaktebeschermings-middelen makkelijk splijtbaar in radiale richting zeer goed bestand tegen paalwormaantasting Bilinga I C, S, B, O redelijk bestand tegen paalwormaantasting hout werkt in hoge mate voorboren bij schroeven en spijkers noodzakelijk Bruinhart I C zeer hard slijtvast Demerara I C redelijk goed bewerkbaar Groenhart slecht schroef- en spijkerbaar zeer goed bestand tegen paalwormaantasting Referentiedocument Houtconstructies - versie september

10 Houtsoort D K toepassing belangrijkste eigenschappen Europees Douglas III C goed bewerkbaar Europees Eiken Europees Grenen Europees Vuren II-III C goed bewerkbaar goed schroef- en spijkerbaar goed afwerkbaar met oppervlaktebeschermings-middelen IV 17/24 O goed bewerkbaar goed afwerkbaar met oppervlaktebeschermings-middelen IV 17/24 heipalen goed bewerkbaar goed schroef- en spijkerbaar goed afwerkbaar met oppervlaktebeschermings-middelen (met uitzondering van beits) Iepen IV B taai en weinig werking Iroko I B van nature moeilijk af te werken met lakken veroorzaakt corrosie bij aanraking met metaal Jarrah I C hard zeer taai Karri III O hard Keruing III C, B goed bewerkbaar goed schroef- en spijkerbaar neiging tot scheurvorming Lariks III B, O hoog harsgehalte Manbarklak II C hoog siliciumgehalte in hout Merbau II C, S redelijk bewerkbaar Peroba campos de slechts in behakte vorm toe te passen zeer goed bestand tegen paalwormaantasting redelijk tot moeilijk schroef- en spijkerbaar I C goed bewerkbaar oppervlakte zorgvuldig afwerken in verband met opstaan houtvezels goed afwerkbaar met oppervlaktebeschermingsmiddelen (met uitzondering van beits) Robinia II C zeer vast hoge splijtweerstand Walaba I C, O goed te bewerken neiging tot splijten redelijk schroef- en spijkerbaar (voorboren) Tabel 2 Houtsoorten en bijbehorende toepassingen en eigenschappen [bron: 2/4] B = bruggen / brugdekken C = beschermconstructies scheepvaart O = oeververdedigingen S = sluizen, duikers en stuwen 6 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

11 De meeste verbindingsmiddelen van houten constructies zijn niet van hout, maar van verzinkt of roestvast staal. Het fysisch, chemisch en mechanisch gedrag van deze middelen is totaal verschillend met dat van hout. Alhoewel deze verbindingsmiddelen van essentieel belang kunnen zijn voor een constructie, worden deze binnen dit document verder niet behandeld. Dit geldt tevens voor lijmverbindingen. 1.4 Normen De eerste (reken)norm voor houtconstructies vormt de N 1055 (TGB 1955). Hierin zijn een zevental artikelen opgenomen specifiek voor hout. Deze behandelen op hoofdlijnen de maximale drukspanningen van een paar houtsoorten en geven rekenregels ten behoeve van het bepalen van de toelaatbare slankheid bij voornamelijk samengestelde constructies. De eerste uitgebreide normering vindt plaats in 1976, door middel van de NEN 3853 (TGB 1972 Hout). Deze vervangt op dat moment de N 1055 met betrekking tot de bovengenoemde artikelen en aanverwante eisen/normeringen. De TGB 1972 geeft naast sterkte-eisen ook berekeningsmethoden aan. In december 1991 is NEN 6760/6761 (TGB 1990 Houtconstructies) van kracht geworden. Naast (reken)normen zijn er ook normen voor bepaalde houtsoorten met betrekking tot hun specifieke materiaaleigenschappen. Bijvoorbeeld de normen die gebundeld zijn in de verschillende KVH-en. Hierbij worden onderscheiden de versies van 1966 en De laatste en tevens huidige normering op dit gebied betreft de KVH 1980 (NEN 5461). Daarnaast zijn er enkele losse normeringen, voornamelijk gericht op de woning- en utiliteitsbouw. In dit document wordt, indien er sprake is van de TGB respectievelijk de KVH, gesproken over de TGB 1990 en de KVH Referentiedocument Houtconstructies - versie september

12 1.5 Leeswijzer Het referentiedocument Houtconstructies bestaat uit 6 hoofdstukken en 1 bijlage. De hoofdstukstructuur van het document is als volgt: Hoofdstuk 1 Inleiding, waarin een beschrijving wordt gegeven van de houtconstructies en houtsoorten waarvoor dit referentiedocument van toepassing is. Hoofdstuk 2 Functies en functie-eisen. In dit hoofdstuk wordt de relatie gelegd tussen houtconstructies en gestelde functie(s) en functie-eisen. Hoofdstuk 3 Ontwerpaspecten van belang voor beheer en onderhoud, waarbij de volgende aspecten aan de orde komen: - optredende schadebeelden en functieverlies - dominante faalmechanismen en verouderingsverloop; - conditieparameters en interventieniveaus. Hoofdstuk 4 Onderhoud. Dit hoofdstuk gaat in op het onderhoud van houtconstructies dat nodig is om de constructie aan de gestelde functie(s) en functie-eisen te laten voldoen. De volgende punten worden behandeld: - onderhoudsstrategie; - onderhouds- en vervangingsintervallen; - kostenkengetallen onderhoud. Hoofdstuk 5 Inspectie, waarbij een overzicht wordt gegeven van de noodzakelijke inspectie-activiteiten en de achtergrond hiervan. Het volgende komt hierbij aan bod: - schadebeelden; - inspectie-instructies; Hoofdstuk 6 Literatuur. Bijlage I geeft het resultaat weer van een gedane inventarisatie van onderdelen van hout, zoals deze in DISK 2 staan vermeld. 2 Data Informatie Systeem Kunstwerken onder beheer van Bouwdienst Rijkswaterstaat te Zoetermeer 8 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

13 2. Functie en functie-eisen 2.1 Functies houtconstructies Algemeen Vanuit de opdeling naar toepassingen, kunnen houten constructies de volgende functies dienen: dragend/kerend; hierbij vervult het hout vanuit constructief oogpunt een dragende of kerende functie; beschermend/geleidend; hierbij dient het houtwerk een bepaalde achterliggende constructie te beschermen; esthetisch; hierbij vervult het hout een functie vanuit een architectonische visie, waarbij de toonbaarheid centraal staat. De esthetische functie kan nooit als enige functie aan een constructie worden toebedeeld. Hierbij dient altijd een combinatie aanwezig te zijn met minimaal één van de overige functies. Bij het vervullen van één of meerdere functies dient altijd aan de volgende randvoorwaarden te worden voldaan: (voldoende) veiligheid; (voldoen aan) milieueisen; beschikbaarheid. Veiligheid De veiligheid is van essentieel belang en is verankerd in het voldoen aan de constructieve eisen, die aan de bewuste constructie worden gesteld. Deze eisen betreffen: sterkte en elasticiteit. Het niet voldoen aan de eisen met betrekking tot sterkte en elasticiteit leidt tot het niet voldoen aan de benodigde veiligheid en daarmee tot afkeuren van de houtconstructie. De duurzaamheid van een materiaal wordt gedefinieerd als de mate van vergankelijkheid [5]. Hoe duurzamer een materiaal is, des te langer blijven de eigenschappen, zoals deze vanuit constructief oogpunt van belang zijn, intact. Er is dus een belangrijke relatie tussen de duurzaamheid en de constructieve eisen die verband houden met het voldoen aan de veiligheid. Milieu Hout is van natuurlijke oorsprong. Tijdens het vervullen van één of meerdere functies zal er niet of nauwelijks invloed worden uitgeoefend op het milieu, op voorwaarde dat het hout niet is behandeld met uitloogbare en tevens schadelijke verduurzamingsmiddelen. Hiervoor bestaan diverse (wettelijke) normen en richtlijnen. Vanuit de DWW 3 zijn hierover diverse rapporten en bladen (zoals DWW-wijzer 51 Verduurzaamd hout in de waterbouw ) verschenen. Daarnaast dient hout benodigd voor herstel- of reconstructiewerkzaamheden zoveel mogelijk te zijn voorzien van het FSC-keurmerk. Beschikbaarheid De aan een constructie toebedeelde functie dient in principe altijd beschikbaar te zijn. Wanneer omstandigheden zorgen voor geheel of gedeeltelijke uitval van een functie, dient deze zo spoedig mogelijk, naar het oordeel van de onderhoudsverantwoordelijke (op basis van de gestelde eisen), te worden hersteld. De periode van niet- 3 Dienst Weg- en Waterbouwkunde te Delft Referentiedocument Houtconstructies - versie september

14 beschikbaarheid, als gevolg van het uitvoeren van onderhoudsmaatregelen is per situatie afhankelijk van de omvang van de werkzaamheden, de geldende bepalingen en de eventuele aanwezigheid van reserveonderdelen. Dit laatste geldt met name voor sluisdeuren en schuiven. Dit zijn onderdelen die vaak kunnen worden uitgewisseld tegen een reserve-exemplaar. In dit document worden geen perioden van niet-beschikbaarheid, als gevolg van het uitvoeren van onderhoudswerkzaamheden, opgegeven Functies onderdelen Om bepaalde onderdelen kritischer te kunnen behandelen met betrekking tot inspectie- en afkeurcriteria is een selectie gemaakt van de belangrijkste onderdelen. De selectie betreft de volgende onderdelen: sluisdeur/schuif; remmingwerk/geleidewerk; brugdek; (dam)wand. De informatie vermeld over deze onderdelen dient als voorbeeld voor de niet genoemde onderdelen. Aan de genoemde onderdelen worden de volgende functies gekoppeld: sluisdeur/schuif: dragend/kerend; esthetisch; remmingwerk/geleidewerk: beschermend/geleidend; brugdek: dragend/kerend; (dam)wand: dragend/kerend. 2.2 Functie-eisen aan houtconstructies Functie-eisen Ten aanzien van de functies worden momenteel de volgende eisen gesteld: dragend/kerend: constructietechnisch: - de constructie dient de ontwerpbelastingen te kunnen opnemen en daarbij tevens te voldoen aan de eisen ten aanzien van de sterkte en elasticiteit, zoals deze worden genoemd in de TGB 1990/NEN 6790/6791 Houtconstructies in combinatie met NEN 6700/ ; - de constructie dient geheel water- en/of gronddicht te zijn of dit te benaderen; materiaaltechnisch: - voldoende duurzaamheid (duurzaamheidsklasse I-II); 4 Oudere constructies dienen te worden beoordeeld op voorgaande normeringen. 10 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

15 beschermend/geleidend: constructietechnisch: - de constructie dient de ontwerpbelastingen (voornamelijk dynamische belastingen) te kunnen opnemen en daarbij tevens te voldoen aan de eisen ten aanzien van de sterkte en elasticiteit, zoals deze worden genoemd in de TGB 1990/NEN 6790/6791 Houtconstructies in combinatie met NEN 6700/6702; - de constructie dient in voldoende mate glad te zijn (geen uitsteeksels), waardoor schade aan de scheepvaart wordt voorkomen; - er dient in voldoende mate krachtsoverdracht naar een achterliggende constructie te kunnen plaatsvinden; materiaaltechnisch: - voldoende duurzaamheid (duurzaamheidsklasse I-III); esthetisch: constructietechnisch: - het houtwerk dient qua toonbaarheid te voldoen aan de eisen van de beheerder of ontwerper Eisen t.a.v. sterkte en elasticiteit In de huidige normering (NEN 1912, uitgave augustus 1998) ten aanzien van houtsterkten en de hierbij behorende elasticiteitsmoduli wordt uitgegaan van zogenaamde K-klassen. De normering omtrent deze K- klassen is niet voor alle houtsoorten even duidelijk. Voor een aantal echter zijn deze wel bekend. Dit betreft bijvoorbeeld voor: vuren en grenen, kwaliteitsklasse C: sterkteklasse K 24; azobé, kwaliteitsklassen A en B: sterkteklasse K 70. De definitie van de K-klasse is aangegeven in paragraaf Eisen t.a.v. duurzaamheid Naast het bekend zijn van de mechanische eigenschappen, is het tevens van belang om de keuze van de houtsoort af te stemmen op de vereiste levensduur. In Tabel 2 wordt hiervan een overzicht gegeven. Normen die hierop een aanvulling vormen zijn: NEN-EN 335-1/2/3, NEN-EN en NEN-EN Durability of wood and wood-based products. De weerstand of resistentie tegen biologische aantasting en in het bijzonder tegen schimmelaantasting dient als belangrijkste aspect van de duurzaamheid van een houtsoort te worden beschouwd. Overige aantastingsvormen zijn over het algemeen afhankelijk van hun toepassing. De relaties tussen houtsoort, duurzaamheidsklasse, sterkteklasse, toepassingen en de hierbij behorende specifieke materiaaleigenschappen zijn aangegeven in Tabel 3. Referentiedocument Houtconstructies - versie september

16 Klasse duurzaamheid Hout in een vochtige omgeving (A) levensduur (jaar) Hout blootgesteld aan weer en wind (B) levensduur (jaar) Verduurzaamd, gevernist of geverfd hout (C) levensduur (jaar) Laboratoriumonderzoek gewichtsverlies ten gevolge van schimmelaantasting in de situatie overeenkomend met kolom A van deze tabel I meer dan onbeperkt 0-1 % II onbeperkt 1-5 % III onbeperkt 5-10 % IV % V minder dan % en hoger Tabel 3 Duurzaamheidsklassen [bron: 1 en 2] In bovenstaande tabel is de levensduur van hout in verschillende duurzaamheidsklassen in verschillende omgevingen weergegeven. Met hout in een vochtige omgeving wordt bedoeld: hout in voortdurende aanraking met vochtige grond, zonder dat deze grond onder water staat, terwijl het hout niet is verduurzaamd of anders is beschermd (A). Met aan weer en wind blootgesteld hout wordt bedoeld: hout dat niet verduurzaamd is of anders door vernis en verf e.d. beschermd is (B). Op dit moment worden er verschillende initiatieven ontwikkeld met betrekking tot het milieuvriendelijk verduurzamen van hout. Bijvoorbeeld door middel van het stomen van hout (volgens het PLATO-proces) of door het acetyleren. Genoemde methoden zijn echter nog in onvoldoende mate ontwikkeld. 12 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

17 3. Ontwerpaspecten van belang voor beheer en onderhoud 3.1 Dominante faalmechanismen en verouderingsverloop De levensduur van een houtconstructie is gerelateerd aan de mate van degradatie tijdens de gebruiksfase van deze constructie. Degradatie kent in hoofdzaak drie oorzaken: - stilstand (veroudering), - gebruik (slijtage), - een combinatie van stilstand en gebruik Invloedsfactoren In dit document is getracht de degradatie weer te geven aan de hand van de verschillende invloedsfactoren, waaraan houtconstructies worden blootgesteld. Dit kunnen factoren van buitenaf zijn, maar bijvoorbeeld ook gebreken in de kwaliteit van de constructie. De factoren die invloed hebben op het degradatieproces zijn: de omgeving: ligging ten opzichte van de waterlijn (bovenwater/wind-waterlijn/onderwater); zout/zoet water; beschut/niet beschut; vervuiling (chemisch/niet-chemisch); ligging (kust, binnenland); oriëntatie (noord, oost, zuid, west). de kwaliteit van het hout: natuurlijke duurzaamheid; natuurlijke eigenschappen (werking, splijtweerstand); verduurzaming (inwendig). de constructieve aspecten: ontwerp (zorgvuldig, onzorgvuldig); uitvoering excl. conservering (zorgvuldig, onzorgvuldig); uitwendige conservering 5 (zorgvuldig, onzorgvuldig). het gebruik: intensief/extensief. het onderhoud: intensief/extensief. Deze invloedsfactoren kunnen leiden tot het ontstaan van diverse schadebeelden. Hierbij spelen zich vaak meerdere processen gelijktijdig af. 5 Hiermee wordt bedoeld: conserveringssystemen, zoals verf, coating, vernis, etc. Referentiedocument Houtconstructies - versie september

18 3.1.2 Schadeprocessen De schadebeelden bij houtconstructies zijn in vier hoofdgroepen in te delen: - scheurvorming, - oppervlakteschade, - desintegratie hout, - vervuiling. Per schadebeeld wordt in tabelvorm een overzicht gegeven van een aantal oorzaken en/of processen, een eventuele procesduur en de voornaamste invloedsfactoren. De genoemde procesduur heeft betrekking op de periode, waarin het proces zou kunnen leiden tot gedeeltelijk of volledige desintegratie van het betreffende constructie-onderdeel en betreft een aanname. Hoewel aanvaringen e.d. soms een grote invloed kunnen hebben op het ontstaan van schadebeelden, worden deze niet opgenomen in voornoemde tabellen. Genoemde oorzaken vallen onder incidenten (niet-planbaar). Scheurvorming Scheurvorming kan ontstaan als gevolg van een overbelasting van de structuur van het bewuste constructieonderdeel of als gevolg van natuurlijke eigenschappen (in relatie tot o.a. vocht) van het toegepaste hout en kan zich zowel in de vorm van langsscheuren als van dwarsscheuren voordoen. De verschillende typen scheurvorming zijn in het algemeen goed zichtbaar. Scheurvorming is in principe niet toelaatbaar, met dien verstande dat langsscheuren niet altijd funest behoeven te zijn. Feit is wel dat in genoemde situatie de krachtsoverdracht intern wordt herverdeeld, maar de constructie boet in op stijfheid en sterkte en zal uiteindelijk bezwijken. Dwarsscheuring is in alle gevallen niet toelaatbaar. Scheurvorming oorzaak/proces 1 werking van het hout als gevolg van vochtwisselingen invloedsfactoren natuurlijke eigenschappen (werking, splijtweerstand) ontwerp (zorgvuldig, onzorgvuldig) 2 overbelasting van de constructie ontwerp (zorgvuldig, onzorgvuldig) uitvoering (zorgvuldig, onzorgvuldig) gebruik (intensief, extensief) Tabel 4 Oorzaak en proces scheurvorming 14 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

19 Oppervlakteschade De voornaamste oorzaak van oppervlakteschade, afgezien van slijtage, moet worden gezocht in bepaalde soorten schimmels en bacteriën. In principe ontstaat hierdoor niet of nauwelijks schade, maar dit is wel een indicatie dat het hout te nat is [2]. Houtsoorten met een hoog ligninegehalte zijn over het algemeen goed bestand tegen bacteriële aantasting. Oppervlakteschade oorzaak/proces invloedsfactoren 1 mechanisch aantasting (slijtage) ligging ten opzichte van de waterlijn (bovenwater/windwaterlijn/onderwater) beschut/niet beschut verduurzaming (inwendig) uitwendige conservering (zorgvuldig, onzorgvuldig) ontwerp (zorgvuldig, onzorgvuldig) uitvoering (zorgvuldig, onzorgvuldig) gebruik (intensief, extensief) 2 biologische aantasting door ligging ten opzichte van de waterlijn (bovenwater/windwaterlijn/onderwater) schimmel en/of bacteriën beschut/niet beschut natuurlijke duurzaamheid verduurzaming (inwendig) uitwendige conservering (zorgvuldig, onzorgvuldig) Tabel 5 Oorzaak en proces oppervlakteschade Desintegratie hout De belangrijkste oorzaken die kunnen leiden tot volledige desintegratie van hout zijn: bepaalde houtrotsoorten, zoals bruinrot, witte rot en zachte rot; bepaalde soorten weekdieren, met als voornaamste exponent de paalworm; de gribbel (een kreeftachtige). Het spreekt min of meer voor zich dat het hout hierdoor versneld zijn eigenschappen met betrekking tot sterkte en stijfheid zal verliezen. Houtrotsoorten Schimmels zoals bruinrot, witte rot en zachte rot tasten de celstructuur van het hout aan, waardoor het hout als het ware het onderlinge verband verliest. Bruinrot is te herkennen aan een bruine verkleuring van het aangetaste hout en (voor zover zichtbaar) krimpscheuren evenwijdig en loodrecht op de vezelrichting. Witte rot is zichtbaar in de vorm van een witte verkleuring van het hout. Hierbij is de aantasting van het hout reeds in een ver gevorderd stadium [3]. Bij zachte rot laten de cellen als het ware los van de oorsprong. Dit fenomeen valt des te meer op wanneer er bevestigingsmiddelen zijn aangebracht in de constructie, waarmee de afname ten opzichte van het oorspronkelijke oppervlak valt te beoordelen [3]. Referentiedocument Houtconstructies - versie september

20 Paalworm De paalworm valt onder de groep weekdieren. Hij komt voor in zout en brak water. De worm boort lange ronde gangen in hout. Wanneer dit geconcentreerde mate plaatsvindt, verliest het hout ter plaatse zijn sterkte. Houtwormen kunnen tot een meter lang worden. Het schadebeeld is gemakkelijk te herkennen, doordat het hout de structuur heeft gelijk aan die van een gatenkaas, met gatdiameters tot 10 mm. Gribbel De gribbel komt voor aan de kust. Het diertje boort gangen in het hout in de zuurstofrijke zone ter plaatse van de waterlijn. Het hout ter plaatse verzwakt en kan door mechanische invloeden wegslijten. De gribbel boort steeds dieper, waardoor de doorsnede van het hout gradueel afneemt ( zandlopervorm ). Desintegratie hout oorzaak/proces invloedsfactoren 1 biologische aantasting (houtrot, marine ligging ten opzichte van de waterlijn boorders) (bovenwater/wind-waterlijn/onderwater) zoet/zout water natuurlijke duurzaamheid conservering (inwendig) uitwendige conservering (zorgvuldig, onzorgvuldig) 2 overbelasting van de houtconstructie ontwerp (zorgvuldig, onzorgvuldig) uitvoering (zorgvuldig, onzorgvuldig) gebruik (intensief, extensief) Tabel 6 Oorzaak en proces desintegratie hout Vervuiling Hoewel vervuiling niet direct als schadebeeld behoeft te worden beschouwd, kan het soms een indicatie geven ten aanzien van de omstandigheden waaraan hout wordt blootgesteld. Bijvoorbeeld algengroei op het hout. Dit geeft aan dat het hout (zeer) vochtig is en niet of nauwelijks de gelegenheid krijgt om te drogen. Dit kan op termijn leiden tot werkelijke problemen in de vorm van bijvoorbeeld houtrot of schimmelvorming. Vervuiling oorzaak/proces 1 vervuiling (algengroei), hoog vochtgehalte en weinig lichtval invloedsfactoren beschut/niet beschut ligging (kust, binnenland) oriëntatie (noord, zuid etc.) onderhoud (intensief, extensief) Tabel 7 Oorzaak en proces vervuiling 16 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

21 3.2 Conditieparameters en interventieniveaus De functie-eisen resulteren in interventieniveaus en afkeurcriteria voor de onderdelen sluisdeur/schuif, remmingwerk/ geleidewerk, brugdek en damwand (zie onderstaande tabellen). De afkeurcriteria dienen als richtlijn; per onderdeel en/of toepassing kan hiervan af worden geweken. De mate waarin dit plaatsvindt, is ter beoordeling van de onderhoudsplichtige. Tussenliggende situaties, waarbij sprake is van het aanwezig zijn van één of meer schadebeelden, maar waarbij de ernst zodanig is dat niet tot reparatie dient te worden overgegaan, kunnen in een percentage schade ten opzichte van de betreffende afkeurcriterium worden uitgedrukt. De afkeurcriteria staan in een willekeurige volgorde vermeld; uit deze volgorde kan de mate van belangrijkheid niet worden afgeleid. Interventieniveaus per schadebeeld Dragende/kerende functie Esthetische functie 6 Scheurvorming watervoerende scheuren worden niet geaccepteerd opvallende scheurvorming wordt niet geaccepteerd langscheuren door het hart worden geaccepteerd, zolang de doorbuiging niet overmatig toeneemt dwarsscheuren worden niet geaccepteerd Oppervlakteschade bij krachts- en spanningspunten in de constructie is een schade tot een diepte opvallende oppervlakteschade wordt niet geaccepteerd 3 mm acceptabel Desintegratie hout bij krachts- en spanningspunten in de constructie wordt deze schade niet opvallende desintegratie wordt niet geaccepteerd geaccepteerd bij de overige onderdelen is een afname tot ca. 10 % van de doorsnede acceptabel Vervuiling zolang dit het functioneren van de constructie niet hindert of belemmerd, opvallende vervuiling wordt niet geaccepteerd wordt dit geaccepteerd Tabel 8 Interventieniveaus sluisdeur/schuif 6 NB. Voor esthetica zijn er (nog) geen algemene normen beschikbaar. Derhalve is de zwaarste eis gehanteerd. Ten aanzien van de in een specifieke situatie te hanteren eisen dient vooraf overleg plaats te vinden met de beheerder. Referentiedocument Houtconstructies - versie september

22 Interventieniveaus Beschermende/geleidende functie per schadebeeld Scheurvorming langscheuren door het hart worden geaccepteerd, zolang de doorbuiging niet overmatig toeneemt dwarsscheuren worden niet geaccepteerd scheurvorming door en door wordt niet geaccepteerd Oppervlakteschade een afname tot ca. 20 % van de doorsnede is acceptabel, zolang de doorbuiging niet overmatig toeneemt Desintegratie hout bij krachts- en spanningspunten in de constructie wordt deze schade niet geaccepteerd bij de overige onderdelen is een afname tot ca. 25 % van de doorsnede acceptabel Vervuiling vervuiling wordt geaccepteerd Tabel 9 Interventieniveaus remmingwerk/ geleidewerk Interventieniveaus Dragende/kerende functie per schadebeeld Scheurvorming langscheuren door het hart worden geaccepteerd, zolang de doorbuiging niet overmatig toeneemt dwarsscheuren worden niet geaccepteerd scheurvorming door en door wordt niet geaccepteerd Oppervlakteschade schade tot een diepte 3 mm is acceptabel Desintegratie hout geen enkele vorm wordt geaccepteerd, met uitzondering van de kopse zijden van de niet-belaste uiteinden van dekplanken tot een diepte van 50 tot 100 mm (afhankelijk van de situatie) Vervuiling vervuiling wordt geaccepteerd, behalve wanneer dit het functioneren van de constructie hindert en/of belemmerd Tabel 10 Interventieniveaus brugdek Interventieniveaus Dragende/kerende functie per schadebeeld Scheurvorming watervoerende scheuren worden niet geaccepteerd dwarsscheuren worden niet geaccepteerd Oppervlakteschade schade tot een diepte 5 mm is acceptabel Desintegratie hout bij krachts- en spanningspunten in de constructie wordt deze schade niet geaccepteerd (ter voorkoming van bovenmatige vervorming) Vervuiling vervuiling wordt geaccepteerd Tabel 11 Interventieniveaus (dam)wand 18 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

23 4. Onderhoud 4.1 Onderhoudsvisie houtconstructies Houtconstructies vervullen soms een belangrijke functie. Goed onderhoud is dan van evident belang. Te vroeg onderhouden is duur, te laat is in bepaalde situaties zelfs gevaarlijk. Daarom dient de onderhoudsstrategie ten aanzien van het variabele onderhoud van de genoemde constructies toestandsafhankelijk te zijn. Het onderhoud, zoals dit dient plaats te vinden, kan in twee soorten worden opgedeeld: variabel onderhoud, vast onderhoud. Het vast onderhoud kan meestal beperkt worden tot het jaarlijks schoonspuiten van de constructie, in combinatie met het beoordelen van de staat van onderhoud. Het variabel onderhoud omvat het vervangen van versleten en/of verouderde onderdelen (houten elementen). Hoewel dit document is gericht op hout, kan er bij grotere herstel- en/of reconstructiewerken ook naar alternatieven voor hout worden gekeken. Hierover geeft bijvoorbeeld de DWW-wijzer 65 Hout in de waterbouw enige informatie. 4.2 Onderhouds- en vervangingsintervallen houtconstructies De vervangingsintervallen van een sluisdeur of schuif variëren tussen 15 en 35 jaar; die van een remming- of geleidewerk tussen 10 en 35 jaar, die van een brugdek tussen 5 en 35 jaar en die van een damwand tussen 5 en 35 jaar. Referentiedocument Houtconstructies - versie september

24 4.3 Kostenkengetallen onderhoud houtconstructies De kostenkengetallen zijn oorspronkelijk gebaseerd op prijspeil januari 1999 en vervolgens aangepast naar prijspeil januari 2004 met behulp van prijsindexcijfers van de CAO-lonen per maand (inclusief bijzondere beloningen) voor de bedrijfstak Bouwnijverheid (bron: CBS). Er wordt uitgegaan van uitvoering overdag en alle genoemde bedragen zijn exclusief BTW. Ten aanzien van de opbouw van de kosten wordt de structuur aangehouden zoals weergegeven in Tabel 12: Directe kosten - Materiaalkosten - Materieeluren - Manuren - Huren - Leveranties Indirecte kosten - Eenmalige kosten - Tijdgebonden kosten - Algemene kosten - Winst en risico A B (+25%) C (+15%) Tabel 12. Kostenstructuur De eenmalige en tijdgebonden kosten (B) zijn inclusief kosten voor milieuvoorzieningen. Alle genoemde bedragen zijn exclusief: verkeersmaatregelen (afzettingen, omleidingsroutes e.d.); bereikbaarheidsvoorzieningen (duikwerkzaamheden) lokale, situatie-speciefieke invloeden; engineering en personele kosten RWS; BTW, Dat houdt in dat de directe kosten van manuren, materieel en materiaal met een factor 1,25 worden vermenigvuldigd om de eenmalige en tijdgebonden kosten te verrekenen. Dit bedrag wordt vervolgens met 1,15 vermenigvuldigd om de som van de directe en indirecte kosten te bepalen. 20 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

25 Het variabel onderhoud omvat het vervangen van versleten en/of verouderde onderdelen (houten elementen). Gezien de verschillende omstandigheden waaronder dit dient plaats te vinden dienen de kostenindicaties met de nodige omzichtigheid te worden gehanteerd. Houtsoort Eenheid directe kosten (A) directe + indirecte (A+ B+ C) Azobé /m³ Bangkirai (200 x 50 mm) /m 1 7,54 10,84 Basralocus /m³ Europees Douglas /m³ Europees Eiken /m³ Europees Grenen/Vuren /m³ Iroko (125 x 75 mm) /m 1 11,27 16,20 Keruing /m³ Merbau /m³ (Wenge) /m³ (Western Red Cedar) /m³ Tabel 13 Kostenkengetallen variabel onderhoud in Euro s (excl. BTW) Referentiedocument Houtconstructies - versie september

26

27 5. Inspectie 5.1 Uitgangspunten inspectie In deze paragraaf is een tabel opgenomen met de uitgangspunten die betrekking hebben op de inspectie van houtconstructies. Deze tabel vormt de schakel tussen de uitgangspuntenlijst en het referentiedocument. Onderdeel type inspectie (incl. aard en omgeving) min. interval max. interval sluisdeur/ schuif Technische Inspectie 4 6 sluisdeur/ schuif Functioneringsinspectie remmingwerk/ geleidewerk Technische Inspectie 4 6 remmingwerk/ geleidewerk Functioneringsinspectie brugdek Technische Inspectie 4 6 brugdek Functioneringsinspectie damwand Technische Inspectie 4 6 damwand Functioneringsinspectie Tabel 14 Uitgangspunten inspectie 5.2 Schadebeelden De schadebeelden bij houtconstructies zijn in vier hoofdgroepen ingedeeld: scheurvorming, oppervlakteschade, desintegratie hout, vervuiling. 5.3 Inspectieinstructies Om een goede onderhouds- en inspectieplanning te kunnen vervaardigen, is het noodzakelijk om de uitgangspunten, zoals deze gehanteerd worden ten aanzien van levensduurverwachtingen, regelmatig te toetsen in de praktijk. Hiervoor dienen inspecties te worden uitgevoerd. De mate waarin dit plaats vindt is afhankelijk van de onderhoudsstrategie en de onderhoudsverwachting; één en ander overeenkomstig de B&O-systematiek. Een houtconstructie wordt op de aanwezigheid van de groepen schadebeelden (scheurvorming, oppervlakteschade, desintegratie hout en vervuiling) geïnspecteerd en beoordeeld. In de onderstaande tabellen zijn voor enkele houten onderdelen de instructies opgenomen voor technische inspecties. Referentiedocument Houtconstructies - versie september

28 Schadebeeld Inspectie-instructies Scheurvorming beoordeel de constructie op scheurvorming leg schriftelijk per scheur de scheurbreedte, -lengte en locatie vast daar waar zichtbaar en/of constateerbaar, leg de vervorming vast Oppervlakteschade beoordeel de constructie op de vorming van oppervlakteschade indien mogelijk beklop het hout en tracht de diepte van de schade middels het steken met een schroevendraaier o.i.d. vast te stellen tracht de aard van de oorzaak van de schade vast te stellen leg schriftelijk per schade de afmetingen (inclusief diepte) en locatie vast Desintegratie hout beoordeel de constructie op de vorming van oppervlakteschade indien mogelijk beklop het hout en tracht de diepte van de schade middels het steken met een schroevendraaier o.i.d. vast te stellen tracht de aard van de oorzaak van de schade vast te stellen leg schriftelijk per schade de afmetingen (inclusief diepte) en locatie vast bepaal de hoeveelheid te vervangen elementen (of elementdelen) Vervuiling beoordeel de constructie op vervuiling leg schriftelijk de aard, de omvang en de ernst van de vervuiling vast Tabel 15 Inspectie-instructies voor sluisdeur/schuif Schadebeeld Inspectie-instructies Scheurvorming beoordeel de constructie op scheurvorming leg schriftelijk per scheur de scheurbreedte, -lengte en locatie vast daar waar zichtbaar en/of constateerbaar, leg de vervorming vast Oppervlakteschade beoordeel de constructie op de vorming van oppervlakteschade indien mogelijk beklop het hout en tracht de diepte van de schade middels het steken met een schroevendraaier o.i.d. vast te stellen tracht de aard van de oorzaak van de schade vast te stellen leg schriftelijk per schade de afmetingen (inclusief diepte) en locatie vast daar waar zichtbaar en/of constateerbaar, leg de vervorming vast Desintegratie hout beoordeel de constructie op de vorming van oppervlakteschade indien mogelijk beklop het hout en tracht de diepte van de schade middels het steken met een schroevendraaier o.i.d. vast te stellen tracht de aard van de oorzaak van de schade vast te stellen leg schriftelijk per schade de afmetingen (inclusief diepte) en locatie vast bepaal de hoeveelheid te vervangen elementen (of elementdelen) Vervuiling n.v.t. Tabel 16 Inspectie-instructies voor remmingwerk/geleidewerk 24 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

29 Schadebeeld Inspectie-instructies Scheurvorming beoordeel de constructie op scheurvorming leg schriftelijk per scheur de scheurbreedte, -lengte en locatie vast daar waar zichtbaar en/of constateerbaar, leg de vervorming vast Oppervlakteschade beoordeel de constructie op de vorming van oppervlakteschade indien mogelijk beklop het hout en tracht de diepte van de schade middels het steken met een schroevendraaier o.i.d. vast te stellen tracht de aard van de oorzaak van de schade vast te stellen leg schriftelijk per schade de afmetingen (inclusief diepte) en locatie vast Desintegratie hout beoordeel de constructie op de vorming van oppervlakteschade indien mogelijk beklop het hout en tracht de diepte van de schade middels het steken met een schroevendraaier o.i.d. vast te stellen tracht de aard van de oorzaak van de schade vast te stellen leg schriftelijk per schade de afmetingen (inclusief diepte) en locatie vast bepaal de hoeveelheid te vervangen elementen (of elementdelen) Vervuiling beoordeel de constructie op vervuiling leg schriftelijk de aard, de omvang en de ernst van de vervuiling vast Tabel 17 Inspectie-instructies voor brugdek Schadebeeld Inspectie-instructies Scheurvorming beoordeel de constructie op scheurvorming leg schriftelijk per scheur de scheurbreedte, -lengte en locatie vast Oppervlakteschade beoordeel de constructie op de vorming van oppervlakteschade indien mogelijk beklop het hout en tracht de diepte van de schade middels het steken met een schroevendraaier o.i.d. vast te stellen tracht de aard van de oorzaak van de schade vast te stellen leg schriftelijk per schade de afmetingen (inclusief diepte) en locatie vast Desintegratie hout beoordeel de constructie op de vorming van oppervlakteschade indien mogelijk beklop het hout en tracht de diepte van de schade middels het steken met een schroevendraaier o.i.d. vast te stellen tracht de aard van de oorzaak van de schade vast te stellen leg schriftelijk per schade de afmetingen (inclusief diepte) en locatie vast bepaal de hoeveelheid te vervangen elementen (of elementdelen) Vervuiling n.v.t. Tabel 18 Inspectie-instructies voor (dam)wand Referentiedocument Houtconstructies - versie september

30 Schimmelaantasting van een houten onderdeel kan men in de praktijk op de volgende wijze herkennen: kloppen met een hamer of hard voorwerp (de klank is dof bij aangetast en helder bij gezond hout); met een scherp voorwerp in het hout steken (in aangetast hout gaat dit makkelijk, in gezond hout aanzienlijk moeilijker); controleren van houten onderdelen op vervorming (hol en bol staan); in besloten ruimten een muffe lucht constateren; de aanwezigheid van bruin poeder (sporen) bij ernstige aantasting; loslatende conservering; gemakkelijk te verpulveren hout bij ernstige aantasting [3]. 26 Referentiedocument Houtconstructies - versie september 2004

31 6. Literatuur [1] Tysma, Sj. e.a., PolyTechnisch zakboekje, uitgave Koninklijke PBNA te Arnhem, 1994 [2] Wiselius, S.I., Houtvademecum, uitgave Kluwer Technische Boeken B.V. te Deventer, 1990 [3] Hoek, ir. M., Houtverduurzaming een noodzaak, uitgave Nijgh periodieken te Schiedam, 1980 [4] Hout in de weg- en waterbouw, nrs. 9, 23, 24, uitgave DWW te Delft [5] Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, 12 e herziene druk, uitgave Van Dale Lexicografie te Utrecht/Antwerpen, 1993 Referentiedocument Houtconstructies - versie september

32

33 Bijlage I Inventarisatie houtconstructies Rijkswaterstaat De samenstelling van de in tabel 1 weergegeven onderdelen, is gebaseerd op een analyse met betrekking op de aanwezigheid en hoeveelheid onderdelen vermeld in DISK. Hieruit is een selectie gemaakt, waarbij getracht is om 95% van alle voorkomende onderdelen in dit document op te nemen. Onderdeel aantal geselecteerd Onderdeel aantal geselecteerd aanslag 302 X meerstoel 17 aanvaarbalk 6 onderaanslag 74 X aanvaarconstructie 123 X onderafdichting 2 achteraanslag 59 X paal 111 X achterhar 49 X plafondbekleding 12 achterloopsheidscherm 2 puntdeur 9 afdekplaat 6 puntstuk 3 afdichting 16 remmingwerk 163 X baan 2 rijvloer 164 X balk 46 X schoor 59 X beplanking 59 X schotbalk 23 beschermconstructie 69 X schuif 73 X bordes 28 X schuifaanslag 4 dak 1 schuiver 4 damwand 117 X stopstreep 8 deur 39 X stroombreekbalk 28 X drijfraam 12 trap 4 dukdalf 17 vleugelwand 4 frontwand 2 vloer 57 X geleidewerk 122 X vooraanslag 64 X geluidwering 14 voorhar 49 X gording 181 X vulklos 25 X hoekbescherming 205 X vulling 128 X keerwand 2 wand 54 X kozijn 26 X wandbekleding 3 lijst 1 wrijfgording 721 X loopbordes 9 wrijfschort 162 X loopbrug 43 X wrijfstijl 310 X loopsteiger 8 zij-aanslag 58 X luik 10 zij-afdichting 35 X meerpaal 13 Tabel 19 Overzicht houten onderdelen in beheer bij Rijkswaterstaat Referentiedocument Houtconstructies - versie september