Familie ervaringsdeskundige in een FACT team
|
|
- Leen Thys
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Familie ervaringsdeskundige in een FACT team Familie is een belangrijke schakel in de behandeling van mensen met langdurende psychiatrische problemen. Bij GGZ Noord Holland Noord is in geëxperimenteerd met het inzetten van een familie ervaringsdeskundige (FED). In dit artikel doen de auteurs verslag van de ervaringen. Na een inleiding en het beschrijven vanuit welk kader dit experiment is gestart, wordt de rol van de FED beschreven. Er is stilgestaan bij de opzet, de ervaringen van de FED, de ervaringen van de familieleden en de ervaringen in de FACT teams. Als laatste is de vraag gesteld of de FED een toegevoegde waarde heeft in de langdurende psychiatrie. Inleiding In de multidisciplinaire richtlijn schizofrenie (2005)wordt de samenwerking met de familie als vanzelfsprekend benoemd. Familieleden krijgen zowel emotionele als praktische ondersteuning. De hulpverlener informeert de familie en verwijst naar mogelijkheden voor hulp en ondersteuning. In de praktijk blijkt dat de ervaring met de triade (samenwerking tussen hulpverlener, cliënt en familie) verre van ideaal is (Van de Bovenkamp en Trappenburg 2009). De afgelopen jaren zijn er meerdere onderzoeken (van Erp e.a., 2009a en 2009b, Place en Van Erp 2010, Trappenburg en Van de Bovenkamp 2008, Van Lier 2008) en handvatten verschenen (De Valk 2006, Fox 2009, Klaassen 2008). Het landelijk platform GGZ (2010) constateert: De laatste jaren zien we steeds meer instellingen aan de slag gaan met familiebeleid. Dit wordt door familieleden als zeer positief ervaren, net als door veel cliënten. Fox (2008) benoemt punten voor verbetering van een goede triadische samenwerking en zorg. De begeleiding van familie wordt de laatste jaren steeds serieuzer genomen. Nu gaat het er om dat die aanbevelingen uit onderzoek en de genoemde handvatten daadwerkelijk in de praktijk ingevoerd worden. Veel instellingen zijn nog zoekende naar een werkbare invulling van familiebeleid. Invulling die voorbij beleid gaat en ook daadwerkelijk op de werkvloer in de praktijk gebracht wordt. Tielens (2010) doet een beroep op hulpverleners om hun veel gebruikte argumenten als beroepsgeheim en privacy losser te hanteren. Want Wie zorgt praat mee, is zijn boodschap. Bij de ACT teams en bij het rehabteam hebben wij ons nooit aan het strikte beroepsgeheim gehouden (Tielens, 2010). Familie is gaandeweg meer betrokken bij de behandeling. Echter, de ervaringen laten zien dat lang niet alle familieleden bereikt worden. Niet alle hulpverleners gebruiken handvatten om familie op een deskundige wijze te begeleiden, te coachen en te ondersteunen. Familie wordt niet structureel geholpen in hun proces van acceptatie en herstel. Van Lier (2008) constateert : de aandacht voor familieleden in GGZ instellingen beperkte zich lange tijd veelal tot ondersteuning in de vorm van voorlichtingsbijeenkomsten en psycho educatie. Samenwerking met familie kreeg weinig aandacht. Duurzaam Beter GGZ NHN deed onder de naam Duurzaam Beter, van 2008 tot 2010 mee aan het transitieproject Langdurende zorg (TPLZ, zie Een deelproject binnen Duurzaam Beter was het opzetten van een Maatschappelijk Steun Systeem (MSS). Binnen dit project zijn verschillende trajecten opgezet, waaronder het werken met het Strength model (Wilken, 2004), de netwerktafel (Klaassen en van Eijk, 2009) en de familie ervaringsdeskundige (FED). Het idee achter de FED is opgepakt omdat in de Alkmaarse FACT teams de familiebegeleiding onvoldoende tot ontwikkeling kwam. Er is gekozen voor een FED omdat lotgenotencontacten een positieve bijdrage kan leveren aan een herstelproces (Castelein, 2008). In Alkmaar is ervaring opgedaan met cliëntervaringsdeskundigen (CED). Zij bewijzen meer en meer dat hun aanwezigheid in een behandelteam een toegevoegde waarde heeft; Ervaringsdeskundigen zijn degenen die in teambesprekingen consequent de 1
2 gangbare opvattingen en behandelmethoden uitdagen. (Plooy 2007). Daarnaast hebben CED een belangrijke rol bij onder andere het herstelproces van de cliënt. Op de volgende vragen wilde het projectteam van Duurzaam Beter antwoord: Welke ervaringen zijn er met een familie ervaringsdeskundige? Wat zou de functie inhoud van de FED moeten zijn? Op welke manier heeft de FED een toegevoegde waarde voor de langdurende zorg, cq ACT en FACT teams? Deze vragen vormden de leidraad voor de uitwerking van het deelproject Werken met FED. Er is in de vakliteratuur nagegaan welke ervaringen met familie ervaringsdeskundigen bekend zijn/beschreven zijn. In het project Duurzaam Beter is de theorie van herstel en empowerment richtinggevend. Deze theorie is verkend ten behoeve van de nadere invulling van de functie en is in de volgende paragraaf beschreven. Vervolgens is de functie FED in experimentele setting in één van de Alkmaarse teams aan het werk gestart. In het praktijkgedeelte wordt hiervan verslag gedaan. In de laatste paragraaf gaan we in op de evaluatie van de opgedane ervaringen, en vergelijken we de FED met de inzet van CED en FVP, die immers qua rol en functie raakvlakken hebben met de nieuw gecreëerde functie. We formuleren tenslotte enkele aanbevelingen voor de toekomst. Bevindingen uit onderzoek In de vakliteratuur en in ons bestaande netwerk hebben we geen ervaringen met een FED getroffen waar we direct gebruik van konden maken om de functie in te vullen. We zijn in de literatuur op zoek gegaan naar aanwijzingen voor de positieve rol van familiebegeleiding in de psychiatrie en mogelijke handvatten voor mogelijke concretisering van begeleiding. Familie hoort erbij, familie wil zelf ook hulp, familie kan herstelprocessen bevorderen (Fox 2008). Waar familieleden betrokken zijn bij de behandeling, lijkt de patiënttevredenheid hoog. Ook de relatie tussen patiënt en familieleden verbetert erdoor (Bijma, 2007). Familieleden hebben vaak meer invloed op de patiënt dan hun behandelaars en kunnen daardoor vaak dwangtoepassing helpen voorkomen (Rademakers & Theunissen, 2004) Nog altijd is het vooral de familie die de patiënt van hulp voorziet: 70% helpt de patiënt bij de dagelijkse levensverrichtingen, 44% bij de begeleiding naar ambulante zorg, 33% van de familieleden controleert de medicatietrouw en 37% biedt steun bij of beslist over de behandeling (Lenior, 2001). Patiënten uit gezinnen met gezinsinterventie brachten gemiddeld tien maanden minder door in psychiatrische instellingen (Lenior, 2001). De houding van naasten heeft een rechtstreekse invloed op het ziektebeloop van de patiënt. Training van naasten kan aantoonbaar nieuwe psychoses voorkomen. Een goede samenwerking is dus niet alleen prettig voor alle betrokkenen, maar draagt bij aan een betere prognose en herstel (Falloon, 1985). Ervaringen met CED zijn er volop. Cliëntervaringsdeskundigen bewijzen meer en meer dat hun aanwezigheid in een behandelteam een toegevoegde waarde heeft; Ervaringsdeskundigen zijn degenen die in teambesprekingen consequent de gangbare opvattingen en behandelmethoden uitdagen. (Plooy 2007). Daarnaast hebben CED een belangrijke rol bij onder andere het herstelproces van de cliënt. Binnen GGZ NHN zijn er ervaringen met CED (onder andere binnen het vijfde wijkteam, een FACT team, hetzelfde team waar de FED werkzaam is). Ofwel het ligt voor de hand dat familie op een wezenlijke manier betrokken wordt bij de behandeling van hun ziek familielid. 2
3 Herstel en empowerment familie Familieleden staan voor een moeilijke opgave wanneer hun familielid een psychose doormaakt. Hiervoor hebben wij Fox (2008) aangehaald die stelt dat in de verbetering van de triadische samenwerking en zorg familie zelf ook hulp wil en herstelprocessen kan bevorderen bij hun familielid. Boevink (2005) beschrijft in de hersteltheorie vier fasen van herstel: Overweldigd worden door de aandoening, worstelen met de aandoening, leven met de aandoening, leven voorbij de aandoening. Het is aannemelijk dat familieleden in hun verwerkingsproces een vergelijkbare fasering doorlopen met betrekking tot de ziekte van hun naaste. Ook zij worden overweldigd door alles wat ze met hun zieke naaste meemaken. De wereld (GGZ) waarin ze terecht komen is vaak een heel onbekende. Hierin krijgen ze te horen welke aandoening hun naaste heeft. Dat is een boodschap die verlamt. Dan volgt de vraag hoe hier mee om te gaan. Na de eerste periode van verdriet, rouw, verlies, volgt de periode waarin voorzichtig vooruit gekeken kan worden naar de mogelijkheden die er nog zijn naast de beperkingen die de ziekte van hun naaste met zich meebrengt. Om vervolgens te beseffen dat het is zoals het is en het leven verder gaat ondanks de aandoening die het gezin getroffen heeft. De fasen die beschreven zijn voor de cliënt zijn hieronder uitgewerkt met betrekking tot familie. Fase 1: Overweldigd worden door de aandoening Familieleden weten in het begin absoluut geen raad met het feit dat hun familielid anders doet. Vaak is het een sluipend proces waar allerlei veranderingen in gedrag wel worden waargenomen, maar waar de familie nog geen reden in ziet om tot actie over te gaan. Er is vaak sprake van paniek. Is het een ziekte, is het gedrag? De situatie rond het zieke familielid wordt in veel gevallen niet gedeeld met de naaste omgeving. Aandacht, ruimte om familieleden hun verhaal te laten doen en voorlichting geven zijn in deze fase erg belangrijk. Fase 2: Worstelen met de aandoening Naasten vinden het heel erg moeilijk dat hun zieke familielid een diagnose heeft die psychiatrisch en chronisch van aard is. Familie leeft en leidt in veel gevallen synchroon mee. Als het met hun zieke familielid niet goed gaat, gaat het in veel gevallen ook niet goed met hen. Als het met het zieke familielid beter gaat, gaat het met de familie ook beter. Het is heel moeilijk om de situatie rond het familielid een plek te geven. Er blijft altijd hoop, er blijven altijd vragen: wat als er andere medicatie gegeven wordt? Wat als de medicatie afgebouwd wordt? Wat als er intensievere zorg verleend wordt of als er dan en dan ingegrepen was dan Familieleden zijn in deze fase vooral op zichzelf aangewezen, geen of weinig voorlichting, geen begeleiding op maat. Veel familieleden zullen onbewust in deze fase blijven hangen. Individuele begeleiding, triadische gesprekken, psychoeducatie zijn in deze fase van belang. Fase 3: Leven met de aandoening Familieleden hebben in deze fase meer en meer geaccepteerd dat hun familielid een psychiatrische beperking heeft. Er is reële hoop op verbetering. Familieleden proberen in deze fase hun zieke familielid meer ruimte te geven. Zorg zal er altijd zijn en blijven. Van belang is ook in hoeverre er een samenwerking cq contact is met de hulpverleners. Hier kunnen bijvoorbeeld bepaalde angsten en zorgen gedeeld worden. In deze fase zie je familieleden ook meer ruimte voor zichzelf krijgen. Ruimte om het sociale leven op te pakken, om bijvoorbeeld weer op vakantie te gaan. Van belang is dat er aandacht is voor de familieleden. Fase 4: Leven voorbij de aandoening Familieleden zijn vertrouwd geraakt met het feit dat hun familielid ziek is, dat zij weten hoe zij in contact kunnen staan met de hulpverlening. Ondanks dat er zorgen zullen zijn, kan de familie makkelijker omgaan met de hele situatie. Zij proberen hun familielid meer en meer te betrekken bij het (en hun) gewone leven. Zij hebben manieren gevonden om hun zieke familielid makkelijkst in te laten voegen. 3
4 Naast het ondersteunen van familie in het herstelproces voor henzelf, kan ondersteuning van de familie helpen het herstelproces van de cliënt succesvol te laten verlopen. De cliënt beschouwt namelijk zijn familie in veel gevallen als belangrijkste steunsysteem. De interventie vanuit de hersteltheorie is erop gericht dat cliënten zich bewust worden van deze processen zodat zij weer verder kunnen. En ditzelfde zou dus ook van toepassing zijn op familie. Bewustwording van de fase van herstel van beide partijen de vraag of deze fasen overeenkomen of juist verschillen, kan nuttig zijn. Een voorbeeld: Situatieschets Jeroen heeft tot zijn zesentwintigste bij zijn ouders gewoond. Hij is enig kind. Jeroen had veel plezier bij het judo. Tijdens zijn middelbare schoolperiode gaat Jeroen blowen, en krijgt hij zijn eerste psychose. Verschillende opnames volgen. Na een laatste psychotische episode, gevolgd door opname, hebben beide partijen besloten dat Jeroen zelfstandig gaat wonen. Jeroen heeft minder geld om te blowen nu hij een eigen woning heeft. Hij heeft het gevoel dat hij minder druk van de aanwezigheid van zijn ouders ervaart, en langzaam beseft hij dat hij beperkingen heeft. Toegeven doet hij spaarzaam. Zijn ouders hebben veel met Jeroen meegemaakt. Zijn moeder heeft aan de psycho educatiegroep voor familieleden met schizofrenie meegedaan. Dat is voor haar een belangrijk handvat geweest in de omgang met haar zoon. Wat ouders heel moeilijk vinden, is dat hun zoon zelfstandig woont, niet voldoende geld heeft én dat er minder controle is. Moeder doet nog geregeld boodschappen voor Jeroen en zijn financiën worden geregeld door haar bijgespekt. Jeroen is tevreden dat hij nu zelfstandig woont en meer afstand heeft van ouders. Ouders blijven dezelfde zorgen houden en willen een en ander op dezelfde wijze beheersen. Voor hen is het een nieuwe fase waarin ze min of meer dingen moeten loslaten (omdat hun zoon niet meer thuis woont). Daarnaast beseffen ze ook dat het een enorme last was dat hun zoon thuis woonde en verschillende psychoses en opnames heeft doorgemaakt. Bespreking Ouders worstelen met de aandoening (fase 2) van hun zoon. Hun zoon is misschien in een volgende fase: leven met de aandoening (fase 3). Van belang is dat ouders verder komen in hun proces zodat zij het proces van hun zoon kunnen aanvoelen en niet onbewust tegenwerken. Zij kunnen door deze fase hun zoon misschien minder loslaten dan wenselijk is voor het herstel van hun familielid. Het experiment FED in FACT Alkmaar Het experiment is van start gegaan in het vijfde wijkteam en later ook bij een tweede FACT team,wijkteam Noord, beide in Alkmaar onderdeel van de langdurende psychiatrie van GGZ Noord Holland Noord (GGZ NHN). In het kader van het eerder genoemde project Duurzaam Beter wordt er in deze teams het strength model van Rapp (Wilken, 2004) gebruikt als leidraad voor het opzetten van een maatschappelijk steunsysteem (MSS). Uitgangspunt van dit MSS is het individuele sociale netwerk van de cliënt. De familie hoort daar vanzelfsprekend bij en is vaak de enige constante factor is. Een experiment met FED werd in deze teams gezien als een kansrijke aanvulling op de zorg. Het FACT team GGZ NHN werkt in de langdurende zorg met het model van FACT teams (Van Veldhuizen en Bähler, 2008). Het zijn multidisciplinaire teams waarin verschillende disciplines hun eigen deskundigheid kunnen inbrengen in de behandeling van de doelgroep. Het team kent een psychiater, psycholoog, sociaal psychiatrisch verpleegkundigen, een verpleegkundig specialist, een coach Individuele Plaatsing en Steun (begeleiding naar betaald werk), een cliëntervaringsdeskundige en een 4
5 ergotherapeut. De FED is zodoende één van de vele disciplines die in het FACT team werkzaam zijn. Beide teams zijn gecertificeerd door het Centrum Certificering ACT en FACT als een optimaal team. Familiebegeleiding van het FACT team voor de FED In de beide teams wordt al enige jaren gewerkt met vormen van familiebegeleiding. Het team organiseert elk jaar een familieavond waarin familie wordt uitnodigd tot meer samenwerking. De familie wordt soms bij de behandeling betrokken. De familie kan terecht bij verschillende hulpverleners van het team. Tijdens het FACT bordoverleg wordt aandacht aan familie besteedt. Daarnaast wordt er minstens eens per jaar een psycho educatiegroep voor familieleden met schizofrenie gegeven. Binnen dit team is geëxperimenteerd met een familiekaart (Klaassen, 2008, Place en van Erp, 2010). De FED in de FACT teams Er werd een FED aangesteld in een betaalde functie voor 16 uur in de week voor de periode van anderhalf jaar. Deze persoon had veel ervaring in haar eigen leven met zieke familieleden, daarnaast was zij al jaren werkzaam geweest bij Ypsilon. Daarin heeft zij allerlei vaardigheden zich eigen gemaakt die in deze functie passen. De FED is aanwezig bij de FACT bordbespreking (Bähler en van Veldhuizen, 2008) en de behandelplanbesprekingen. De FED bouwde een caseload op die bestond uit casuïstiek van familieleden, waarvan de cliënt op het FACT bord kwam en besproken werd. Daarnaast werden familieleden benaderd van cliënten die niet op het FACT bord stonden. Bij de FACT bord en behandelplanbesprekingen houdt de FED het familiebelang continu op de agenda. De FED werd gecoacht door de Familie Vertrouwens Persoon (FVP) die binnen GGZ NHN werkzaam is. De FVP heeft een andere rol en taak. De FVP is vooral gericht op klachten van familie over behandeling en zorgaanbod, de FED is er om familie te ondersteunen in hun rol als familielid vanuit de eigen ervaringsdeskundigheid. Is de FVP meer voor familieleden om het behandelingsproces van hun familielid weer op gang te brengen, de FED is er meer om een aanvulling te zijn in het behandelproces. Het eerste contact met familieleden wordt gelegd nadat de betrokken hulpverlener de familie hierover heeft geïnformeerd. Ervaringen van de FED in haar eigen leven Een moeder en een broer met schizofrenie hebben de levensloop van de FED blijvend beïnvloed. Zelf heeft zij in de loop van haar leven een lange periode gebruik gemaakt van de deskundigheid van een psychotherapeut om haar jeugd een plekje te geven. Zij heeft zich tevens ontwikkeld door concreet aan de slag te gaan met lotgenotencontact en de diverse trainingen die daarvoor beschikbaar zijn. Zo heeft zij de training Interactie Vaardigheden (Bureau de Mat), de Psycho Educatie voor familieleden (Trimbos) en de Prospect training (gebaseerd op de 14 Principes van Ken Alexander door Eufami en Ypsilon) gevolgd. Zeven jaar werkervaring bij de telefonische adviesdienst van Ypsilon en de begeleiding van diverse gespreksgroepen van Ypsilon hebben haar eigen ervaringen aangevuld met de ervaringen van vele andere naastbetrokkenen. Ervaringen van de FED in de praktijk van het FACT Team DE FED moest zich als nieuwe functie in een multidisciplinair team bewijzen. Gesprekken met familieleden zijn voor de meeste hulpverleners niet vanzelfsprekend. Deze contacten worden door veel hulpverleners als moeilijk ervaren. De loyaliteit van de hulpverlener aan de cliënt staat soms in de weg. In de praktijk bleek er een vorm van wantrouwen te zijn over de rol die een FED in contacten zou gaan vervullen. Zal zij mee gaan in de kritiek van familieleden op de hulpverleners? Dit vertrouwen heeft moeten groeien. Door ervaringen in de teams met ervaringsdeskundigen en een aantal andere disciplines (oa IPS) heeft de aanwezigheid van de FED meer aanzien gekregen. Familie werd steeds vaker genoemd, door de FED, als een partner die in het behandelproces betrokken kon 5
6 worden. Dat was in het begin onwennig in het team, later werd mede door enkele successen de aanwezigheid en de inbreng van de FED zeer gewaardeerd. Tijdens de beginperiode werden de taken door pionieren helder zoals: 1. Directe ondersteuning van familie in het omgaan met de cliënt en het omgaan met de effecten die het hebben van een zieke naaste heeft op hun eigen leven. De gerichte ondersteuning betreft letterlijk de naasten zelf. De FED verdiepte zich niet van te voren in de achtergrond van de betreffende cliënt. Naasten hadden tijdens de eerste contacten vooral de behoefte om hun verhaal te vertellen. Bij die verhalen viel het oud zeer op dat de meeste naastbetrokkenen nog als last ervaren uit de eerste periode van hun kennismaking met de GGZ. De oorzaken voor dat oude zeer die het meest genoemd worden, zijn het buitensluiten bij het intakeproces. Hun informatie werd als niet belangrijk beschouwd. Men voelt zich genegeerd en ervaart een gebrek aan informatie in een periode die erg verwarrend en emotioneel is. Een voorbeeld: Ouders worstelen al jaren met een kind dat zichtbaar ongelukkiger en vreemder wordt. Hun zoon Pieter was een gezellige puber met veel vrienden. In de examenklas van het VWO kelderen zijn schoolresultaten. Meerdere keren zijn zij op school geweest om over deze ontwikkeling te praten. Ze krijgen er geen grip op. Tijdens een schoolkamp trekt Pieter zich volledig terug. Hij reageert naar klasgenoten verbaal agressief en gaat verwarde taal uitkramen. Ouders halen hem voortijdig op en belanden bij de huisarts. Deze wijt zijn gedrag aan de stress rondom het examen. Ze worden naar huis gestuurd. Als Pieter na een paar dagen zijn kamer helemaal niet meer verlaat, weigert te eten en niet meer benaderbaar is komen de ouders met Pieter bij de GGZ terecht. Eindelijk hulp! Bij de psychiater mogen ze mee naar binnen. Als zij ter aanvulling willen reageren op antwoorden die Pieter op vragen geeft wordt hen te verstaan gegeven dat dit gesprek voor en met Pieter is en niet voor hen. Zij hadden de psychiater graag willen vertellen hoe ze al maanden een verandering bij Pieter signaleren en ook dat ze een idee hebben over de oorzaak ervan. Wat ze ook proberen, hun bijdrage wordt stelselmatig afgekapt. Zo heeft het bijna een jaar geduurd voordat het de hulpverleners duidelijk werd dat Pieter kort voor deze episode geëxperimenteerd heeft met blowen. Ook nu rookt hij nog regelmatig cannabis. Niemand heeft hem in al die tijd verteld welke negatieve effecten dat heeft op zijn herstel. De ouders zijn enorm teleurgesteld in de houding van de betreffende psychiater. Zij waren ervan uitgegaan dat hun informatie belangrijk was voor de diagnose en de behandeling. Dat dit als onbelangrijk werd beschouwd kunnen ze nog altijd niet begrijpen. 2. De brugfunctie tussen familie en hulpverlener. Het herstellen van contacten tussen familie en hulpverlener, tussen familie en cliënt. De brugfunctie tussen hulpverleners en naasten dient om het contact te herstellen of in stand te houden. Naasten hebben vaak het idee dat zij vragen neerleggen bij de hulpverlening zonder dat er ooit op teruggekomen wordt. Dergelijke opmerkingen waren aanleiding om te vragen of zij bezwaar hadden tegen het terugleggen van dit commentaar bij de betreffende hulpverlener. In de gehele periode is het nooit voorgekomen dat familieleden daar op tegen waren. Daardoor kon een contact nieuw leven ingeblazen worden en konden (dreigende) conflicten uitgesproken worden. Een voorbeeld: Een moeder is ontevreden over de behandeling van haar zoon bij een wijkteam. De overstap naar een ander team is om die reden inmiddels gemaakt. De ontevredenheid blijft knagen. Er is nooit een afsluitend gesprek geweest en dat heeft een negatief effect op dat toch al ontevreden gevoel, op het verwerkingsproces van moeder en het risico dat het de nieuwe behandelrelatie zal verstoren is niet denkbeeldig. De FED heeft met instemming van moeder aangedrongen op een eindgesprek met het 6
7 oude team. De hulpverleners zagen daar erg tegenop. Uiteindelijk heeft het gesprek plaatsgevonden. Moeder heeft haar frustraties kunnen uiten en de hulpverlening heeft oprecht hun onmacht kunnen vertellen in de situatie. Dat heeft de lucht opgeklaard. Moeder kan het loslaten en verder met haar verwerkingsproces. Ook de hulpverleners waren achteraf blij dat ze één en ander uit de weg hebben kunnen ruimen door dit gesprek. Zij hebben geleerd dat het betrekken van de familie bij de behandeling van belang is. 3. Het scherp houden van de hulpverleners betreffende de rol, noden en wensen van naastbetrokkenen. Het scherp houden van de hulpverleners in een continu proces. Een van de teamleden zei eens: Als de FED op vakantie is, zie ik de aandacht voor naasten kelderen. De FED heeft tijdens FACT bord en behandelplanbesprekingen de hulpverleners vooral erop gewezen om familieleden bij het behandelproces te betrekken. In de praktijk blijkt dat hulpverleners veel invullen voor hun cliënten en hun naasten. Daardoor worden niet alle mogelijkheden uitgevraagd en benut. De simpele vraag of deze vader of moeder misschien behoefte zou kunnen hebben aan contact met de FED werd door de hulpverleners zelf beantwoord (vaak negatief) zonder het aan de persoon in kwestie te vragen. Dit moest regelmatig benoemd worden door de FED. De hulpverleners van het team zijn zich niet bewust van dit automatisme. Hieruit kun je afleiden dat het een kwestie van een lange adem is om naasten een vaste plek te geven het behandelproces. Een voorbeeld: Bij een opname van een Afrikaanse dame blijft haar zoon (17 jaar)alleen achter in huis. Zij hebben geen familie in Nederland wonen. Zoon is onvoorwaardelijk loyaal aan moeder en beweert dat de geesten die zij thuis ziet er echt zijn. Hij wil niets met de GGZ te maken hebben. Als er signalen komen dat zoon op bezoek wil gaan bij moeder neemt de FED contact op met de opnameafdeling. Zij vertelt het hoofd aldaar hoe belangrijk het is dat deze jongen op de afdeling wordt opgevangen en dat hij uitleg krijgt over het waarom van de opname. Dat hij moet weten wie hij op de afdeling aan kan spreken. Hij mag niet anoniem de afdeling op en af. Jullie moeten kennis met hem maken en contact met hem zoeken! Dat is ook zo gedaan en deze jongen heeft voor het eerst een echt gesprek met één van de behandelaren van zijn moeder gehad. Hij was in beeld! 4. Voorlichting aan cliënten Een enkele keer wilde een cliënt zelf kennis maken met de FED. Achterdocht was hierbij vaak de reden. Als je hiermee uiteindelijk een mogelijkheid creëert voor het familielid om verder zonder strijd de gesprekken met de FED te kunnen aangaan, moet daar geen punt van gemaakt worden. De contacten met de familieleden zijn na deze kennismaking zonder problemen verlopen. Een voorbeeld: De FED zoekt contact met de zus van een cliënte. Deze zus had zelf aangegeven dat zij het contact met haar zieke zus moeilijk vond. Daags na het gesprek is er telefoon van cliënte. Zij wilde wel eens weten wie die vrouw was met wie haar zus gesproken had. Een afspraak werd gemaakt. Tijdens dit gesprek heeft de FED haar duidelijk kunnen maken dat zij geen informatie aan haar zus vertelde over haar situatie. Cliënte vroeg vervolgens het hemd van het lijf over hoe het is om een moeder te hebben met schizofrenie. Zij is zelf moeder en merkt aan haar dochter dat zij het contact afhoudt. begrijp jij dit, kun je mij dat eens uitleggen. Het werd een mooi gesprek waarin cliënte oprecht de situatie waarin haar dochter zich bevindt probeert te begrijpen en ook naar dochter toe wil proberen over te brengen. Ervaringen van anderen 7
8 Ervaringen van familieleden Familieleden zijn voor de FED de voornaamste doelgroep. Enkele ervaringen van familieleden met de FED zijn gedurende de het experiment opgetekend. De FED heeft ongeveer 35 familieleden begeleid. Enkele ervaringen van familieleden luiden: Het was fijn dat wanneer wij in gesprek waren dat jij precies wist waar ik het over had, op deze manier kon ik mijn verhaal goed kwijt. Er zijn mij bepaalde punten goed bij gebleven onder andere: het betuttelen van je zieke familielid, eerlijk zeggen waar het op staat, ook vanuit mijn positie zeggen hoe ik mij op sommige momenten voel, in de toekomst zal ik proberen het in de praktijk te brengen. Ik heb het gevoel dat ik mag huilen, schreeuwen en schoppen. Dat is zo heerlijk! Ik heb je advies opgevolgd. Het was eng, maar zo mooi!! Het werkt echt. Dat je zo open bent over je ervaringen helpt me enorm. Door de gesprekken die ik met jou heb kan ik in het contact met mijn moeder beter met haar situatie omgaan. Ik vind de grenzen moeilijk, maar jouw steun helpt me voet bij stuk te houden. Ik ben weer in gesprek met zijn casemanager. Dat is door jouw bemiddeling gelukt. Ik kan iets met je tips. Van verschillende familieleden is de boodschap terug gekomen dat de cliënt positieve veranderingen signaleert. Een moeder die niet meer steeds roept dat zoon zijn troep eens op moeten ruimen, waardoor het ineens spontaan gebeurt. Een dochter die niet de stiltes vol zit te praten maar haar vader de kans geeft om zijn gedachten te ordenen en te reageren op een vraag of opmerking. Hierdoor heeft ze ineens een heel ander contact met haar vader. Een partner die zaken eens duidelijk durft uit te spreken waardoor er van de kant van de cliënt ook meer begrip kan ontstaan. Dingen die al tijden geregeld moesten worden, zijn hierdoor in een stroomversnelling gekomen. Ervaringen van de FACT teams: Familie is door de aanwezigheid van de FED centraler komen te staan in de FACT teams. De hulpverleners hebben de familieleden op de hoogte gesteld van het bestaan van de FED. Als de familie behoefte heeft om de FED te spreken, wordt dat geregeld. De hulpverleners zien dat de FED andersoortige gesprekken voert, met andere onderwerpen. Hulpverleners hebben het erg prettig gevonden dat er een luisterend oor was voor sommige familieleden, die hun verhaal kwijt konden en van de FED ook nuttige tips hebben gekregen. Ze merkten soms dat tips van de FED aan familieleden in sommige situaties meer opgepakt werden door de familieleden dan de tips van henzelf. De hulpverleners hebben ervaren dat de samenwerking met familie werd bevorderd door gesprekken die familie met de FED voerden. Door die samenwerking heeft men ervaren dat de kwaliteit van de behandeling verbeterde. Ervaringen binnen de organisatie Binnen de divisie langdurende psychiatrie van GGZ NHN is men enthousiast geraakt van de functie FED binnen een FACT team. De FED gaat haar werkzaamheden uitbreiden naar de crisisafdeling en een verblijfsafdeling van de langdurende zorg. 8
9 Evaluatie Procesevaluatie Het inzetten van de FED is een boeiend en leerzaam proces geweest. De bedoeling van dit project was om ervaring op te doen met een FED. Vanuit de hersteltheorie en positieve bevindingen van familiebegeleiding uit de literatuur hebben we de FED in de praktijk vormgegeven. In dit proces kunnen we verschillende fases onderscheiden. Fase 1: opbouwen van vertrouwen. De hulpverleners uit het team én de familieleden hadden tijd nodig om vertrouwd te raken aan het aanbod van de FED. Uiteindelijk bleek dat er genoeg aanmeldingen kwamen vanuit de hulpverleners en vanuit familieleden die van de FED gehoord hadden. Fase 2: bevestiging van belang functie. Er zijn succesvolle gesprekken geweest waardoor de familie meer lucht kreeg, meer het gevoel kreeg dat ze, door iemand die uit eigen ervaring weet waar het over gaat, ook echt begrepen werden. Dat ze hun verhaal hebben kunnen vertellen, dat er naar ze geluisterd is. Hulpverleners zijn ook bevestigd door het belang van de functie. Fase 3: uitbouwen functie. De FED raakte meer betrokken binnen de organisatie in brede zin, zowel op niveau van casuïstiek en niveau van organisatie aangaande familiebeleid. De FED werd bijvoorbeeld uitgenodigd door de opnameafdeling om daar een paar dagen mee te lopen en feedback te geven. De FED nam ook een rol in de verwijzing naar de psycho educatiegroepen en de Ypsilon inloopavonden. Productevaluatie We hebben ervaring opgedaan met een mogelijke functie inhoud van een FED. De FED is een aanwinst voor de familieleden. Familieleden krijgen steun in hun rouw en herstelproces. De FED zorgt geregeld voor (hernieuwde) bruggetjes om het verbroken contact tussen hulpverlener en familie. Familie wordt meer en meer betrokken bij de behandeling mede door de aanwezigheid van de FED. Er is een functieomschrijving. We realiseren ons dat de toekomstige FED geschoold moet worden, maar hebben dit nog niet verder uitgewerkt. Is de FED een toegevoegde waarde in de langdurende psychiatrie? De langdurende psychiatrie heeft te maken met veel mensen die al heel lang behandeld zijn geweest. De familie is niet altijd betrokken geweest bij de behandeling. Daarnaast zijn de familieleden ook niet altijd begeleid in hun rouw en herstelproces. De FED kan in deze veel betekenen voor de familieleden. Deze periode van pionieren heeft duidelijk gemaakt dat voor veel naastbetrokkenen deze aandacht, begrip en coaching wellicht de schakel kan zijn om het afbranden en zelf cliënt worden van de hulpverlening te voorkomen. De ervaringen binnen de twee FACT teams zijn positief, zowel bij de hulpverleners als de familieleden. Er is besloten om de familie ervaringsdeskundige voorlopig in te blijven zetten in de FACT teams. Door haar eigen ervaringen heeft de FED familieleden handvatten gegeven om beter om te gaan met de problematiek en met hun eigen rol daarin. DE FED helpt om inzicht te krijgen in het effect dat het hebben van een ernstig psychisch ziek familielid op hun eigen leven heeft. Dus kan de vraag of een FED toegevoegde waarde heeft in de langdurende psychiatrie bevestigend beantwoord worden. Een aantal aanbevelingen: De FED is een jong ambacht. De mensen die voor deze functie in aanmerking komen dienen een grote mate van verwerking en inzicht in hun eigen (herstel)proces te hebben doorlopen. Omdat zij zelf familieleden hebben met vaak ernstige psychische problematiek moeten zij geacht worden de problemen van hun cliënten los te kunnen laten. Ze te laten waar ze thuis horen; bij de eigen familie. Om FED in te zetten is het ontwikkelen van een opleiding om FED tot een volwaardige functie in de GGZ te maken, noodzakelijk. 9
10 Intervisie is van belang voor familie ervaringsdeskundigen. Een landelijke intervisiegroep van familie ervaringsdeskundigen is dan ook op termijn gewenst. Onderzoek naar het effect van de FED. Niet alleen hun zieke familielid, maar ook familie zelf dienen aandacht te krijgen voor zichzelf én hun rol in het herstelproces van hun familielid. Als zij voldoende vat hebben op hun leven kunnen zij meer en meer een belangrijke schakel zijn in het herstelproces van hun zieke familielid. Alkmaar, april 2010 Henk Willem Klaassen, sociaal psychiatrisch verpleegkundige, GGZ NHN, projectmedewerker Transitieproject Duurzaam Beter, onderdeel Maatschappelijk Steunsysteem. Henk Willem is bestuurslid van Ypsilon. nhn.nl Marja Hasert, Familie ervaringsdeskundige van september 2008 tot maart 2010 bij GGZ NHN. Vanaf maart 2010 werkzaam als familie ervaringsdeskundige bij Zorglijn Vroege Psychose AMC, VIP Amsterdam. Marja is tevens voorzitter van Ypsilon. Literatuur Bähler, M. en R van Veldhuizen (2008), in: Veldhuizen, R. van, Bähler, M., Polhuis, D. & Os, J. van (Red.) (2008). Handboek FACT. Utrecht: De Tijdstroom. Hoofdstuk 15, pag Blauwbroek, H. (2004). Betrokken omgeving, modelregeling relatie ggz instellingennaastbetrokkenen. Utrecht: Cliëntenbond in de geestelijke gezondheidszorg, Landelijke stichting ouders van drugsgebruikers, Stichting Labyrinth/In perspectief, Stichting LPR, GGZ Nederland, Ypsilon. Bijma, M. en Hutschemaekers, G. (2007); Een onderzoek naar de bijdrage van familie en systeemleden aan het verminderen van dwangtoepassing, MGV, nummer 9, 62, Boevink, W (2005): Herstelprocessen van mensen met psychische aandoeningen. Passage, december, 14 e jaargang nr 4 Bovenkamp, vd H.M., Trappenburg M.J.(2009). De moeizame relatie tussen hulpverleners en familieleden in de GGZ, MGV 64 pag Castelein, S., Mulder P.J., Bruggeman R. (2008) Guided peer support groups for schizophrenia: a nursing intervention. Psychiatric Services 59:326. Erp, N. van, C. Place & H. Michon, H. (2009a). Familie in de langdurige GGZ, deel 1 Interventies. Publicatie Monitor langdurende FFZ. Utrecht: Trimbos instituut. Erp, N. van, C. Place & H. Michon, H. (2009b). Familie in de langdurige GGZ, deel 2 Betrokkenheid in (F)ACT. Publicatie Monitor langdurende FFZ. Utrecht: Trimbos instituut. Falloon, I.R. & J Pederson (1985). Family management in the prevention of morbidity of schizophrenia: British Journal of Psychiatry 1985 v. 147, p
11 Fox, H. e.a.(2008); Cliënt, familie en hulpverlener; Tijdschrift voor Rehabilitatie, nummer 4 Fox, H. e.a (2009); Familie als bondgenoot; Tijdschrift voor Rehabilitatie, nummer 3. Klaassen, H.W.,van Eijk, M (2009); Netwerktafel Alkmaar, Sociale psychiatrie, nummer 89. Klaassen, H.W. (2008); Familiebegeleiding in de langdurende zorg, enkele handvatten. Sociale psychiatrie 2008, nummer 88, pag Landelijk platform GGZ (2010); Startdocument kwaliteitscriteria familiebeleid zorginkoop. Lenior, M.E., e.a. (2001); Sociaal functioneren en het beloop van recent ontstane schizofrenie; In: Tijdschrift voor psychiatrie 43 4, pag Lier, W. van (2008); Familie in de GGZ, partner in zorg, van beleid naar uitvoering; Expertisecentrum mantelzorg,. Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling GGZ (2005). Multidisciplinaire richtlijn Schizofrenie. Utrecht: Trimbos instituut. Place, C., & N. van Erp (2010). Familieleden in de ggz: interventies en betrokkenheid in de zorg. Tijdschrift voor Rehabilitatie nummer 1, pag Plooy, A. (2007); Ervaringsdeskundigen in de hulpverlening bruggenbouwers of bondgenoten? Rehabilitatie, nummer 2. Rademakers, J., & J. Theunissen (2004). Het netwerk: je kunt niet zonder. In: T. Abma, G. Widdershoven & B. Lendenmeijer (red.), Dwang en drang in de psychiatrie. Utrecht, Lemma. Tielens, J. ; Vester M.(2010); Bemoei Zorg. Eenvoudige tips voor moeilijke zorg. 0 % wetenschap. Utrecht, De Tijdstroom. Trappenburg, M.J. & Bovenkamp, vd H.M.,(2008) Niet alleen de patiënt centraal: over familieleden in de geestelijke gezondheidszorg. Onderzoek uitgevoerd in opdracht van Meerkanten en Geestelijke Gezondheidszorg Flevo Veluwe Valk, de R & M. van der Gaag (2006) Gezinsbehandeling. Een protocol voor het oplossen van problemen binnen gezinnen waarvan één of meerdere leden schizofrenie heeft. Cognitieve gedragstherapeutische behandelingen bij mensen met een psychose. Kenniscentrum Schizofrenie Nederland, Den Haag Veldhuizen, R. van en M. Bähler (2008) in: Veldhuizen, R. van, Bähler, M., Polhuis, D. & Os, J. van (Red.) (2008). Handboek FACT. Utrecht: De Tijdstroom. hoofdstuk 3, pag Wilken JP (2004); Het Strength model van Rapp,, Passage, september, 13 de jaargang, nr. 3 11
12 12
INHOUD. Actief familiebeleid. Visie. Familiebegeleiding. Bevindingen uit onderzoek. Familieplatform. Familie aanbod. Eigen Kracht Conferentie
De rol van familie INHOUD Actief familiebeleid Visie Familiebegeleiding Bevindingen uit onderzoek Familieplatform Familie aanbod Eigen Kracht Conferentie Mantelzorgondersteuning Literatuur Actief familiebeleid
Nadere informatieFamiliebegeleiding in de langdurende psychiatrie
Familiebegeleiding in de langdurende psychiatrie door Henk-Willem Klaassen, Sociaal psychiatrisch verpleegkundige Vijfde wijkteam GGZ Noord-Holland Noord januari 2011 hw.klaassen@ggz-nhn.nl Met dit artikel
Nadere informatieGezinsinterventie Gezinsgesprekken voor gezinnen waarbij de ouder psychische problemen heeft
Gezinsinterventie Gezinsgesprekken voor gezinnen waarbij de ouder psychische problemen heeft Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Zorgen en vragen 1 Gezinsinterventie 2 Tien praktische
Nadere informatieOntwikkeling van Familiebeleid in Geestelijke Gezondheidszorg Wat? Waarom? Hoe?
Ontwikkeling van Familiebeleid in Geestelijke Gezondheidszorg Wat? Waarom? Hoe? Inhoud Uitgangspunt vanuit familieperspectief Wat is familiebeleid? Verantwoording en vaststellingen vanuit familieperspectief
Nadere informatieSlachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg
Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt
Nadere informatieTraining - Begeleiding - Coaching BALANS DE BAAS VOOR VROUWEN DIE MAMA ZIJN OF WORDEN
Training - Begeleiding - Coaching BALANS DE BAAS VOOR VROUWEN DIE MAMA ZIJN OF WORDEN HERKEN JE DIT? Heb je steeds het gevoel het net niet goed genoeg te doen voor iedereen? Zijn de dagen te kort voor
Nadere informatieKOPPen bij elkaar en schouders eronder. Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen
KOPPen bij elkaar en schouders eronder Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen Mama, waarom huil je? Mama, ben je nu weer verdrietig? Papa, gaan we naar het zwembad? Waarom niet?
Nadere informatieHet ijs breken met familie in de zorg: een koud kunstje? Kim Steeman 16 mei 2019
Het ijs breken met familie in de zorg: een koud kunstje? Kim Steeman 16 mei 2019 Familie laat ons niet koud Trends in de zorg (HV) Evidence based therapy Kwaliteit van zorg Groeiende registratie Ziekteverzuim
Nadere informatieGGzE centrum psychotische stoornissen. Act. Zorg bij de eerste psychose. Informatie voor cliënten >>
GGzE centrum psychotische stoornissen Act Zorg bij de eerste psychose Informatie voor cliënten >> Uw klachten de baas en het dagelijks leven weer oppakken GGzE centrum psychotische stoornissen geeft behandeling
Nadere informatiePARTNERS IN ZORG. Familiebeleid GGZ Rivierduinen Informatie voor familieleden, naasten en cliënten. rivierduinen.nl
PARTNERS IN ZORG Familiebeleid GGZ Rivierduinen Informatie voor familieleden, naasten en cliënten Contactgegevens voor familieleden Uw familielid of naaste is in behandeling op locatie: Afdeling: Uw contactpersoon
Nadere informatiePartners in zorg Familiebeleid GGZ Rivierduinen
Partners in zorg Familiebeleid GGZ Rivierduinen Informatie voor familieleden, naasten en cliënten Inhoud Contactgegevens voor familieleden 1. Inleiding 2. Betrokken? Ja, tenzij 3. Familiebeleid in het
Nadere informatieGedwongen opname met een IBS of RM *
Gedwongen opname met een IBS of RM * Informatie voor cliënten Onderdeel van Arkin Inleiding In deze folder staat kort beschreven wat er gebeurt als u gedwongen wordt opgenomen. De folder bevat belangrijke
Nadere informatieMijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd
Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd 1 Joppe (13): Mijn ouders vertelden alle twee verschillende verhalen over waarom ze gingen
Nadere informatieNetwerk Ouderenzorg Regio Noord
Netwerk Ouderenzorg Regio Noord Vragenlijst Behoefte als kompas, de oudere aan het roer Deze vragenlijst bestaat vragen naar uw algemene situatie, lichamelijke en geestelijke gezondheid, omgang met gezondheid
Nadere informatieWERKEN MET HET NATUURLIJK EN
WERKEN MET HET NATUURLIJK EN PROFESSIONEEL NETWERK Kennismakingsdag SRH 21/11/2017 Estelle Delbart - Psycholoog PSR De MaRe Marieke Callens - Ervaringsdeskundige INHOUD Aarzelingen Uitgangspunt Belang
Nadere informatiePresentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis
Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Geachte dames en heren, Zelfredzaamheid is een mooi en positief begrip. Immers, elk kind wil dingen zelf leren doen, jezelf kunnen redden
Nadere informatiegoede redenen voor het bezoeken van een zelfhulpgroep
10 goede redenen voor het bezoeken van een zelfhulpgroep InTact Zelfhulp Zelfhulp is er voor jou. Deze informatie is voor alle mensen met een verslavingsprobleem, ongeacht welke verslaving en voor naasten
Nadere informatiePost-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch
Post-hbo opleiding cognitief gedragstherapeutisch werker Volwassenen en ouderen mensenkennis Van onze klinisch psycholoog heb ik een groep cliënten overgenomen, bij wie ik de instrumenten uit de opleiding
Nadere informatieStap 6. Stap 6: Deel 1. Changes only take place through action Dalai Lama. Wat ga je doen?
Stap 6. Changes only take place through action Dalai Lama Wat ga je doen? Jullie hebben een ACTiePlan voor het experiment gemaakt. Dat betekent dat je een nieuwe rol en andere ACTies gaat uitproberen dan
Nadere informatieZaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie
Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie
Nadere informatieWelkom bij Centrum Jeugd. Informatie voor kinderen, jongeren en hun familieleden
Welkom bij Centrum Jeugd Informatie voor kinderen, jongeren en hun familieleden Welkom bij Centrum Jeugd Je gaat deelnemen aan een van de behandelingen bij Centrum Jeugd van GGz Breburg. De behandelaren
Nadere informatieFamiliebegeleiding in de langdurende psychiatrie
Familiebegeleiding in de langdurende psychiatrie Januari 2011 Henk-Willem Klaassen sociaal psychiatrisch verpleegkundige Vijfde wijkteam GGZ NHN hw.klaassen@ggz-nhn.nl Dit artikel heeft de Kitty Verbeek
Nadere informatieUMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Pijnrevalidatie voor kinderen en jongeren
UMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Pijnrevalidatie voor kinderen en jongeren Informatie voor kinderen, jongeren en ouders Wat staat er in deze folder? Inleiding voor ouders 1 Informatie
Nadere informatieDe mantelzorg DER LIEFDE
De mantelzorg DER LIEFDE Ongeveer 3,5 miljoen Nederlanders zorgen onbetaald en langdurig voor een chronisch zieke, gehandicapte of hulpbehoevende partner of familielid. Ook op de HAN zijn veel medewerkers
Nadere informatieFamilie als bondgenoot
Familie als bondgenoot Wat hulpverleners moeten weten over gezinnen 14 december 2006 Hers Dinie Alemans Ellen van Berlo He 1 Centraal in het project Familieleden, clienten en professionals werken samen
Nadere informatiePostmaster opleiding systeemtherapeut
Postmaster opleiding systeemtherapeut mensenkennis In de context met cliënten, gezinnen en kinderen was dit leerzaam en direct bruikbaar in mijn werk. evaluatie deelnemer Postmaster opleiding systeemtherapeut
Nadere informatieBuddy worden, buddy zijn Informatie voor nieuwe buddy's
Buddy worden, buddy zijn Informatie voor nieuwe buddy's Buddyzorg Nijmegen e.o. Panovenlaan 1 6525 DZ Nijmegen Tel: 024-3297731 Fax: 024-3245558 Email: buddyzorg@nim.nl Buddy worden, buddy zijn Deze brochure
Nadere informatieMét familie gaat het beter
Mét familie gaat het beter GGZ ingeest staat voor een gelijkwaardige samenwerking tussen patiënt, hulpverlener en u. In deze brochure leest u hoe we u als familielid, vriend of andere naaste van de patiënt
Nadere informatieWat betekent een bipolaire stoornis voor je familie- en vriendschapsrelaties en wat kunnen vrienden en familie voor betrokkenen betekenen?
Wat betekent een bipolaire stoornis voor je familie- en vriendschapsrelaties en wat kunnen vrienden en familie voor betrokkenen betekenen? 16 september 2017 Inleiding Wie ben ik Uitgangspunten Doel Wat
Nadere informatieKwaliteitszorg. Test jezelf.
Kwaliteitszorg. Test jezelf. Pagina 1 Weet jij hoe je je deskundigheid of die van je collega s kunt bevorderen of professionaliseren? Kun je goed samenwerken? Kun je kwaliteitszorg leveren? Doe de testjes
Nadere informatiePromens Care. Triadekaart. Triade. ouders/ naastbetrokkene
Promens Care Triadekaart Triade kaart CLiënT begeleider ouders/ naastbetrokkene De Triadekaart De cliënt: Mijn zus doet veel voor me. Meer dan ik nodig vind. Een nieuw begrip De begeleider: Uitstekend
Nadere informatieHoe word je succesvol in sales
Hoe word je succesvol in sales Verkopen gaat niet vanzelf. Zeker niet in deze tijd. Toch zijn nog steeds veel verkopers erg succesvol. Dat komt niet door het product of de dienst die ze aanbieden, maar
Nadere informatieIs iemand in jouw omgeving verslaafd?
Is iemand in jouw omgeving verslaafd? Verslaafd aan Jou ondersteunt en informeert de omgeving van verslaafden. Vaak gaat alle aandacht uit naar de verslaafde en daardoor wordt soms niet gezien dat familie
Nadere informatieDenk even mee. Oeps! Meteen kiezen! Even voorstellen. Terug in de tijd De toekomst van de langdurende GGZ. Van verleden naar toekomst
Van verleden naar toekomst Ypsilon Jubileumdag Midden De toekomst van de langdurende GGZ Ypsilon Jubileumdag Midden Bert Stavenuiter 11 oktober 2014 Bert Stavenuiter 11 oktober 2014 Oeps! Meteen kiezen!
Nadere informatieZelfregie met Resource Groepen binnen F-ACT Sandra Bakker, casemanager/teamcoördinator sandra.bakker@ggz-nhn.nl
Zelfregie met Resource Groepen binnen F-ACT Sandra Bakker, casemanager/teamcoördinator sandra.bakker@ggz-nhn.nl 21 mei 2015 Onstaan RG en F-ACT Bij ACT werd gemist: - Multidisciplinair -80 % van cliënten
Nadere informatieZakboek FACT. Flexible Assertive Community Treatment. Remmers van Veldhuizen. Zorg in de wijk voor mensen met ernstige psychiatrische problemen
Zakboek FACT Flexible Assertive Community Treatment Zorg in de wijk voor mensen met ernstige psychiatrische problemen Remmers van Veldhuizen De Tijdstroom, Utrecht De Tijdstroom uitgeverij, 2016. De auteursrechten
Nadere informatieVroege Interventie Psychose (VIP-team) Regio Tilburg en Breda. Informatie voor cliënten
Vroege Interventie Psychose (VIP-team) Regio Tilburg en Breda Informatie voor cliënten Vroege Interventie Psychose (VIP-team) GGz Breburg heeft twee VIP-teams, in de regio Breda en Tilburg. Het VIP-team
Nadere informatieAlvast bedankt voor het invullen!
Deze vragenlijst gaat over jongeren die steun of hulp geven aan een familielid. Wij zijn erg benieuwd hoeveel jongeren er binnen onze school steun of hulp geven en hoe zij dit ervaren. De vragenlijst is
Nadere informatiePraten met familie 29-09- 15. Hulpverleners: Last of lust. Last / lastig. Lust. Stichting Labyrint-in Perspectief
Praten met familie Francisca Goedhart, Stichting Labyrint- in Perspectief Jacklin Goudsblom, GGZ Noor Holland Noord en PIMM trainer. Hulpverleners: Last of lust Last / lastig (hulpverlener = hv) Lust (hulpverlener
Nadere informatieSAMENVATTING BOUWSTENEN ZELFMANAGEMENT EN PASSENDE ZORG
SAMENVATTING ZELFMANAGEMENT EN PASSENDE ZORG INLEIDING ZELFMANAGEMENT EN PASSENDE ZORG In samenwerking met de deelnemers van het De Bouwstenen zijn opgebouwd uit thema s die Bestuurlijk Akkoord GGZ zijn
Nadere informatieFamiliebeleid Zorgen voor een ander, zorg voor uzelf
Familiebeleid Zorgen voor een ander, zorg voor uzelf Vincent van Gogh voor geestelijke gezondheidszorg Contactgegevens voor familieleden / naasten Uw familielid of naaste is in behandeling op locatie Afdeling
Nadere informatieRelaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.
Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan
Nadere informatieInleiding. Autisme & Communicatie in de sport
Sanne Gielen Inleiding Starten met een nieuwe sport is voor iedereen spannend; Hoe zal de training eruit zien? Zal de coach aardig zijn? Heb ik een klik met mijn teamgenoten? Kán ik het eigenlijk wel?
Nadere informatie> Een chronische ziekte; uw zorg is onze zorg
> Een chronische ziekte; uw zorg is onze zorg Mijn huisarts is aangesloten bij een zorggroep, en nu? Inhoudsopgave Inleiding: Chronische zorg, hoe nu verder? 1. Wat kenmerkt een chronische ziekte? 2. Wat
Nadere informatiehttp://toelatingsexamen.110mb.com
Arts-patiëntgesprek Dit onderdeel bestaat uit meerkeuzevragen met 4 antwoordmogelijkheden, waarvan je er meestal al meteen 2 kan elimineren omdat ze te extreem zijn. Je moet eigenlijk op je gevoel afgaan
Nadere informatieDe ouderrol van mensen met (ernstige) psychische aandoeningen. Lectoraat Rehabilitatie Groningen
De ouderrol van mensen met (ernstige) psychische aandoeningen Peter van der Ende Senior-onderzoeker Lectoraat Rehabilitatie Hanzehogeschool Groningen p.c.van.der.ende@pl.hanze.nl Website: www.ouderschap-psychiatrie.nl
Nadere informatieAdvies en steun voor uw kind en uzelf
Advies en steun voor uw kind en uzelf Voor advies en steun aan ouders en hun kinderen Informatie advies cursussen Als u of uw kind psychische klachten heeft of problemen ervaart met alcohol of drugs, heeft
Nadere informatieDounia praat en overwint
Dounia praat en overwint Deze informatiefolder is een uitgave van Pharos, Expertisecentrum gezondheidsverschillen, in samenwerking met: Stichting Hindustani, Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders,
Nadere informatieDe Stemmenpolikliniek
Universitair Centrum Psychiatrie (UCP) De Stemmenpolikliniek Inhoud Inleiding 1 Stemmen horen 1 De behandeling 2 Kennismaking 3 De inhoud van de behandeling 3 Behandelaars 4 Vragen 4 Belangrijke adressen
Nadere informatieOns vignet laat zien wat we graag willen bereiken, namelijk mensen tot groei en bloei brengen als persoon en in hun relaties met andere mensen.
OptiMent OptiMent is er voor kinderen, jongeren en volwassenen die een steun(tje) in de rug kunnen gebruiken. We helpen om psychische klachten zo goed mogelijk te voorkomen. Wie al problemen heeft, kan
Nadere informatieChronische pijn en chronische vermoeidheid bij jongeren Reigerbos
Chronische pijn en chronische vermoeidheid bij jongeren Reigerbos Chronische pijn en chronische vermoeidheid bij jongeren. Ik werd eindelijk serieus genomen. Revalidatiecentrum voor kinderen en jeugd Reigerbos,
Nadere informatiePost-hbo opleiding bemoeizorg. Ik vond alle docenten top! Veel passie voor het werk, dit stralen ze uit naar de groep. evaluatie deelnemer
mensenkennis Post-hbo opleiding bemoeizorg Ik vond alle docenten top! Veel passie voor het werk, dit stralen ze uit naar de groep. evaluatie deelnemer Bemoeizorg Hulpverleners in de bemoeizorg hebben te
Nadere informatieAANDACHT VOOR FAMILIE. GGNet is er ook voor u! Informatie voor familieleden en directbetrokkenen van patiënten
AANDACHT VOOR FAMILIE GGNet is er ook voor u! Informatie voor familieleden en directbetrokkenen van patiënten GGNet is er ook voor u! Welkom bij GGNet Uw familielid of naaste 1] krijgt hulp van GGNet.
Nadere informatieZorgprogramma. Emergis, kinder- en jeugdpsychiatrie. Amares
Zorgprogramma Amares Emergis, kinder- en jeugdpsychiatrie Deze folder is bedoeld voor kinderen en jongeren die behandeling krijgen bij Amares. De folder is ook bedoeld voor ouder(s)/verzorger(s) die binnenkort
Nadere informatievooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik
> vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik OUDERS & OPVOEDERS Als er binnen uw gezin sprake is van seksueel misbruik, heeft dat grote invloed. Er is veel verdriet, boosheid, wantrouwen en schuldgevoel.
Nadere informatieGGzE Centrum Bipolair. Centrum Bipolair. Specialistisch behandelcentrum voor mensen met een bipolaire stoornis. cliënten >>
GGzE Centrum Bipolair Centrum Bipolair Specialistisch behandelcentrum voor mensen met een bipolaire stoornis cliënten >> De bipolaire stoornis komt voor bij ongeveer 1 à 2 procent van de bevolking. Het
Nadere informatieJEUGDIGEN. Hulp na seksueel misbruik. vooruitkomen +
> vooruitkomen + Hulp na seksueel misbruik JEUGDIGEN Heb jij seksueel misbruik meegemaakt of iemand in jouw gezin, dan kan daarover praten helpen. Het kan voor jou erg verwarrend zijn hierover te praten,
Nadere informatieOver een relatie met een (ex-)zorgvrager. Aanvulling bij Omgaan met aspecten van seksualiteit tijdens de beroepsuitoefening
Over een relatie met een (ex-)zorgvrager Aanvulling bij Omgaan met aspecten van seksualiteit tijdens de beroepsuitoefening 1 Inleiding In 2011 heeft de V&VN Commissie Ethiek de notitie Omgaan met aspecten
Nadere informatieIPS en Begeleid Leren
IPS en Begeleid Leren Symposium IPS Arbeidsreïntegratie met de beste papieren? Amersfoort, 30 maart 2006 Lies Korevaar Programma Workshop Welkom Doelstelling workshop Inleiding Doelgroep Begeleid Leren-programma
Nadere informatieDe Week gaat van start met de Breingeindag op maandag 26 maart 2012 in t Veerhuis te Nieuwegein.
Op zoek naar waardevolle contacten De werkgroep Week van de Psychiatrie organiseert van 26 tot en met 31 maart 2012 de 38e Week van de Psychiatrie. Het thema van de Week van de Psychiatrie 2012 is Contact
Nadere informatieWij zijn er. voor mensen die grensoverschrijdend. of strafbaar gedrag vertonen en. daardoor met justitie in aanraking. (dreigen) te komen.
Forensisch FACT Wij zijn er voor mensen die grensoverschrijdend of strafbaar gedrag vertonen en daardoor met justitie in aanraking (dreigen) te komen. 2 Forensisch FACT Forensisch FACT (ForFACT) is er
Nadere informatieDe voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG
> Retouradres De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag T 070 340 79 11 F 070 340 98 34 www.rijksoverheid.nl Kenmerk
Nadere informatieAanpakken! Zo krijgt de familie een goede plek in de zorg
Aanpakken! Zo krijgt de familie een goede plek in de zorg Ypsilon studiedag 6-11-2010 Ingeborg Siteur Psychiater / Systeemtherapeut Altrecht Afdeling ABC Winnaar familiester 2009 1 Inleiding 2 Familie
Nadere informatieBrijder Verslavingszorg Hoofddorp
Ons Team Ons team is zeer divers. We bestaan uit het secretariaat, psychologen, maatschappelijk werkers, sociaal psychiatrisch verpleegkundigen, cognitief gedragstherapeutisch werkers, ervaringsdeskundigen,
Nadere informatieU zorgt voor iemand met dementie. Wie zorgt er voor u?
U zorgt voor iemand met dementie. Wie zorgt er voor u? Uw hart luchten Adviezen inwinnen Uw problemen bespreken Mevrouw Meijers weet wat het is om te zorgen voor iemand met dementie: Zowel mijn buurvrouw
Nadere informatieDagbehandeling. Ouderen
Dagbehandeling Ouderen Dagbehandeling Mondriaan Ouderen geeft behandeling, ondersteuning en begeleiding aan mensen met psychische en psychiatrische problemen vanaf de derde levensfase. Mondriaan Ouderen
Nadere informatieMarjoke Verschelling MOVISIE Henk-Willem Klaassen GGZ NHN
Marjoke Verschelling MOVISIE Henk-Willem Klaassen GGZ NHN ! MOVISIE kennis en advies sociale vraagstukken! Adviseur team participatie en burgerschap! Auteur Handreiking MSS! Bezig met transities sociale
Nadere informatieinformatie voor cliënten FACT-team
informatie voor cliënten FACT-team FACT-team Voor een grote groep mensen is het leven moeilijk. Zij hebben niet alleen last van psychiatrische klachten, zoals bijvoorbeeld somberheid of het horen van stemmen,
Nadere informatieThiemeMeulenhoff Zorg Niveau 3. 2.3 Begeleiden op sociaal/maatschappelijk gebied Antwoordmodellen
ThiemeMeulenhoff Zorg Niveau 3 2.3 Begeleiden op sociaal/maatschappelijk gebied Antwoordmodellen Inhoudsopgave 1 Een zorgvrager begeleiden 5 1.1 Het sociale netwerk begeleiden 5 Praktijk: Ik zie bijna
Nadere informatiePersonaCura. Uw specialist in persoonlijkheid & gedrag bij senioren
PersonaCura Uw specialist in persoonlijkheid & gedrag bij senioren Inleiding We willen allemaal oud worden, maar het liever niet zijn. Ouder worden betekent immers omgaan met verlies van gezondheid, van
Nadere informatieeven VoorSTELLEN Met Cardea kun je verder!
even VoorSTELLEN Met Cardea kun je verder! Als we over cliënten praten, bedoelen we kinderen, jongeren en hun ouders. Als we over ouders praten, bedoelen we ook eenoudergezinnen, verzorgers, voogden en/of
Nadere informatiePsychiatrie. De Stemmenpolikliniek
Psychiatrie De Stemmenpolikliniek Inhoud Inleiding 0 Stemmen horen 0 Klachten en symptomen 0 Oorzaken De behandeling 0 Doel 0 Voor wie 0 Tijdsduur 0 De inhoud van de behandeling 0 Coping-training 0 Psycho-educatie
Nadere informatieFEEDBACK GEVEN IN ZELFSTURENDE TEAMS. Yvette Paludanus
FEEDBACK GEVEN IN ZELFSTURENDE TEAMS Yvette Paludanus 2 Dit boekje is tot stand gekomen dankzij de vragen en verhalen van medewerkers in de zorg. Wil je een exemplaar van dit boekje bestellen? Wil je begeleiding
Nadere informatieBehouden Kiezen verkrijgen
Gek op School Behouden Kiezen verkrijgen Casus 1 Jan 23 jaar, student Rechten. Eerste psychose op zijn 20e tijdens studiereis. Aanmelding via de huisarts. 1e psychose onderzoek UCP: voorlopige diagnose;
Nadere informatieWELKOM MARKERING VAN DE PALLIATIEVE FASE WORKSHOP COMMUNICATIE MET PATIËNT EN INFORMELE ZORG. door Nelly Troost
WELKOM MARKERING VAN DE PALLIATIEVE FASE WORKSHOP COMMUNICATIE MET PATIËNT EN INFORMELE ZORG door Nelly Troost GEGEVENS UIT DE CASUS Systeem dhr. Jansen 74 jaar MW. JANSEN 75 jaar Medisch/Zorgverlening
Nadere informatieVangnetteam Parkstad. Secretariaat Meldpunt: T 045 573 65 99 Bezoekadres: Raadhuisstraat 3, 6444 AA Brunssum
Secretariaat Meldpunt: Vangnetteam Parkstad Extra ondersteuning voor wie dat gebruiken kan... 1 2 3 4 5 9 10 6 Soms kunnen mensen wel eens wat extra hulp gebruiken. Al vinden veel mensen het lastig om
Nadere informatieInformatie en advies voor ouders
Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders 1 2 Wist u dat de gevolgen van het zien of horen van geweld in het gezin net zo groot zijn als zelf geslagen worden? Ook als het geweld gestopt
Nadere informatieFA10A. FACT (Functie ACT) Basisopleiding. mensenkennis
FA10A Basisopleiding FACT (Functie ACT) mensenkennis Basisopleiding FACT (Functie ACT) FACT-casemanager Het werken als casemanager in multidisciplinaire FACT-wijkteams stelt hoge eisen aan kennis, vaardigheden
Nadere informatieEenzaamheid onder mantelzorgers Jolanda Elferink, Expertisecentrum Mantelzorg
Eenzaamheid onder mantelzorgers Jolanda Elferink, Expertisecentrum Mantelzorg 4-06-13 Inhoud - In welke mantelzorgsituaties kom je eenzaamheid tegen? - Welke drie stappen kun je zetten om eenzaamheid te
Nadere informatieWat kan de orthopedagoog of psycholoog voor jou doen?
Wat kan de orthopedagoog of psycholoog voor jou doen? Samenwerkingsverband NIP-NVO zorg voor mensen met een verstandelijke beperking 2014 1 Inhoud Voorwoord 3 Wat doet de psycholoog of orthopedagoog? 5
Nadere informatieFamiliebeleid. Zorgen voor een ander, zorg voor uzelf
Familiebeleid Zorgen voor een ander, zorg voor uzelf Contactgegevens voor familieleden / naasten Uw familielid of naaste is in behandeling op locatie Afdeling Uw contactpersoon is Bereikbaar op de dagen
Nadere informatie[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster
[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9
Nadere informatieGeïntegreerde behandeling van patiënten met schizofrenie en middelengebruik
Geïntegreerde behandeling van patiënten met schizofrenie en middelengebruik Saskia van Duin - verpleegkundig specialist GGZ Melchiord Ricardo - ervaringsdeskundige Ellen Struik teamleider DD kliniek GGZ
Nadere informatieGGzE centrum psychotische stoornissen. Algemene informatie >>
GGzE centrum psychotische stoornissen GGzE centrum psychotische stoornissen Algemene informatie >> We zijn er zowel voor mensen met een eerste psychose als voor mensen met langer durende psychotische klachten.
Nadere informatieWIJNBERG& WIJNBERG voorbeeld REflEctIEvERslaG
& voorbeeld reflectieverslag Naam: - Betreft: Intake gesprek Datum: 2010 Inleiding: Op vrijdag vond mijn intake gesprek plaats bij dhr Wijnberg. De aanleiding tot dit bezoek komt voort uit dat op zeventien
Nadere informatiecentrum voor verstandelijke beperking en psychiatrie SAMEN ZORGEN DAT HET BETER GAAT!
centrum voor verstandelijke beperking en psychiatrie SAMEN ZORGEN DAT HET BETER GAAT! De Swaai is een samenwerking tussen GGZ Friesland en Talant en biedt jongeren met zowel een verstandelijke beperking
Nadere informatieEerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik.
juni 2014 Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie Eerste nummer Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. INHOUD juni 2014 Eten als een kind Op kamers
Nadere informatieZingeving op MAAT. Wat zijn de effecten van aandacht voor levensvragen en hoe meet je dat?
Zingeving op MAAT Wat zijn de effecten van aandacht voor levensvragen en hoe meet je dat? Hoe maken we het hard? Aandacht voor levensvragen en ouderen in zorg en welzijn Expertisenetwerk Levensvragen en
Nadere informatieCursus en Thema 2015. voor mantelzorgers en vrijwilligers
Cursus en Thema 2015 voor mantelzorgers en vrijwilligers VRIJWILLIGERS Basiscursus (voor nieuwe vrijwilligers) Aantal bijeenkomsten: 4 In vier bijeenkomsten maken nieuwe vrijwilligers kennis met diverse
Nadere informatieSamen spreken over Herstel bij Hersenletsel. Henriette Visser 23-09-2010
Samen spreken over Herstel bij Hersenletsel Henriette Visser 23-09-2010 Werken aan herstel bij hersenletsel Hoe vanzelfsprekend is het? Marjan en Henk: Ze moeten vragen wat we willen. Je moet zelf ook
Nadere informatie6.2.1 Dealen met afleiding onderweg
Stap 6: Deel 2 6.2.1 Dealen met afleiding onderweg In het tweede deel van jullie experiment ga je verder met het ondernemen van ACTies die je met de anderen hebt afgesproken te doen. Daarnaast krijg je
Nadere informatieInstructie 1. Heb jij je voelsprieten uitstaan? De relatie met je cliënt
Instructie 1 De relatie met je cliënt Heb jij je voelsprieten uitstaan? Met behulp van dit werkblad onderzoek je of je je voelsprieten hebt uitstaan naar de cliënt. Kies een cliënt en vul met die cliënt
Nadere informatieOnline Psychologische Hulp Overspanning & Burn-out
Online Psychologische Hulp 2 Therapieland 3 Therapieland Online Psychologische Hulp In deze brochure maak je kennis met de online behandeling Overspanning & Burn-out van Therapieland. Je krijgt uitleg
Nadere informatieEen crisiskaart omdat je het voor jezelf het beste weet
Crisiskaart Een crisiskaart omdat je het voor jezelf het beste weet Consulent Crisiskaart Nel van kempen Diane Hek Crisiskaart Wat is een crisiskaart: Een uitvouwbaar kaartje van bankpasformaat. Samenvatting
Nadere informatieZichtbaar beter? 10-11-2010. Cliëntmonitor. Knelpunten in de Langdurige Zorg INHOUD. Inleiding. Telezorg in 2 wijkteams. Onderzoeksresultaten
10-11-2010 Zichtbaar beter? INHOUD 1 Inleiding 2 Telezorg in 2 wijkteams 3 Onderzoeksresultaten 4 Kansen en belemmeringen 5 DVD Aanraken en je hebt contact Lex Hulsbosch, onderzoeker Trimbos-instituut
Nadere informatieWier. Behandelcentrum voor mensen die moeilijk leren, met gedragsproblemen en/of psychiatrische problemen. Patiënten & familie
Wier Behandelcentrum voor mensen die moeilijk leren, met gedragsproblemen en/of psychiatrische problemen Patiënten & familie 2 Voor wie is Wier? Wier is er voor mensen vanaf achttien jaar (en soms jonger)
Nadere informatieMEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind
MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave
Nadere informatieAmbulant. Algemene informatie voor patiënten
Ambulant Algemene informatie voor patiënten 2 In deze folder staat wat u van de ambulante afdeling van Altrecht Senior kunt verwachten. Wanneer kunt u behandeld worden bij Altrecht Senior, Ambulant? Ambulant
Nadere informatieIntact. goede redenen om een zelfhulpgroep te bezoeken
10 goede redenen om een zelfhulpgroep te bezoeken Intact Zelfhulp is er voor jou. Deze informatie is voor alle mensen met een verslavingsprobleem en hun naasten, ongeacht welke verslaving. De eerste stap
Nadere informatie