dimensie Gezondheid van Moeder en Kind Reportages in DR Congo Interviews THEMATISCHE FICHE Honger in een wereld van overvloed

Transcriptie

1 HET MAGAZINE VAN DE BELGISCHE ONTWIKKELINGSSAMENWERKING dimensie Gezondheid van Moeder en Kind Reportages in DR Congo Interviews THEMATISCHE FICHE Honger in een wereld van overvloed Nr 2 / 2011 TWEEMAANDELIJKS APRIL-MEI 2011 P AFGIFTEKANTOOR BRUSSEL X

2 Overzicht APRIL-MEI /5 > Een nacht in de kraamkliniek 22/23 > Het einde van de straffeloosheid in Kivu? 26/27 > Noam Chomsky, een geëngageerd intellectueel DUBBELE CENTRALE PAGINA > THEMATISCHE FICHE Honger in een wereld van overvloed 6-9 Zwakke gezondheid, immens land, veelomvattend probleem: reportage in DR Congo "Grijp naar de maan, dan pak je allicht een ster" Interview met Marleen Temmerman Pakistan: de rampspoed ingedijkt Centre Songhai: Dansen met de natuur De kliniek voor hergeboorte Gent - Mangaung, zustersteden in beeld Docufilm Makala ya sasa Puntkomma There is enough for everyone s need, but not for everyone s greed. MAHATMA GHANDI Vernieuwing abonnement in het buitenland! Dimensie 3 vernieuwt haar abonnementenbestand in het buitenland. De abonnees in het buitenland ontvangen enkel de elektronische versie van Dimensie 3. De papieren versie van Dimensie 3 zal op de ambassades kunnen worden meegenomen. Abonnees verblijvend in het buitenland worden daarom verzocht hun abonnement te vernieuwen en elektronisch aan te vragen via de website ( of per mail (info.dgd@diplobel.fed.be). Gratis abonnement Op of per mail aan info.dgd@diplobel.fed.be 2 APRIL-MEI 2011 I dimensie 3

3 3 dimensie Onderlinge afhankelijkheid in een wereld in beweging Rohingya-vluchtelingen uit Myanmar in Bangladesh. Een vrouw staart uit haar vervallen huis met haar pasgeboren baby op de arm. UNHCR / G.M.B. Akash Tweemaandelijks tijdschrift uitgegeven door de Directie-Generaal Ontwikkelingssamenwerking (DGD) Redactie: DGD - DIRECTIE SENSIBILISE- RINGSPROGRAMMA'S Karmelietenstraat, 15 B-1000 Brussel Tel. +32 (0) Fax +32 (0) info.dgd@diplobel.fed.be Redactiesecretariaat: Elise Pirsoul, Jean-Michel Corhay, Chris Simoens, Thomas Hiergens Layout en productie: De artikels geven niet noodzakelijk het officiële standpunt weer van DGD of van de Belgische regering. Overname van de artikels is toegestaan mits bronvermelding en een kopie voor de redactie. Dimensie 3 verschijnt 5 maal per jaar om de 2 maanden, behalve in de zomer. Abonnement: Gratis in België en in het buitenland. Gedrukt op 100% gerecycleerd papier. De voorbije maanden waren we getuige van een bewogen actualiteit. We zagen hoe voorvallen met elkaar verweven raakten en hoe andermaal het bewijs van de mondiale onderlinge afhankelijkheid werd geleverd. Het vorige nummer van Dimensie 3 ging over migranten. Vandaag zien we hoe hun aantal toeneemt. De redenen zijn vooral te vinden in het thuisland: werkloosheid, hoge voedselprijzen, slecht bestuur, een moegetergde bevolking Wie had ooit gedacht dat de situatie in de Maghreb en het Midden- Oosten zo licht ontvlambaar was en dat de afl oop de enen hoopvol zou stemmen en de anderen aan het twijfelen zou brengen? Ook de kwestie van de voedselonzekerheid - waarover onze thematische fi che handelt - en die van een eerlijker verdeling van voedsel, staan meer dan ooit in de belangstelling. De hele wereld keek machteloos toe hoe Japan moest buigen voor het natuurgeweld. De nucleaire ramp leert ons dat de natuur zelfs hoogtechnologische landen het zwijgen kan opleggen. We kunnen natuurlijk de ogen sluiten voor zoveel rampspoed en de mazen van onze grenzen dichten, maar met de gevolgen krijgen we toch te maken: de prijs van olie en elektronische apparatuur zal stijgen, migratie zal toenemen en op milieugebied zullen we de rekening betalen. Spectaculaire gebeurtenissen zoals tsunami s en volksopstanden mogen ons niet doen vergeten dat zich nog dagelijks andere pijnlijke drama s afspelen: elke minuut kost een bevalling het leven aan een vrouw, en wereldwijd haalt één kind op acht zijn 5 e verjaardag niet. Het zijn drama s die onaanvaardbaar zijn omdat we ze kunnen voorkomen. In een interview met Marleen Temmerman gaat de gynaecologe dieper in op deze problematiek. Twee eeuwen geleden maakten wij in Europa hetzelfde mee: vrouwen stierven in het kraambed, fi stels waren een veel voorkomend fenomeen, heel wat kinderen haalden hun vijfde levensjaar niet. Maar dankzij de vooruitgang op medisch en pediatrisch gebied en de zorg bij bevallingen, is de situatie er fors op vooruitgegaan. In het Zuiden is men nog zo ver niet. Vrouwen maken meer dan de helft van de wereldbevolking uit en kinderen zijn de volwassenen van morgen. Als we er niet in slagen zorg te bieden aan de meerderheid van de bevolking bij fundamentele levenszaken als geboren worden en leven geven waarover praten we dan als we het over menselijke ontwikkeling hebben? We hebben in DR Congo mensen ontmoet die het van op de eerste rij meemaken: patiëntes, dokters, hulporganisaties en zelfs particulieren. Het leert ons dat de gezondheid van moeders en kinderen over zoveel meer gaat; over de armoede waarin patiëntes leven, over hoe de gezondheidszorg in het land is georganiseerd, over de opleiding van artsen, de staat van het wegennet, het onderwijsniveau en de maatschappelijke positie van de vrouw. We hebben gezien hoe meer en meer militairen terechtstaan voor verkrachting. Opmerkelijk, omdat in Oost-Congo verkrachting nog altijd wordt gebruikt als oorlogswapen om de samenleving te ondermijnen en vreselijke oorlogen te blijven voeren. Congo heeft een lange weg afgelegd om het rechtssysteem opnieuw vlot te trekken. Misdaad wordt niet langer getolereerd, de hoop is teruggekeerd. editoriaal DE REDACTIE dimensie 3 I APRIL-MEI

4 GEZONDHEID VAN MOEDERS Een nacht in de kraamkliniek 20 u. Het is een rustige avond voor Maman Françoise, hoofdverpleegster in het ziekenhuis Saint-Joseph van Kinshasa. In de arbeidskamer liggen enkele vrouwen in arbeid, anderen liggen er in observatie, bij gebrek aan plaats in de andere zalen. De meeste vrouwen hebben een malariacrisis gehad, terwijl ze nog maar enkele maanden in verwachting zijn. Malaria komt in deze streken veel voor en is een belangrijke oorzaak van vroegtijdige geboorten. Uit de verloskamer is gekreun te horen dat soms overgaat in geweeklaag in het Lingala. De arbeid verloopt normaal, ze zal binnenkort wel bevallen, vertrouwt Maman Françoise me toe. Achter de postpartum-zaal ligt een nog redelijk jonge vrouw in een opgerolde houding, met een verloren blik. Ze is net bevallen van een doodgeboren baby. Het heeft te lang geduurd eer ze hier was, omdat ze haar eerst naar een ander ziekenhuis gestuurd hebben. Bij haar aankomst was het kind al gestikt. We stelden een zwangerschapsvergiftiging vast en hebben een keizersnede gedaan maar het was te laat. Ze is terneergeslagen. Dat bevallingen slecht aflopen, heeft ook te maken met de zogenaamde 3 vertragingen : vertraging bij de beslissing om naar het ziekenhuis te gaan, vertraging bij het zoeken naar vervoer, vertraging bij de medische zorgen. 21 u. Een verpleger leidt een jong meisje naar binnen. Haar buik is nog dik van het kind dat ze twee dagen eerder gebaard heeft. Ze weent krampachtig, stamelt wanhopige woorden. In paniek, zo lijkt. De verpleegster legt de situatie uit: haar te vroeg geboren kind kreeg malaria en is net overleden. Omdat de moeder de factuur niet kan betalen, mag ze niet weggaan. Ze moet in de kraamkliniek slapen, naast vrouwen in arbeid. Een ware nachtmerrie UNICEF schat dat 1 kind op 8 zijn 5 de verjaardag niet haalt. 22 u. De vrouw in arbeid heeft een mooie baby van bijna 3 kilo ter wereld gebracht. De verpleegsters hebben het kind onderzocht en aan de moeder teruggegeven. Vermoedelijk zal ze morgenvroeg het ziekenhuis verlaten en weer aan de slag gaan, met de baby op haar rug. Deze nacht zal ze in de eivolle zaal van de kraamkliniek blijven, misschien samen in een bed met een of twee andere pas bevallen vrouwen die nog last hebben van een bloeding of een keizersnede. Het gebeurt zelden dat een moeder in het ziekenhuis sterft; vaak geraakt ze gewoonweg niet tot hier. Al te vaak hebben vrouwen namelijk geen toegang tot gezondheidszorg. De gezondheidstoestand van moeder en kind is in Congo ronduit verontrustend. Uit een enquête van 2007 blijkt dat er op levende geboorten 549 gevallen van moedersterfte waren. Bij een gemiddelde van 6,3 kinderen per vrouw komt dat neer op een overlijden ten gevolge van de zwangerschap om het half uur. De oorzaken zijn 4 APRIL-MEI 2011 I dimensie 3

5 CTB / Dieter Telemans welbekend: infecties, bloedingen, complicaties, bij jonge vrouwen een te smal bekken in vergelijking met het kinderhoofdje, en de onrechtstreekse oorzaken zoals hiv/ aids, malaria en ondervoeding, waarmee meer dan 53% van de vruchtbare vrouwen kampt. Contraceptiva zijn een goede preventie, maar slechts 6% van de vrouwen gebruikt er. De kindersterfte bij kinderen tussen 0 en 5 jaar bereikt het trieste cijfer van 142 sterfgevallen per 1000, en dit heeft alles te maken met de armoede en de levensomstandigheden van de moeder. In de wereld Voor de Millenniumdoelen 4 en 5 (moeder- en kindersterfte terugdringen) wordt de minste vooruitgang geboekt. Ondanks kleine stappen vooruit schat UNICEF dat 1 kind op 8 de leeftijd van 5 jaar niet zal bereiken en dat per jaar 251 vrouwen op hun zwangerschap niet zullen overleven (50% van de sterfgevallen worden opgetekend in India, Nigeria, Pakistan, Afghanistan, Ethiopië en DR Congo). Omdat de gezondheid van moeder en kind van fundamenteel belang is voor elke samenleving en voor het halen van alle Millenniumdoelen, beslisten de Verenigde Naties hun krachten te bundelen in een Global strategy for Women s and Children s Health, met een steunfonds van 40 miljard dollar. ELISE PIRSOUL ONLINE dimensie 3 I APRIL-MEI

6 Zwakke gezondheid, immens land, VEELOMVATTEND PROBLEEM In een land zo groot als Congo, waar bijna alles moet worden heropgebouwd, is en blijft de gezondheid van moeders en jonge kinderen een complexe aangelegenheid. Het behelst meer dan de gezondheid op zich en is met alle ontwikkelingsgebieden verweven. Het kleine gezondheidscentrum van Maman Nzuzi Vanuit Kinshasa is het eerst een uur rijden over een hobbelige weg tussen de onvermijdelijke verkeersopstoppingen. Daarna moet je te voet een heuvel af en een andere weer op via een aarden paadje dat bij regenweer zoals nu één modderpoel is. Het is maar een klein huisje, binnen is het donker. We zitten nu al een week zonder stroom, zucht de bazin, Maman Nzuzi. Ze dankt haar naam Maman aan haar verbeten inzet voor haar gemeenschap. Ik wilde iets doen voor mijn wijk, ik zag de mensen (10% van de actieve bevolking, naar haar zeggen) sterven aan malaria, bloedarmoede, cholera, zonder dat de gemeente ingreep. Vrouwen hadden zelfs geen plaats waar ze konden bevallen. Om die reden zet Maman Nzuzi in 92 voor deze arme gemeenschap aan de rand van Kinshasa een klein consultatiebureau op. Dank zij haar vastberadenheid krijgt ze van de Belgische ontwikkelingssamenwerking BEF om het kleine consultatiebureau uit te bouwen tot een gezondheidscentrum, die naam waardig. Sindsdien gaf ze gestalte aan haar eigen ngo, Action Bolingo, die het welzijn van de gemeenschap wil verbeteren. Want welzijn staat voor gezondheid. Toen Maman Nzuzi vaststelde dat ondervoeding een van de belangrijkste oorzaken was voor ziekte bij kinderen en risicozwangerschappen, begon ik voor de armsten van de wijk maaltijden te bereiden, maar dat bleek niet voldoende. Patiënten die in goede gezondheid naar huis gingen, kwamen immers snel terug met tekenen van ondervoeding. Met de steun van het Belgische programma PAIDECO (zie kader) en met de hulp van de inwoners bouwt ze moerasgrond om tot landbouwgrond. Sindsdien kunnen de inwoners hun eigen groenten telen en eten en zijn de voedingsproblemen afgenomen. Wanneer Maman Nzuzi merkt dat het water niet geschikt is als drinkwater en diarree veroorzaakt, verstrekt UNICEF haar de nodige middelen om een put te bouwen evenals geneesmiddelen. Vandaag zijn een tiental vrouwen naar de prenatale consultatie (PNC) gekomen. De PNC kan gelijkaardige vaststellingen doen als in een ziekenhuis: een risicozwangerschap, vrouwen met een te smal bekken, seropositieve vrouwen bij wie antiretrovirale middelen de overdracht van het virus aan het kind kunnen voorkomen Zuigelingen worden ingeënt tegen tetanus. Jammer genoeg komt niet iedereen naar de PNC. Vaak komen vrouwen die nooit eerder een arts hebben geraadpleegd, pas naar het gezondheidscentrum als er zich complicaties voordoen bij de bevalling. In de kleine donkere ruimte die dienst doet als moederhuis, bevinden zich een tiental vrouwen die pas zijn bevallen. Een baby met een afwijking zal weldra naar het ziekenhuis vertrekken. Als het gezondheidscentrum een probleem niet kan verhelpen, wordt de zieke te voet of met een berrie langs steile paadjes naar het dichtstbij gelegen ziekenhuis 5 km daar vandaan gebracht. En dat is niet het enige probleem: het personeel van het gezondheidscentrum (5 personen die elkaar aflossen) wordt volledig betaald met de inkomsten uit de medische verzorging. Dit komt neer op ongeveer 20 euro per maand. 6 APRIL-MEI 2011 I dimensie 3

7 GEZONDHEID VAN MOEDERS Het algemeen ziekenhuis van Walungu moet het stellen met weinig inkomsten. DGD / E. Pirsoul IN BURUNDI IS GEZONDHEIDS- ZORG GRATIS VOOR MOEDER EN KIND inds 2006 is de gezondheidszorg voor Smoeder en kind gratis in Burundi. Bevalling, keizersnee, aidstest en -behandeling, behandeling van malaria, geneesmiddelen met inbegrip van anticonceptiva -, behandeling van fistels en andere operaties, alles wordt volledig gesubsidieerd. Een ware ommekeer! Dankzij de gratis hiv-tests en de antiretrovirale geneesmiddelen kunnen meer vrouwen worden getest, wat leidt tot een betere preventie van de overdracht moeder-kind. Voor een land dat wordt ondermijnd door een bevolkingsexplosie, is gezinsplanning essentieel. Gemiddeld heeft een vrouw er nog altijd 6,8 kinderen. Toch steeg het gebruik van (gratis!) contraceptiva in 2010 van 2,7 naar 18,9%, maar deze evolutie wordt afgeremd door godsdienst en traditie. De regering heeft de bevolking aangespoord gemeenschapswerk te verrichten voor de bouw van scholen en gezondheidscentra. De beginfinanciering is gedeeltelijk afkomstig uit een schuldkwijtscheldingsfonds (voor arme landen met een zware schuldenlast), waarvan 20% voor de gezondheidszorg werd bestemd, samen met de steun van de partners. Volgens de directeur van het Programme de santé reproductive du Burundi ligt de grootste uitdaging van de kosteloze gezondheidszorg in het vinden van geschoold personeel. Apotheek Apocalypse Op de weg van Kisenso naar het ziekenhuis Saint Ambroise, valt onze blik op de apotheek Apocalypse, een klein aarden huisje waar een twintigtal Aziatische geneesmiddelen te koop zijn. Het is slechts een van de vele apotheken of privé-gezondheidscentra die al jarenlang in Congo in opmars zijn. Een goede zaak voor de bevolking? Niet noodzakelijk. Terwijl er voor de jaren 90 een gebrek was aan medisch personeel, heeft de achteruitgang in de openbare dienstverlening nu het pad geëffend voor de opkomst van talrijke instellingen voor beroepsopleiding van een twijfelachtig allooi. De kwantiteit haalde het al snel van de kwaliteit. Je treft niet zelden gezondheidscentra aan, waar het personeel werkloos zit te wachten op de komst van een patiënt DGD / E. Pirsoul dimensie 3 I APRIL-MEI

8 Democratische Republiek Congo Dit slecht opgeleide en onderbetaalde personeel ligt soms aan de grondslag van een verkeerde diagnose, een laattijdige verzorging, of zelfs een mislukte operatie. Dat geldt ook voor de apotheken. Sommigen denken dat je apotheker wordt zoals je kruidenier wordt, en dat is nefast voor de kwaliteit. Aziatische namaakgeneesmiddelen zijn meestal de goedkoopste. Alleen zijn ze minder doeltreffend dan de echte geneesmiddelen, als ze al werkzaam zijn. Geneesmiddelen ook contraceptiva worden soms per stuk verkocht Van lokaal ziekenhuis naar nationaal ziekenhuis In het gezondheidscentrum van Maman Nzuzi worden, zoals in elk plaatselijk consultatiebureau, prenatale consultaties gehouden, bevallingen zonder complicaties begeleid, geneesmiddelen voorgeschreven, kleine ingrepen uitgevoerd voor het verwijderen van cysten Er is echter geen operatieafdeling. Een eenvoudige keizersnede of een ernstige ziekte vereisen een overbrenging naar het referentieziekenhuis. Saint Ambroise is wat je noemt, een eerste referentieziekenhuis. Het dekt ongeveer inwoners in 17 zones. Als lokale ngo kreeg het euro van de Belgische ontwikkelingssamenwerking. Daarmee schafte het zich een degelijke operatieafdeling aan, alsook een materniteit en materiaal. Saint Ambroise hangt af van het Bureau diocésain des Oeuvres Médicales, een uitgebreid katholiek medisch netwerk, omgevormd tot een ngo, dat af en toe steun krijgt van België. Zo kan stap voor stap gewerkt worden aan een kwaliteitsvolle verzorging tegen een redelijke prijs. Patiënten kunnen hier terecht voor een keizersnede, de behandeling van een hernia en acute ziekten of voor ernstige gevallen van ondervoeding. In de wachtkamer vormen vrouwen en kinderen de grote meerderheid. Wij begeleiden ongeveer 90 bevallingen per maand, waarvan 4 of 5 met een keizersnede. Iedereen kan hier terecht maar tal van patiënten hebben niet de middelen om voor een bevalling 13 dollar te betalen. Laat staan 30 dollar voor een keizersnede. Dit is een fortuin voor de gemiddelde Congolees. Wie niet kan betalen, moet in het ziekenhuis blijven. Een zaal zit vol met mensen die niet konden betalen Een van hen is een meisje van 17 jaar met haar zoontje van anderhalf jaar, bij wie malaria geleid heeft tot een ernstige vorm van bloedarmoede. Ze is ongehuwd en woont bij haar straatarme ouders. Ze weet niet hoe ze de ziekenhuisrekening moet betalen In de grote ruimte houdt een andere vrouw zich afzijdig van de anderen. Ze heeft aids, in een eindstadium. Haar familie heeft haar verlaten, niemand brengt haar eten. Ze is aangewezen op de gulheid van de andere patiënten (nvdr: het ziekenhuis verstrekt geen maaltijden, dat is de taak van een ziekenoppasser, meestal een familielid van de patiënt). Ze ziet het niet meer zitten. Saint Joseph is een groot nationaal referentieziekenhuis. De artsen zijn er gespecialiseerd in de meest gecompliceerde gevallen. Om bij het ziekenhuis te raken, wacht je een rodeo langs wegen waarop de wagens moeten zigzaggen en regelmatig door grote plassen moeten rijden. Chinezen herstellen het middelste deel van de weg, is dit stuk de volgende keer aan de beurt? Saint Joseph begeleidt 300 à 400 bevallingen per maand, maar kan daarvoor niet rekenen op de overheid. Weldoeners, de Kerk en een aantal organisaties dragen bij aan een klein sociaal fonds, ontoereikend om de kosten te dekken. Wij zien hier zieken toekomen, die elders worden geweigerd DGD / E. Pirsoul HET HÔPITAL ROI BAUDOUIN et Hôpital Roi Baudouin neemt een centrale plaats in in de gemeenschappelijke H geschiedenis van onze beide landen, net zoals tal van andere instanties in Congo. Het ziekenhuis dankt zijn naam aan Koning Boudewijn, die na een bezoek aan Zaïre, ter gelegenheid van 25 jaar onafhankelijkheid (in 85), het plan opvatte een ziekenhuis te schenken aan een dichtbevolkte en arme wijk van Kinshasa: Masina. De uitvoering van dit plan werd toevertrouwd aan de Belgische ontwikkelingssamenwerking. Drie jaar later was het ziekenhuis klaar en werd het aan de Congolese regering overgedragen. In 2001 stelden Malta Belgium en de Koning Boudewijnstichting vast dat de lokalen van het ziekenhuis in slechte staat verkeerden. Zij namen het initiatief de operatiezaal, de afdeling medische beeldvorming, de sanitaire voorzieningen en het mortuarium een opknapbeurt te geven. In 2010 bracht Malta Belgium de behoeften van de afdeling materniteit onder de aandacht: net bevallen vrouwen moesten soms met twee of drie een bed delen. Tijdens zijn bezoek vorige zomer, nu ter gelegenheid van 50 jaar onafhankelijkheid, schonk Koning Albert euro voor de uitbreiding van de materniteit. Voor de sanering van de gezondheidssector werd nog eens euro vrijgemaakt. 8 APRIL-MEI 2011 I dimensie 3

9 GEZONDHEID VAN MOEDERS DGD / E. Pirsoul omdat ze niet kunnen betalen. Ze sturen zelfs lijken door, zegt de hoofdarts. Het ziekenfonds is alleen toegankelijk voor de minst armen Een multisectoraal probleem Zowel het gezondheidscentrum van Maman Nzuzi als het grote ziekenhuis worden geconfronteerd met de complexiteit van de gezondheid van moeder en kind. De gezondheidszorg lijdt uiteraard onder een gebrek aan kwaliteit, maar is ook onderhevig aan andere factoren: gebrek aan financiering van regeringswege, patiënten die de gezondheidszorg niet kunnen Mama Nzuzi vecht voor haar gemeenschap in de buurt van Kinshasa. Voor haar gezondheidcentrum genoot ze hulp van de Belgische ontwikkelingssamenwerking, onder meer via PAIDECO. betalen, te veel medisch personeel dat vaak slecht opgeleid en onderbetaald is, onbetrouwbare geneesmiddelen, risicozwangerschappen als gevolg van het hiv-virus en malaria, de slechte wegen die de toegang tot het ziekenhuis bemoeilijken. Daarnaast zijn ook de vrouwen slecht opgeleid. Ook andere genderaspecten zoals huwelijken op jonge leeftijd, hebben een groot aandeel in de preventie van risicozwangerschappen en kinderziekten alsook in de gezinsplanning. Om die reden pleit de Belgische ontwikkelingssamenwerking voor een geïntegreerde benadering van de gezondheid van moeders. Een nationale strategie voor een enorme uitdaging Om even de context te schetsen: Congo (68 miljoen inwoners) beschikt over een budget dat overeenkomt met dat van een grote Belgische stad. Slechts 3,62% van de overheidsuitgaven wordt besteed aan gezondheidszorg, waarvan 80% dient om het lage loon van het medisch personeel uit te betalen. Er blijft nauwelijks iets over voor infrastructuur, geneesmiddelen enz. Om haar karige middelen aan te vullen doet de regering beroep op donoren. Zelf staat ze in voor de reorganisatie van haar gezondheidsstelsel. Het Ministère public stelde hiervoor een goed doordacht nationaal plan op, dat nochtans blijk geeft van een gebrek aan goed bestuur en coördinatie tussen de partners. De Congolese regering krijgt weliswaar steun van de grote donoren zoals UNICEF, UNFPA, WHO, UNDP, de Wereldbank en de EU maar deze vormen van steunverlening zijn niet echt op elkaar afgestemd. Ook België volgt het nationale beleid van de Congolese regering. Om de hulp doeltreffender te maken spitsen Congo en België de bilaterale samenwerking toe op drie sectoren: landbouw, plattelandsontwikkeling, technische en beroepsopleiding. Gezondheidszorg is geen prioritaire sector meer, omdat zij al steun geniet van een groot aantal donoren. Dit neemt niet weg dat de Belgische expertise nog steeds ten volle wordt ingezet door een aantal ngo s en Belgische instellingen zoals het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen en onze Scholen voor volksgezondheid. BTC steunt de coördinatie van de gezondheidszorg op provinciaal niveau en de zones de santé. ELISE PIRSOUL PAIDECO elgië pompt via het Belgisch ontwikkelingsagentschap (BTC) 36 miljoen euro in het Programme d Ap- aux Initiatives de Développement Communautaire (PAIDECO), verspreid over het hele grondge- Bpui bied. Het programma werd opgestart in Kisenso en Kimbanseke, gemeenten van Kinshasa, en in de provincies Bas Congo, Bandundu en Katanga. De acht deelprojecten dragen bij aan de institutionele, economische en sociale wederopbouw van vooral steden en gemeenten. Daarbij moet de wil aanwezig zijn om via het bevorderen van goed lokaal bestuur en het verbeteren van de dienstverlening aan de burgers de levensstandaard van de bevolkingen blijvend te verbeteren. Terwijl dringendheid een doorslaggevend element was voor talrijke projecten die door buitenlandse hulp werden gefinancierd, is de PAIDECO-strategie gericht op de versterking van de maatschappij op lange termijn, door lokale of stedelijke ontwikkelingsplannen, de verbetering van de infrastructuur, de versterking van de capaciteit en de ondersteuning van de voedselproductie. dimensie 3 I APRIL-MEI

10 DGD / Thomas Hiergens Grijp naar de maan, dan Haar onderzoek heeft als doel de levenskwaliteit van vrouwen en hun gezin te verbeteren. Haar naam klinkt als een klok in de wereld van gezondheidszorg, vrouwenrechten en ontwikkelingssamenwerking. Duizendpoot Marleen Temmerman internationaal gerespecteerd gynaecologe, hoofd van haar eigen onderzoekscentrum aan de universiteit Gent, filantroop in hart en nieren en politica in het beetje tijd dat overblijft blijft steevast op dezelfde spijker hameren: moedersterfte is een onrecht dat kan bestreden worden, maar de wereld wil (nog) niet (genoeg) luisteren. Het eerste meisje dat stierf in mijn handen, was nog geen 16. Mevrouw Temmerman, hoe bent u in de gynaecologie terecht gekomen? Als tiener al wou ik ontwikkelingswerk doen. Mijn droom was een vak te leren dat toeliet mijn steentje bij te dragen aan het Zuiden. Omdat je met geneeskunde overal in de wereld terechtkomt, werd dit mijn keuze. Tijdens mijn stage interesseerde de gynaecologie mij meteen. Vooral omdat het een specialiteit is met veel afwisseling: chirurgie, verloskunde, omgaan met de patiënt Je volgt de vrouw doorheen haar hele leven: van baby en ontluikend meisje, over zwangere vrouw, tot de menopauze en daarna. Gynaecologie zat niet in de familiegenen. Helemaal niet. Door de oorlog heeft mijn vader niet kunnen studeren. Moeder was huisvrouw. Als oudste van een gezin met 4 kinderen was ik de eerste die hogere studies deed. Maar in die tijd was dat voor vrouwen not done. Studerende meisjes kozen voor regentaat, kleuteronderwijs, snit en naad Ook ik werd in die richting geduwd. Maar uiteindelijk stemden mijn ouders in met mijn keuze voor geneeskunde. Grijp naar de maan, dan pak je allicht een ster, zei mijn moeder. Tijdens mijn studies liep ik op eigen initiatief stage in Rwanda. Wat de vrouwen daar allemaal meemaakten! De miserie heeft me enorm getroffen en mijn keuze voor gynaecologie mee bepaald. Daarna heb ik tropische geneeskunde gedaan en heb ik als huisarts gewerkt. Specialiseren in gynaecologie was toen zeker niet evident. De hoogleraar zei me vlakaf 10 APRIL-MEI 2011 I dimensie 3

11 GEZONDHEID VAN MOEDERS pak je allicht een ster dat het niets voor vrouwen was. De opleiding was zogezegd te lastig, en niet te combineren met een gezin. In 86 heeft Peter Piot me gevraagd een onderzoeksproject over hiv/aids te leiden in Kenia. We deden er 80 tot 100 bevallingen per dag, en velen stierven onder onze ogen. Het eerste meisje dat gestorven is in mijn handen, was nog geen 16. Schrijnend, want het was een moedersterfte die te voorkomen was. Het is simpelweg onaanvaardbaar dat er elke minuut een vrouw sterft aan een poging tot leven geven. In Malawi werd onlangs het verbod op traditionele vroedvrouwen opgeheven, en het beroep zit er nu weer in de lift. Een goede evolutie? Traditionele vroedvrouwen leren het vak van moeder op dochter. Ze zijn er om te helpen in de aanloop naar de bevalling. Maar het zijn slechts ervaringsdeskundigen zonder scholing. Meestal loopt een bevalling goed, maar als het fout loopt, kan het goed fout gaan. Het grootste probleem is dat ze vrouwen die op het punt staan te bevallen, niet snel genoeg insturen. En voor de medische complicaties missen ze de nodige kennis. Dit besef deed 15 jaar geleden de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) besluiten om traditionele vroedvrouwen radicaal af te schrijven. De sleutel voor een veilige bevalling, dacht men, was de begeleiding door een opgeleide vroedvrouw. Ik ben het daar wel mee eens, maar betreur de categorieke aanpak. De hoofdzetel in Genève gaf daar geen blijk van voeling met het terrein. Op het platteland blijft men vaak beroep doen op de traditionele vroedvrouw. Ze komt uit de streek, heeft een goede band met de bevolking, gezag en aanzien, gebruikt producten uit de natuur zoals kruiden Om al deze redenen blijven mensen hen toch inschakelen. We laten hen beter hun rol spelen. Als ze goed opgeleid worden, bijvoorbeeld over wanneer ze een vrouw moeten insturen, dan kunnen ze heel nuttig zijn. Als ze de vrouw niet dagen in arbeid laten zitten, zijn we al een heel eind ver. En dat proberen ze nu in Malawi. 80% van de bevallingen is in handen van traditionele vroedvrouwen. In steden hebben ze weinig invloed, op het platteland des te meer. Als overheid moet je dat goed in kaart brengen. Wat heeft de grootste invloed op het terugdringen van de kraambedsterfte? Goede vraag. De vooruitgang in het terugdringen van de moedersterfte is heel mager. Dat heeft drie grote redenen. Vooreerst hadden heel wat vrouwen nooit zwanger mogen worden. De genderverhoudingen liggen nog altijd krom. Een beleid van just say no is onvoldoende. We moeten de bevolking opvoeden en sensibiliseren. De eerste oorzaak heeft dus vooral te maken met vrouwenrechten, gender en empowerment. Het is simpelweg onaanvaardbaar dat er elke minuut een vrouw sterft aan een poging tot leven geven. Ten tweede moet iedereen die dit wenst, over voorbehoedsmiddelen kunnen beschikken. Dan zouden er veel minder zwangerschappen, en dus ook sterfte, zijn. Nu hebben enorm veel mensen geen toegang tot voorbehoedsmiddelen. Nochtans is dat héél belangrijk. Door het brede discours over reproductieve gezondheid en rechten - dat het volledige scala aan aspecten van de problematiek beslaat - zijn de essentiële zaken wat op de achtergrond geraakt. We moeten die terug op het voorplan zetten. En ten derde, zorgen voor een optimale zorg bij zwangerschap en bevalling. Op de Millenniumtop in New York (september 2010) beloofde de internationale gemeenschap een pak extra middelen voor de strijd tegen kinderen moedersterfte. U was er zelf bij. Wat zal hier van in huis komen? Politieke wil is cruciaal, en die werd getoond in New York. Dat is toch al iets. Maar die mooie woorden moeten in daden worden omgezet. De Europese Commissie heeft maar liefst 800 miljoen euro beloofd, maar er is nog heel wat verwarring. Wie zal het geld uitgeven? En waar? Zal de hulp via budgetsteun, een apart programma of via het Globaal Fonds tegen Aids, Malaria en Tuberculose lopen? Of via de ngo s? Of de WHO? In samenwerking met lokale ministeries? Maar kunnen zij die enorme hoeveelheid geld wel beheren? Waarop moeten we ons concentreren? Als een overheid over beperkte middelen beschikt, kan ze inderdaad niet alles doen. Ik zou haar aanraden zich te concentreren op twee zaken: voorbehoedsmiddelen verstrekken en het probleem van de bloeding aanpakken. In vele landen is bloeding doodsoorzaak nummer 1 in het kraambed. Door slechte voeding en ziektes lijden veel vrouwen aan bloedarmoede. Een vrouw in Afrika eet vaak als laatste van het gezin, en dus soms niet genoeg. Veel reserves hebben ze bijgevolg niet. Als de faciliteiten om de bloeding te stelpen dan ontbreken, kan ze snel doodbloeden. We weten dat ongeveer 80% van de vrouwen in Afrika naar de prenatale consultatie gaat, maar nog geen 15% bevalt in een ziekenhuis. In de prenatale zorg kan men er dus voor zorgen dat, door goede voeding en ijzertoediening, vrouwen sterker aan de start van de bevalling komen. België trekt zich terug uit de sector van de gezondheidszorg in Congo. Vroeger was België er de belangrijkste speler in de gezondheidszorg. En toch bouwt België nu zijn gezondheidsprogramma af in Congo. Dat vind ik onbegrijpelijk, want ons land werd er door vriend en vijand voor gerespecteerd. En als België zich terugtrekt, moet iemand het toch overnemen? Veel mooie woorden over donorcoördinatie, maar wie neemt het van ons over in Congo? Ik zie alvast niemand. THOMAS HIERGENS dimensie 3 I APRIL-MEI

12 DE RAMPSPOED INGEDIJKT In augustus 2010 werd Pakistan door een enorme humanitaire ramp getroffen. Nooit geziene overstromingen overspoelden een grondgebied vergelijkbaar met Groot-Brittannië. Twintig miljoen mensen leden onder deze trage tsunami, zoals Ban Ki-moon het uitdrukte. Als antwoord op deze buitengewone humanitaire uitdaging heeft de internationale gemeenschap zich sterk gemobiliseerd. Vandaag nog zijn de gevolgen van deze ramp overal merkbaar, vooral in de provincie Sind, die het ergst getroffen werd. Een bezoek aan de projecten gefinancierd door de Belgische ontwikkelingssamenwerking. De overstromingen overspoelden zover je kon kijken de uitgestrekte vallei langsheen de Indusrivier. Vandaag zijn gelukkig de schrikbeelden van enkele maanden geleden verdwenen. Er blijven enkel enorme waterplassen achter. Een Pakistaanse dokter van UNICEF, die vanaf de eerste uren getuige was van de ramp, doet ons zijn verhaal. In de maand augustus overspoelde het water dat uit het noorden van het land kwam, de provincie Sind. De lokale bevolking had maar weinig tijd om te vluchten. De dodentol bleef beperkt, maar soms moesten helikopters worden ingeschakeld om mensen te evacueren. Vooral in het disctrict Dadu raakten duizenden mensen ingesloten door een watervloed afkomstig uit de Indus en uit het Manchar-meer. Na enkele dagen stond het water op manshoogte. De schade was enorm. Een groot deel van het vee kon niet meer worden gered, heel wat land zal nog maanden onbewerkbaar zijn en het merendeel van de huizen werd beschadigd of verwoest. Nooit geziene omvang Miljoenen mensen moesten geëvacueerd worden. Sommigen konden gedurende enkele maanden terecht bij familie of vrienden in naburige steden die gespaard waren gebleven. Voor velen echter bleek het leven in een kamp met de steun van de internationale gemeenschap de enige uitweg. Kamp voor ontheemden in Dadu, Sind. AE / Stéphane Mund Gelukkig konden velen naar hun dorpen terugkeren toen het water half december begon weg te trekken. Ze herbouwden meteen hun woningen, die meestal met takken en gedroogde aarde zijn opgetrokken. Daarvoor konden ze een beroep doen op de helaas niet altijd eerlijk verdeelde - financiële steun van de Pakistaanse overheid, en vooral van de bureaus voor humanitaire hulp en de lokale en internationale ngo s. Zij die ervoor kiezen om vandaag nog in een kamp te verblijven, en dat waren eind februari nog personen, doen dat meestal voor het gemak, omdat zij hier van de humanitaire organisaties meer bestaansmiddelen krijgen dan in de dorpen. Zelfs vóór de overstromingsramp leefde het merendeel van de bevolking van Sind in precaire omstandigheden, met een hoog ondervoedingspercentage, vooral bij jonge kinderen. Als minst ontwikkelde provincie van Pakistan, lijkt Sind wel te zijn verstard in de middeleeuwen. De 12 APRIL-MEI 2011 I dimensie 3

13 HUMANITAIRE HULP AE / Stéphane Mund bevolking leeft eft hoofdzakelijk ofdz van wat de grond opbrengt, en werkt meestal in dienst van meesters, die een vorm van slavernij bestendigen. n. Van generatie op generatie blijft de bevolking opgesloten in haar kaste. Zes miljoen euro Belgische hulp Van zodra de omvang van de ramp duidelijk werd, heeft België twee miljoen euro vrijgemaakt voor het Wereldvoedselprogramma (WFP), om aan de dringende voedselbehoeften te voldoen. Aansluitend zette ons land een C-130 van Defensie in om voor UNICEF noodmateriaal te transporteren. In september volgde de beslissing om vier miljoen euro extra toe te kennen. Drie Belgische ngo s gebruiken momenteel de helft van deze enveloppe voor projecten in de provincie Sind. Het Rode Kruis Vlaanderen (Vlaamse vleugel van het Belgische Rode Kruis) werkt in het district Dadu in partnerschap met het Duitse Rode Kruis. Ze bouwt er een medische eenheid voor de basisverzorging van moeders en kinderen jonger dan vijf jaar. In drie andere districten van Sind zorgt Oxfam Solidariteit samen met kleine lokale ngo s voor waterbedeling, sanitaire installaties en irrigatiesystemen voor de landbouw. Caritas International zet zich in voor de voedselveiligheid bij uiterst kwetsbare personen die in de noordelijke districten wonen. Tot slot ontving UNICEF twee miljoen euro voor acties in de zogenaamde WaSH-sector : drinkwater, sanitaire installaties en hygiëne. Onmiddellijk na een zo grootschalige natuurramp is het van primordiaal belang epidemieën te voorkomen. Om hulp te bieden aan alle slachtoffers komt het erop aan in de eerste plaats en zo snel mogelijk de toegang tot water en sanitaire voorzieningen te verzekeren, licht de Pakistaanse dokter van UNICEF toe. In de dorpen die wij bezoeken, worden waterpompen en latrines Een sensibiliseringssessie over hygiëne door UNICEF. AE / Stéphane Mund geïnstalleerd en hygiënekits uitgedeeld. Naast deze materiële zaken blijkt vooral de kennis van basishygiëne onontbeerlijk. Er worden dan ook veel lessen over gegeven, aan volwassenen en natuurlijk ook aan kinderen. Voor deze laatste werkt het bureau van de Verenigde Naties vooral met een didactische en ludieke aanpak. In talloze dorpen worden kindvriendelijke ruimtes opgezet waar de kleinsten in een beschermde omgeving kunnen spelen, dingen leren en psychosociale steun kunnen krijgen. De helpers bouwen ook scholen op op plaatsen die er voor de overstromingen geen hadden. Talrijke projecten zien dus het licht, steeds in nauw overleg met de plaatselijke gemeenschap. Het is niet mogelijk om letterlijk alle Pakistanen te helpen. Toch heeft de hulp van de internationale gemeenschap duidelijk resultaat. Vaak zijn de leefomstandigheden van de mensen van Sind er zelfs op vooruit gegaan. De gevreesde toename van het sterftecijfer binnen deze uiterst verzwakte bevolking lijkt afgewend. Jammer genoeg moeten de humanitaire werkers aan de slag in een onveilige context. Op hun terreinbezoeken is de begeleiding door gewapende escortes dan ook onmisbaar. Gelukkig onthaalt de getroffen bevolking hen met geestdrift, vriendelijkheid en vooral dankbaarheid. JOEL TABURY dimensie 3 I APRIL-MEI

14 ANSEN MET DE NATUUR Biolandbouwinstituut in Benin geeft jonge boeren hoop DGD / Chris Simoens Op een vuilnisbelt in Benin is na 25 jaar een tuin van Eden verrezen: Centre Songhai. Zonder scheikundige producten haalt deze tuin opbrengsten die vergelijkbaar zijn met de gangbare landbouw. Een model om uit te zaaien over Afrika, en waarom niet, de hele wereld. Centre Songhai betekent landbouw op 3 niveaus: kweken, verwerken én verkopen. Centre Songhai is het geesteskind van de Nigeriaanse pater Godfrey Nzamujo. Hij studeerde in California biologie, theologie en ingenieur. Geschokt door de vreselijke hongersnood in Ethiopië midden de jaren 70 keerde hij 14 APRIL-MEI 2011 I dimensie 3 terug naar Afrika. Na vele omzwervingen belandde hij in 1985 in Benin. Van de overheid kreeg hij er een hectare land, een voormalige vuilnisbelt. Een toonaangevend biolandbouwinstituut verrees. Vandaag zijn er 4 afdelingen in Benin, samen goed voor ongeveer 600 ha. 15 Afrikaanse landen toonden al interesse voor het concept. Bij een bezoek in 2010 verklaarde een enthousiaste Ban Ki-moon, secretaris-generaal van de Verenigde Naties: Dit is dé manier om duurzame ontwikkeling te bereiken. Vervolg op pagina19

15 Honger in een wereld van overvloed THEMATISCHE FICHE HONGER Scott Butner Ondanks ons hoogtechnologisch kunnen en de aloude kennis en ervaring, slagen we er niet in iedereen te voeden. Weer slaan de voedselprijzen op hol. Ze betekenden een niet te verwaarlozen vonk voor de volksopstanden in de Arabische landen. En toch is er genoeg voedsel voor iedereen. Waarom is het zo moeilijk de honger uit de wereld te helpen? Om deze vraag te beantwoorden kunnen we een andere vraag stellen: wie zijn het miljard mensen dat vandaag nog steeds honger lijdt? Verrassend genoeg zijn ruim 70% van hen zelf boeren, landloze landarbeiders en herders die op het platteland wonen in ontwikkelingslanden. De overigen leven in sloppenwijken. Ze kwamen er terecht omdat het platteland hen als boer geen toekomst bood. Zeker 500 miljoen boeren beschikken hooguit over een hak om het land te bewerken. Dit zijn 80% van de boeren in Afrika en 40-60% van de boeren in Azië en Latijns-Amerika. Ze hebben geen trekdier, laat staan een tractor. Ook voor pesticiden, kunstmest en verbeterde zaden hebben ze geen geld. Ze kweken voedsel voor eigen gebruik, en verkopen slechts het overschot, als dat er al is. Bij de minste tegenslag een plaag, slecht weer - zijn ze de dupe. EEN RECEPT VOOR HONGER ONGELIJKHEID Aan de basis van het probleem ligt een ongelijke evolutie in Noord en Zuid. Aan het begin van de 20 ste eeuw produceerden de meeste boeren 1 ton graan per arbeidskracht. De meest geavanceerde boeren met de eerste machines nog door dieren getrokken - haalden 10 ton. Sindsdien heeft de motor van de industriële landbouw zich in gang gezet. Eerst in de VS, na de Tweede Wereldoorlog ook in Europa. De ingrediënten waren: mechanisatie, kunstmest, pesticiden, specialisatie, verbeterde variëteiten, grootschaligheid Vandaag haalt die industriële landbouw ton per arbeidskracht, terwijl de arme boeren in het Zuiden nog steeds met de hand werken. De verhouding ligt nu dus op 1/2000. Met de opkomst van het moderne transport grote schepen, vliegtuigen, snelwegen - kon voedsel bovendien steeds sneller en in grote hoeveelheden naar alle hoeken van de wereld gevoerd worden. Gekoppeld aan de vrijmaking van de internationale handel ontstond één wereldmarkt voor voedsel. De voedselprijzen werden voortaan op wereldniveau bepaald, waarbij vooral de granen de prijzen trekken. En omdat de industriële landbouw in het Noorden massaal granen aanbood, zakten de voedselprijzen aanzienlijk. Resultaat: ook de kleine boer met hak in Afrika kreeg slechts een magere prijs voor zijn oogst. Voor Europa was het nieuwe landbouwbeleid een succes. De prille Europese Gemeenschap van na WOII wilde immers hongersnoden vermijden. Hierin is ze geslaagd. Maar om dit te bereiken bood zij haar boeren wel hogere prijzen dan de wereldmarkt. Bovendien gebeurde de overgang naar grootschaligheid geleidelijk. Kleine boeren die uit de landbouw stapten, vonden werk in de industrie en de dienstensector. Of ze kregen een werkloosheidsuitkering in afwachting van een job. NEERWAARTSE SPIRAAL De kleine boer in het Zuiden heeft geen uitstapopties. De confrontatie met de industriële landbouw was er veel brutaler, en de overheid verwaarloosde er zijn boeren. Een wanhopige strijd begon. GRAAN- PRODUCTIE VERHOUDING 1/ TOT 10 TON/JAAR/ARBEIDSKRACHT ZUIDEN 500 TOT TON/JAAR/ARBEIDSKRACHT NOORDEN dimensie 3 I APRIL-MEI 2011 I

16 THEMATISCHE FICHE HONGER FAO-index voor voedselprijzen SUIKER VETTEN EN OLIËN GRANEN ZUIVEL- PRODUCTEN VLEES Omdat het niet meer loonde voedsel op de markt te brengen, schakelde de boer geheel of gedeeltelijk over op tropische gewassen die de rijke landen niet kunnen telen. Voedsel produceerde hij in de eerste plaats voor zichzelf. Hierdoor ontstonden binnenlandse tekorten. Ontwikkelingslanden werden genoodzaakt voedsel in te voeren om hun groeiende stadsbevolking te voeden. Maar de keuze aan tropische gewassen werd steeds beperkter. Voor suikerriet bestaat het alternatief van de suikerbiet, rubber kan vervangen worden door synthetische stoffen, katoen kan ook in het zuiden van de VS gekweekt worden, FAO-INDEX In 2008 vertoonden de voedselprijzen al een piek, in veel landen met rellen als gevolg. De huidige hoge voedselprijzen lijken niet direct te zullen dalen. BOEREN ZONDER HONGER HOGERE VOEDSELPRIJZEN Om werkelijk de honger uit de wereld te helpen, moeten boeren in het Zuiden kansen krijgen. Voldoende hoge prijzen voor de oogst vormen een sleutelelement. Maar waarom veroorzaken de hoge voedselprijzen in 2008, en ook weer vandaag, dan zoveel rellen? We onderscheiden hier twee groepen. Vooreerst zijn er sloppenwijkbewoners van de grote steden. Ze zijn als ontmoedigde boer of landarbeider van het platteland gevlucht of er geboren als kinderen van plattelandsvluchters. Overleven doen ze veelal met informele jobjes: allerlei waren venten (sigaretten, batterijen, nootjes, snoep, noem maar op), schoenen poetsen, auto s bewaken, prostitutie Omdat ze 50 à 80% van hun budget aan voedsel besteden, kunnen ze de hoge voedselprijzen niet aan 1. Voor de jongeren die in armoede geboren zijn, wordt de uitzichtloosheid stilaan ondraaglijk. Een kleine vonk is voldoende om de opgestapelde onvrede en frustratie te doen exploderen. FAO enzovoort. Bleven over: koffi e, cacao, thee, ananas, bananen Deze culturen konden dan weer niet op tegen de gemechaniseerde grote plantages, overblijfselen van de koloniale tijd, vaak in handen van buitenlandse fi rma s. Bovendien stortten zich zo veel kleine boeren op deze tropische gewassen dat de prijzen ook hiervoor te laag werden om leefbaar te zijn. Een laatste uitweg was de bevoorrading van de steden. Daar vulden de sloppenwijken zich steeds meer met boeren die het platteland ontvluchtten. En zij hebben voedsel nodig. De stad is dus een afzetgebied van verse producten, die minder geschikt zijn voor export: groenten, fruit, melk, eieren. Jammer genoeg hebben ook de stedelingen bij gebrek aan arbeidskansen weinig geld, en knaagt de uitbreidende stad aan de landbouwgrond. De boeren moesten zich verderaf vestigen. Stilaan werden de vervoerskosten te hoog om het voedsel met winst te kunnen verkopen. Om het hoofd boven water te houden, verhandelt de boer bijvoorbeeld grond, of hij beperkt drastisch zijn consumptie. Maar sommige uitgaven blijven onvermijdelijk: zout, schoenen, geneesmiddelen, schoolgerief Om toch enig inkomen te hebben verkoopt de boer meer van zijn schamele oogst, zodat hij onvoldoende voor zichzelf overhoudt. Als zijn voorraad op is, moet hij nu zelf voedsel kopen. Soms is hij zo verarmd dat hij zelfs geen lening meer kan krijgen. Het eindresultaat van deze neerwaartse spiraal is honger of de vlucht naar de steden. Sommigen wagen zich nog aan culturen zoals hennep, papaver of coca. Een tweede groep zijn de kleine landbouwers. Ze hebben inderdaad hogere, eerlijke prijzen nodig, maar niet de abrupt hoge prijzen zoals we die nu kennen. Veel verarmde boeren moeten immers zelf een gedeelte van hun voedsel aankopen. Ze kunnen geen reservevoorraden aanleggen de opslagruimte ontbreekt om deze pas te verkopen als de prijs interessant is, bijvoorbeeld tijdens het tussenseizoen. Bovendien zijn ze als onwetende boeren een gemakkelijke prooi voor gewiekste opkopers die een te lage prijs betalen. Als ze al een karige winst boeken met hun kleine oogst, dan volstaat dit niet om te investeren in hogere productiviteit. De voedselprijs is immers gekoppeld aan de olieprijs. Hierdoor zijn meststoffen en transport duurder. Best is de voedselprijs geleidelijk op te voeren. Dit geeft landbouwers de kans hun productiviteit langzaamaan op te drijven. Sloppenwijkbewoners hebben dan wel een sociaal opvangnet 1 Ter vergelijking: in België besteedt een gezin gemiddeld 13 à 14% van zijn budget aan voedsel. Na WOII was dit nog ongeveer 40%. II APRIL-MEI 2011 I dimensie 3

17 THEMATISCHE FICHE Ook de koffieteelt biedt geen garantie op een degelijk inkomen, onder meer door de concurrentie van de grote plantages. nodig. Zo zou de overheid in plaats van goedkoop voedsel in te voeren (wat ook budgetgeld kost), hen voedselbonnen kunnen geven. Hiermee kunnen ze dan zelf voedsel kopen op de binnenlandse markt. STABIELE VOEDSELPRIJZEN Er is ook nood aan stabiele prijzen. Als de prijzen sterk schommelen, weet de landbouwer immers niet hoe hij het best investeert. Tegen de tijd dat de oogst binnen is, is die misschien alweer nauwelijks iets waard. En kleine boeren kunnen daar geen verzekeringen voor afsluiten. Maar in het huidige systeem zijn schommelingen moeilijk te vermijden. De voedselprijzen volgen de laatste jaren meer en meer de olieprijzen. Enerzijds worden bij een hogere olieprijs transport en kunstmest duurder. Anderzijds is het interessanter om in biobrandstoffen te investeren. Bijgevolg wordt meer landbouwgrond ingenomen door gewassen die als basis dienen voor biobrandstoffen, en dus niet voor voedsel. Financiële speculatie verergert de prijsschommelingen. Na de crisis van 2008 waren vastgoed en fi nanciële producten geen interessante opties meer voor speculanten. De grondstoffenmarkt, met inbegrip van granen en grond, vulde de leemte. Speculanten hebben geen interesse in het goed dat ze verhandelen. Ze zijn slechts uit op winst. Zo kunnen ze virtueel, zonder over opslagruimtes te beschikken grote hoeveelheden tarwe opkopen met de verwachting van een prijsstijging. Ze kunnen zelfs doelbewust een schaarste op de markt creëren om de prijzen te doen stijgen. Als de prijs voldoende hoog is, verkopen ze met hoge winst. Speculatie verstoort dus de normale marktwerking van vraag en aanbod. Het evenwicht tussen beide zet normaliter de prijs. Bij gering aanbod stijgen de prijzen. Net zoals de fi nanciële markten sinds de crisis, moet ook de grondstoffenmarkt gecontroleerd worden. Zodat men weet wie wat koopt en verkoopt, en men onzinnige, virtuele transacties vermijdt. Andere maatregelen zijn: Nestlé grotere voedselvoorraden, een belasting op speculatie op landbouwproducten of het beschermen van de interne markt van een land of regio tegen invoer aan dumpingprijzen. AGRO-ECOLOGISCHE AANPAK Welk soort landbouw helpt het best de kleine boer? Omdat kunstmest en pesticiden duur zijn en schadelijk voor het milieu, ijveren meer en meer stemmen voor een goedkope agro-ecologische aanpak. Een dergelijke aanpak streeft zoveel mogelijk een natuurlijk evenwicht na om ziekten en plagen te voorkomen. Bovendien herbruikt ze alles zodat weinig externe input nodig is. De strikt ecologische landbouw vermijdt zelfs elk scheikundig product. Ecologische voeding is daarom gezonder, en boeren en bodem varen er wel bij. RANDVOORWAARDEN Een eerlijke prijs en een ecologische aanpak helpen de landbouwer vooruit. Maar het blijft onvoldoende om armoede en honger uit de weg te ruimen. Zo is er nood aan offi cieel erkende eigendomsrechten over het land dat hij/zij bewerkt (en een rechtvaardiger landverdeling), gelijke rechten voor vrouwen (heel veel boeren zijn eigenlijk boerinnen!), opleiding, wegen en markten om de waar aan de man te brengen, mogelijkheden voor voedselverwerking, en toegang tot krediet, eenvoudige mechanisatie, mest en kwaliteitszaad. Via coöperaties verwerven boeren een sterkere onderhandelingspositie tegenover opkopers en kunnen ze gezamenlijk bijvoorbeeld machines en zaden aankopen. Om dit mogelijk te maken moet de overheid in haar beleid eindelijk aandacht besteden aan landbouw. Twee vrouwen verkopen de overschotten van hun oogst in de stad, als laatste uitweg voor een inkomen. Nick Cordell Speculanten hebben geen interesse in het goed dat ze verhandelen. Ze zijn slechts uit op winst. dimensie 3 I APRIL-MEI 2011 III

18 THEMATISCHE FICHE HONGER DE UITDAGING VAN 9 MILJARD In 2050 zullen er wellicht 9 miljard mensen zijn. Volgens de VN-Voedsel- en Landbouworganisatie FAO moet de voedselproductie met 70% stijgen om hen te kunnen voeden. Kunnen we dit halen door uitsluitend de kleine boeren vooruit te helpen? De kleinschalige, ecologische aanpak pakt in elk geval het hongerprobleem bij de wortels aan. De opbrengst per hectare is zelfs groter dan die in de industriële landbouw! Dit komt onder meer door de grote waaier aan gewassen. Binnen 5 à 10 jaar kan de ecologische landbouw de voedselproductie in ontwikkelingslanden verdubbelen. Verlies na de oogst moet vermeden worden. Bij gebrek aan opslagruimte en mogelijkheden voor verwerking gaat in het Zuiden minstens 12% van het voedsel verloren, voor fruit en groenten zelfs tot 50%! In het Noorden gooien supermarkten en consumenten (spotgoedkoop) voedsel weg. De voedselverspilling in België bedraagt jaarlijks ton, 7,4% van het verbruik. Nasser Nouri De uitdagingen blijven hoe dan ook enorm. Zo zal klimaatverandering nu al merkbaar steeds meer zorgen voor grote droogtes, overstromingen, stormen Dat kan oogsten en landbouwgrond vernietigen. Er zal ook veel water nodig zijn om het land te bevloeien. Een groeiende vraag naar biobrandstoffen zal beslag leggen op steeds meer landbouwland. Om nog te zwijgen over landen met onvoldoende eigen voedselproductie zoals Saoedi- Arabië die op zoek gaan naar enorme lappen grond in ontwikkelingslanden. Alleen al in 2009 legden die beslag op 45 miljoen hectare land, zowat de grootte van Frankrijk. En een toenemende middenklasse in opkomende economieën zoals nu al in China en India eet meer vlees en zuivel. Vleesproductie verspilt landbouwland. Zo kan een akker die als grasland 330kg vlees opbrengt, ook kg aardappelen produceren. De ecologische landbouw is alvast milieu- en klimaatvriendelijk. Door haar zorg voor een humusrijke bodem en gebruik van bomen bespaart ze water en slaat ze CO 2 op. Maar ook industriële landbouw heeft een rol te spelen. Alleen mag zij geen oneerlijke concurrentie aangaan met de kleine boeren in het Zuiden en moet zij milieuvriendelijk worden. Het moderne landbouwonderzoek met zijn aangepaste variëteiten, zuiniger bevloeiingstechnieken en zo meer zal samen met de traditionele kennis broodnodig zijn om in 2050 de honger te lenigen. Zonder aandacht voor de kleine boer kunnen we het hongerprobleem niet oplossen. Vandaag kunnen we genoeg voedsel kweken voor iedereen. Maar door de diverse uitdagingen wordt het aartsmoeilijk om de 9 miljard mensen in 2050 te voeden. Jij en ik kunnen er wel iets aan doen. Geen voedsel weggooien, minder vlees eten, energiezuinig leven, ecologisch tuinieren, organisaties steunen die boeren bewust maken Het helpt. Om met Gandhi te eindigen: There is enough for everyone s need, but not for everyone s greed. 2 De hoge voedselprijzen hebben mee de demonstraties in Tunesië (januari 2011) uitgelokt. De directe vonk was de wanhoopsdaad van Mohammed Bouazizi, die zichzelf in brand stak. Bouazizi was een jonge straatventer van fruit en groenten die met moeite zijn familie kon onderhouden. CHRIS SIMOENS 2 Er is genoeg voor ieders behoefte, maar niet voor ieders hebberigheid. IV APRIL-MEI 2011 I dimensie 3

19 LANDBOUW De Europese landbouw zou zonder subsidies ies niet rendabel zijn. Wij zijn het wel. MR. NZAMUJO Of nog: elk stukje afvalmetaal wordt hersmeed tot eenvoudige toestellen, die het centrum aan een schappelijke prijs verkoopt. Vervolg van pagina 14 André Zaleski Niets gaat verloren Vanwaar het succes? We dansen met de natuur, en de natuur antwoordt. De insecten, de bacteriën, ze werken voor ons, zegt Nzamujo. Aanvankelijk hadden we een plaag van witte vliegen. Met gewone pesticiden worden de vliegjes alleen maar sterker. Maar dankzij onze biologische aanpak hebben we er geen last meer van. De studenten worden creativiteit en ondernemingszin bijgebracht. Het centrale principe is: niets gaat verloren, alles wordt verwerkt. Er is in feite geen afval. Afvalwater bijvoorbeeld wordt gezuiverd met waterhyacint. Samen met mest worden deze planten vergist tot biogas. Wat overblijft, is water vol muggenlarven, voedsel voor de viskweek. Alles wordt verwerkt Centre Songhai kweekt ongeveer alles: groenten, granen, paddenstoelen en allerlei dieren, van reuzenslakken, eenden, kippen tot grootvee. Met eenvoudige technieken verwerkt het ook alles: tot zepen, palmolie, vruchtensappen, siroop, koeken, yoghurt, charcuterie enzovoort. Ook marketing is een onmisbare pijler. De producten zijn niet alleen te koop in de eigen winkel, maar over heel Benin. Tot in hotelketen Novotel toe. Gebrek aan mogelijkheden voor verwerking is een van de grote problemen in Afrika, zegt Nzamujo. Veel voedsel gaat verloren omdat de boeren het niet direct aan de man kunnen brengen. Hier leren we een eenvoudige manier van verwerking. Eenvoud Eenvoud is een sleutelbegrip op Centre Songhai. Per afdeling studeren op elk moment 300 studenten, jaarlijks stromen er 120 uit. Het zijn bijna allemaal zonen en dochters van weinig kapitaalkrachtige boeren. Daarom worden alle technieken zo simpel mogelijk gehouden. Toch blijven de toestellen te duur voor de enkeling. Ze moeten per familie of groep gekocht worden. We staan voor een gemeenschapseconomie, niet voor collectivisme. Iedereen behoudt zijn autonomie, benadrukt Nzamujo. DGD / Chris Simoens Waterhyacinten zuiveren het afvalwater. Op blote voeten Centre Songhai wil in de eerste plaats hoop bieden voor Afrika. Nzamujo: Veel jongeren trekken naar de stad omdat ze op het platteland niet aan de bak komen. Dat moeten we tegengaan. Hier leren ze dat het wel loont om boer te zijn. We stimuleren hen om creatief te zijn. Niet zomaar het geleerde kopiëren, maar het aanpassen aan hun omstandigheden. Ik noem hen: ondernemers op blote voeten. Weet je, Afrika moet ambitie hebben. Geen miserabilistisch gedoe. We kunnen het! En het werkt. We kunnen meer produceren met minder. De Europese landbouw zou zonder subsidies niet rendabel zijn. Wij zijn het wel. Voor rijst halen we 3 à 6 ton per hectare, drie keer per jaar. Dat zijn de gangbare cijfers! We halen dit met weinig externe input. En onze prijzen zijn competitief, ook al is de kwaliteit stukken beter. Bovendien betaalt bij ons het milieu de rekening niet. ONLINE DGD / Chris Simoens CHRIS SIMOENS ECOLOGISCHE LANDBOUW KAN HONGER UIT DE WERELD HELPEN DGD / Chris Simoens Kleine boeren kunnen met een ecologische aanpak binnen 10 jaar de voedselproductie verdubbelen. Dit stelt de Belg Olivier De Schutter, VN-rapporteur voor het recht op voedsel, in een rapport van 8 maart Omdat ecologische landbouw goedkoop is weinig externe output is hij zeer geschikt om boeren aan de armoede te ontrukken. Een breder voedselaanbod en de milieu- en klimaatvriendelijkheid zijn bijkomende troeven. Per hectare brengt ecologische landbouw meer op dan zijn industriële variant. Centre Songhai is volgens De Schutter een mooie toepassing van zijn stelling. De Schutter werd in 2008 door de Belgische overheid voorgedragen. Dimensie 3 interviewde hem bij de aanvang van zijn mandaat (2008/3). Eenvoudige machines, made in Centre Songhai. dimensie 3 I APRIL-MEI

20 De kliniek voor hergeboorte DGD / E. Pirsoul Het Ludwine-paviljoen We zijn in het paviljoen van de fistelpatientes. Er heerst een gemoedelijke sfeer, allemaal vrouwen onder elkaar die op een bijzondere wijze met elkaar verbonden zijn. Vaak hebben ze dezelfde lijdensweg achter de rug: een bevalling zonder einde, een doodgeboren baby, de wonde, lange jaren van sociale uitsluiting en meerdere operaties, de hoop weer een normaal leven te kunnen leiden Ze liggen op hun bed, wachtend op een operatie of al herstellend. Vaak wonen ze veraf en kunnen ze tussen de behandelingen door niet naar huis. NDONA Ndona, de oude mama, is een van de schaduwen van de kliniek. Op haar 18 de moest moest ze bevallen, maar haar bekken was te klein. Pas na drie dagen barenspijn in een gezondheidscentrum vertrekt ze naar een ziekenhuis. De dokters voeren er veel te laat een keizersnede uit. Het kind blijkt dood en de blaas gescheurd. Twintig jaar lang leeft ze in de stank van urine. Haar man geeft uiteindelijk toe aan de schoonfamilie en verstoot haar, hoewel ze niet meer kan gaan werken. Ze leeft alleen in haar dorp in Bas- Congo tot ze verneemt dat er een kliniek is waar fistels worden geopereerd. Het duurt meer dan een dag eer ze in het ziekenhuis aankomt. Ze laat zich een eerste keer opereren, en nog een keer, de tweede keer met succes. Nu woont ze al drie jaar in het ziekenhuis. Ze helpt er de fistelpatiëntes. Met haar 48 jaar kan ze nergens meer heen. Madeleine was 12 jaar toen haar ouders haar uithuwelijkten aan een veel oudere man. Niet veel later was ze in verwachting. Haar meisjesbekken was veel te klein voor de geboorte, het hoofdje van de baby drukte hard op het inwendige weefsel. Na vier dagen weeën zonder gepaste medische hulp was de fœtus dood, het weefsel tussen haar vagina en haar blaas afgestorven en gescheurd. Met 14 jaar was ze incontinent, weerzinwekkend en bezeten door een boze geest, zoals velen denken. Bijgevolg liet haar man haar in de steek. Ze woont alleen in een hut aan de rand van het dorp. Een jonge vrouw zonder man die geen kinderen meer kan krijgen, bestaat niet meer: ze is een levende dode. Nelsy, 22 jaar, net hetzelfde verhaal: 3 dagen in arbeid, 4 jaren met een fistel, ze kan niet meer met haar vriendinnen op stap, niet meer naar school gaan, dan meerdere operaties En toch ligt er veel hoop in haar ogen: Ik ben 22 jaar oud en ik word ouder. Als vrouw wil ik verantwoordelijkheid dragen. Het spijt me vooral dat ik niet verder naar school ben kunnen gaan. Zodra ik hersteld ben, hervat ik mijn studies. Ik zou graag arts worden. Bemba, de vrouw naast haar in bed, was een week lang onderweg om van Matadi naar hier te kunnen komen Een moeilijke chirurgische ingreep De zon mag nooit twee keer onder- gaan tijdens een bevalling, licht dr. De Backer toe. De vaginale fistel komt al meer dan 100 jaar niet meer voor in het Westen sinds er bevallingshulp is. De oorzaak van een fistel is meestal een te lange bevalling of een slecht uitgevoerde keizer- snee, in 3% van de gevallen sek- sueel geweld (vooral in Oost- Congo waar verkrachting schering en inslag is en waar een ander fistelcentrum werd opgericht in de kliniek Panzi-Bukavu). Een vaginale fistel is niet dodelijk, maar leidt tot sociale uitsluiting. Naar schatting lijden vrouwen in Congo eraan. In de Fistula clinic worden meer dan honderd vrouwen per jaar geopereerd. Vroeger was deze zeer moeilijke chirurgische ingreep tot mislukken gedoemd, legt de hoofdarts uit. Voor complexe operaties moeten ze nog steeds op de dokters van Artsen zonder Vakantie wachten. Maar dr. Dolores, die aan het ziekenhuis verbonden is, werd opgeleid en kan nu gewone operaties zelf uitvoeren. En de opleidingen worden voortgezet. Een ander probleem is het kostenplaatje. Een dergelijke ingreep kost eigenlijk dollar, maar vaak zijn de patiëntes door hun familie in de steek gelaten en is er niemand die ze voedt. Soms moeten de vrouwen aansterken en kan pas dan een operatie worden uitgevoerd. De behandeling van fi stels is niet te vergelijken met cardiologie, het is een soort chirurgie waar maar relatief weinig materiaal voor nodig is. De strijd van een Belg De ngo Artsen zonder Vakantie nodigt Westerse artsen uit om hun expertise over gezondheidszorg vrijwillig door te geven aan artsen in Afrika. Sinds 2003 stuurt de ngo dokters tijdens hun vakantie of vrije tijd naar Afrika waar ze een bijdrage leveren aan de preventie en de behandeling van vaginale fistels, meer bepaald in samenwerking met het Saint-Josephziekenhuis in Kinshasa. 20 APRIL-MEI I 2011 I dimensie e 3