Veertig jaar eerlijke koffie: VERLEDEN, HEDEN EN TOEKOMST

Transcriptie

1 Veertig jaar eerlijke koffie: VERLEDEN, HEDEN EN TOEKOMST Fair Trade Original, het Nederlandse merk van eerlijke producten, kocht in 1973 voor het eerst rechtstreeks koffie in van coöperaties van kleine koffieboeren in Guatemala en bracht die op de markt. Een wereldwijde primeur én een revolutie in de koffiewereld: kleine boeren kregen zo toegang tot de exportmarkt, betere handelsvoorwaarden en meer zeggenschap over de verkoop van hun product. Consumenten konden kiezen voor een eerlijk kopje koffie.

2 Inmiddels zijn er tal van (keurmerk)initiatieven op het gebied van verantwoorde koffie en kan de koffiesector niet om het welzijn van kleine koffieboeren en arbeiders op koffieplantages heen. Een toenemend aantal koffiecoöperaties werkt volgens de uitgangspunten van een of meerdere keurmerken en heeft baat bij de voordelen die dat biedt. Consumenten kiezen steeds vaker bewust voor eerlijke producten, waardoor de afzet ervan stijgt. De lijn die 40 jaar geleden door Fair Trade Original vanuit zakelijk idealisme is ingezet, heeft geleid tot wereldwijde navolging. Hoe gaat het nu met de koffieboeren in Guatemala, na 40 jaar eerlijke handel? Welke verwachtingen hebben zij voor de toekomst, voor henzelf en voor hun kinderen? Ligt die toekomst op hun koffieveld, of juist elders? En wat kan fairtrade bijdragen aan deze toekomst? Fair Trade Original bezocht de boeren en legde hen deze vragen voor. Zomer 1973: de eerste eerlijke koffie In de zomer van 1973 arriveerden in de haven van Amsterdam kilo koffie uit Guatemala, besteld door de oprichter en toenmalige directeur van Fair Trade Original: Paul Meijs. Hij kocht de koffie na contacten met de Duitse organisatie Misereor en een Guatemalteekse landbouwingenieur. Deze laatste vertelde hoe in Guatemala al generaties lang kleine boeren in het hoogland werden uitgebuit en onderdrukt. Hij had de koffiefederatie Fedecocagua opgericht met als doel het bestaansminimum van deze boeren te verhogen en hun afhankelijkheid van derden te verminderen. Fair Trade Original verkocht de eerste partij koffie via Wereldwinkels, kerken en acties en via onder andere Misereor in Duitsland. Zowel voor de organisatie als Meijs persoonlijk was de transactie een commercieel én financieel waagstuk. Dankzij zijn persoonlijke overtuigingskracht, bracht hij zijn partij eerlijke koffie echter moeiteloos aan de man. De Indio koffie was succesvol gelanceerd. Het vervolg ( ) In de jaren die volgen, speelt eerlijke koffie in het assortiment van Fair Trade Original een steeds belangrijker rol. Samen met de Wereldwinkels en kerkelijke groepen wordt op alle manieren aan de weg getimmerd met het principe dat de kleine koffieboeren een eerlijke prijs verdienen voor hun inspanningen. Er komen koffiesoorten uit andere landen bij en de kwaliteit krijgt steeds meer aandacht. In 1987 kiest de Tweede Kamer na een blinde smaaktest voor de koffie van Fair Trade Original. De Residentie koffie is speciaal voor hen gemelangeerd. Het jaar daarop is de organisatie betrokken bij de oprichting van het Max Havelaar Keurmerk, nu onderdeel van Fair trade International. Sindsdien draagt alle koffie van Fair Trade Original het keurmerk. Begin jaren 90 start Fair Koffie zonder bijsmaak Koffie heeft soms een wrange bijsmaak. Dat kan aan de kwaliteit van de koffie liggen, maar het kan ook omdat u zich bewust bent dat koffie slechts een hongerloon opbrengt voor de kleine koffieplanter. Wij leveren u koffie zonder bijsmaak. De beste kwaliteit, gekocht tegen een redelijke prijs. (Paul Meijs in een mailing aan zijn achterban,1973. Uit: Since Jaar Fair Trade Original). 2

3 Trade Original haar Assistentieprogramma, waarbij op gestructureerde wijze ondersteuning wordt geboden aan handelspartners. Afhankelijk van de vraag vanuit onder andere koffiepartners, dragen de programma s bij aan concrete verbeteringen in productie, logistiek of organisatieontwikkeling. Gezien de aard en de omvang van de aan te pakken projecten, vindt de uitvoering regelmatig plaats in samenwerking met andere (fairtrade) organisaties. Als rond de eeuwwisseling de doorbraak van eerlijke koffie bij de grote partijen in de koffiesector uitblijft, spreekt Fair Trade Original hen in coalitie met andere organisaties aan op hun verantwoordelijkheid voor de arbeidsomstandigheden op koffieplantages. Mede dankzij aandringen vanuit de gebruikers (overheid, bedrijven, consumenten) gaan ook grote koffiemerken overstag, en kiezen voor certificering door een van de keurmerk-initiatieven. Vanaf 2008 vindt de introductie plaats van Fair Trade Original koffie in de meeste supermarktketens. Het 40-jarig koffiejubileum is anno 2013 een uitgelezen moment voor actualisering van het koffie-assortiment en restyling van de verpakkingen. De nieuwe generatie Het koffiejubileum is tevens een moment om stil te staan bij de huidige positie van de kleine koffieboeren. Waar staan ze nu ten opzichte van 40 jaar geleden, wat verwachten ze van de toekomst en welke rol is daarbij weggelegd voor Fair Trade Original? Om dit in kaart te brengen, werden eind 2012 gesprekken gevoerd met koffieboeren van coöperaties die vallen onder Fedecocagua, de koepelorganisatie waarmee het ooit begon en waarvan Fair Trade Original nog steeds koffie afneemt. Een onderzoeker in Guatemala bezocht zes Fairtrade gecertificeerde coöperaties in het Westen en Oosten van het land en sprak 35 boeren (m/v) persoonlijk en hield per coöperatie een groepsgesprek. Voor ruim 80% van deze boeren is koffie de belangrijkste bron van het familie inkomen. Zij geven aan voornamelijk lid van de coöperatie te zijn vanwege de afzetgarantie voor hun koffie en de technische ondersteuning die de coöperatie biedt. Hogere levensstandaard De geïnterviewde boeren zijn zich bewust te werken volgens de eisen die certificering aan hen stelt. Daarbij geven ze aan veel voordeel te hebben van de technische training die wordt verzorgd vanuit de coöperatie. Hun koffieplanten en -velden zijn er dankzij de ondersteuning aanzienlijk beter aan toe. De verbeterde kwaliteit van de koffie en verhoging (soms zelfs verdubbeling) van de productiviteit hebben geleid tot een hogere levensstandaard. De boeren geven aan dit terug te zien in verbetering van het opleidingsniveau (van henzelf en hun kinderen), betere voeding en gezondheidszorg, betere huisvesting en in het gezinswelzijn in het algemeen. Uitbreiding van het koffie-areaal (momenteel variërend van 0,3 tot 5 ha) is slechts aan een kleine groep voorbehouden. Certificering Fedecocagua voldoet aan meerdere certificeringssystemen, zoals Fairtrade International, Utz Certified, de Coffee and Farmer Equity (C.A.F.E.) Practices van Starbucks en Bio Suisse. Niet alle onderliggende coöperaties hebben alle certificeringen. De koepel werkt aan een optimale spreiding en verbreiding van de certificeringen, om vraag en aanbod zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen. Via een intern systeem, getrapt via eigen landbouwvoorlichters en die van de dorpscoöperaties, houdt de organisatie de certificeringen op peil en zorgt dat aan nieuwe eisen wordt voldaan. Hoewel zij op de hoogte zijn van de certificering van hun koffie, bleek uit de gesprekken dat niet alle individuele koffieboeren even goed op de hoogte zijn van de verschillen tussen en specifieke uitgangspunten van de certificeringssystemen. Dit wordt versterkt doordat Fedecocagua er tot voor kort voor koos om specifieke voordelen, zoals de ontwikkelingspremie die verbonden is aan Fairtrade certificering, ten goede te laten komen aan alle aangesloten leden van de organisatie en niet een op een aan de betreffende coöperaties. Deze keuze, gemaakt in de Algemene Vergadering, maakt bovendien dat de resultaten die in de loop der jaren zijn geboekt, moeilijk specifiek toe te schrijven zijn aan het Fairtrade systeem. 3

4 Leonarda Cobón, actief lid van de coöperatie San Jose de Obrero, werkte in de kredietcommissie en was lid van de Raad van Toezicht. Betrokkenheid bij de coöperatie De boeren bezoeken bijna unaniem regelmatig de Algemene Vergadering van hun dorpscoöperatie. Tijdens deze bijeenkomsten worden de koffieprijzen bepaald. De boeren beslissen gezamenlijk hoeveel wordt uitbetaald en hoeveel in de kas van de coöperatie blijft voor algemene doeleinden. Hoewel de boeren zeggen erg gebaat te zijn bij de ondersteuning vanuit de coöperatie en de overkoepelende federatie, geven ze tegelijkertijd aan de hogere opbrengsten die certificering biedt liever rechtstreeks uitbetaald te krijgen. Aan het management van beide organisatielagen daarom de taak om beter inzicht te geven in de financiële stromen en de aanwending van de gelden. Als verbeterpunten binnen de dorpscoöperaties noemen enkele boeren het besluitvormingsproces en een hogere roulatie van bestuursfuncties. Veruit de meesten (m/v) geven aan zich vrij te voelen hun mening te geven en deel te nemen aan de discussie. Verworvenheden fairtrade De belangrijkste bijdrage van Fairtrade certificering is volgens de boeren dat zij een duurzaam inkomen hebben voor hun gezin, dankzij tal van verbeteringen in de productie. Wel geven zij aan dat hun inkomen door recente prijsontwikkelingen en de financiële crisis wereldwijd, onder druk is komen te staan. Naast de eerder genoemde technische assistentie verzorgd door de coöperatie en de daaruit voortkomende betere oogst, voelen de individuele boeren zich persoonlijk in hun werk gesteund door de betere afzet via de coöperatie, de financieringsmogelijkheden (bijvoorbeeld voor de aanschaf van nieuwe koffieplanten), de aandacht voor het milieu en in mindere mate een hogere koffieprijs. De boeren geven aan dat de prijs die zij van de coöperatie krijgen vrijwel gelijk of nauwelijks hoger is en soms zelfs lager dan wat de opkopers incidenteel in de regio betalen. Daar tekenen zij bij aan dat alle meer structurele voordelen die hierboven beschreven zijn, niet geboden worden door opkopers. De Fairtrade ontwikkelingspremie, verbonden aan Fairtrade certificering, wordt sinds enkele jaren door Fedecocagua toegekend aan de coöperaties zelf. Zij beslissen tijdens hun Algemene Vergadering over de besteding ervan. Bij de bezochte coöperaties varieerde de besteding van directe uitbetaling aan de leden tot de bouw van gemeenschappelijke voorzieningen, de aanschaf van landbouwbenodigdheden en extra training en technische as- 4

5 sistentie. Op sociaal gebied heeft het verbeterde gezinsinkomen geleid tot een aanzienlijke afname van kinderarbeid. De kinderen gaan ook in oogsttijd naar school, nu hun werk is overgenomen door seizoenskrachten. Als ze in de vakantietijd helpen met de pluk, houden hun ouders zicht op de werktijden en risico s. Vooral de moeders hebben in dit proces een voortrekkersrol gehad. Ook in coöperatieverband hebben vrouwen een stem verworven. De geïnterviewden (m/v) geven zonder uitzondering aan dat de coöperatie open staat voor mannen én vrouwen en dat vrouwen dezelfde inbreng hebben in de besluitvorming. De enige uitzondering is de toegang tot bestuursfuncties: sommige vrouwen zijn analfabeet en voelen zich hierdoor weerhouden om een bestuursfunctie op zich te nemen. De geïnterviewden zeggen bovendien geleerd te hebben beter met anderen samen te werken en in groepsverband beslissingen te nemen. Binnen de Fairtrade vereisten valt ook een verantwoorde wijze van omgaan met het milieu. Onkruid wieden, beheer van (afval)water, gebruik van schaduwbomen: uit de gesprekken bleek dat de boeren zich hier zeer bewust van zijn en bovendien ervaren dat dit resulteert in een betere opbrengst. Minder goed geïnformeerd is men over de internationale koffiemarkt en de gevolgen daarvan op de prijs van hun koffie. Dit ondanks de voorlichting die de coöperaties over dit inderdaad bijzonder complexe onderwerp geven. Iets meer dan de helft van de boeren zegt dankzij de Grote veranderingen Gerardo de León, exportmanager van Fedecocagua in Guatemala, vat de ontwikkelingen als volgt samen: 40 Jaar geleden leefden veel van deze kleine producenten in verafgelegen gebieden in het binnenland van Guatemala. Velen spraken geen Spaans. Zij hadden geen toegang tot organisatie of technische assistentie, geen toegang tot financiering, geen toegang tot de vermarkting van hun koffie en nog veel minder tot de export van hun koffie. Zij ontvingen een prijs die misschien wel 40% lager lag dan de internationale koffiemarkt. Organisaties als het huidige Fair Trade Original hielpen hen om zich te organiseren, zij ontvingen onderwijs en ondersteuning bij hun ontwikkeling. De fairtrade markt is ontstaan vanuit de behoefte van kleine producenten om hun levenspeil te verbeteren. In het begin kocht men een generiek product wat koffie heette. Vandaag de dag hebben we ons allemaal ontwikkeld: de verpakking is moderner, de eisen van de consument hebben zich ontwikkeld, de producenten ook. Trots kunnen we vaststellen dat in die pakken koffie zit van een hoge kwaliteit, verwerkt met de meest moderne technologie. Dat garandeert dat achter het Fairtrade label niet alleen een sociale ontwikkeling schuilgaat, humanitaire hulp, maar ook de garantie op koffie van hoge kwaliteit. 40 Jaar later maken de producenten van Fedecocagua deel uit van de eerste producent-exporteur in Guatemala en kom je in de hele wereld koffie tegen van onze coöperaties met het Fairtrade label. Na een relatie van 40 jaar tussen Fedecocagua, fairtrade, kleine producenten op het platteland en de consumenten in Europa, kan ik tegen de consumenten aan de andere kant van de wereld zeggen dat met principes, met waarden en bewustzijn, men grote veranderingen teweeg kan brengen. 5

6 coöperatie wel op de hoogte te zijn van de actuele koffieprijzen. Tot slot geven ze aan dat de huidige koffieprijzen voldoende zijn om het gezin te onderhouden en een kleine reserve op te bouwen, maar onvoldoende mogelijkheden geven tot het doen van lange termijn investeringen, zoals aankoop van grond of de verbetering van hun verwerkingsinstallatie. Ambitie voor de toekomst Specifiek aan jonge koffieboeren is gevraagd wat hun ambities zijn voor de toekomst. Zij gaven aan te willen uitgroeien tot succesvolle ondernemers. Een goede afstemming en samenwerking met hun coöperatie en de overkoepelende organisatie Fedecocagua zijn daarbij onontbeerlijk, om aansluiting te kunnen houden bij de markt wat betreft kwaliteit en prijs. De boeren hebben behoefte aan adequate ondersteuning vanuit hun organisatie en dringen anderzijds aan op meer roulatie van functies binnen de coöperaties zodat ook jongeren daar toegang toe krijgen. Bijna 60% van de koffieboeren geeft aan dat hun kinderen al in de koffie werken of dat zij hopen dat hun kinderen dat gaan doen, daarbij gesteund door de benodigde kennis en kunde. Gevraagd naar welke bijdrage fairtrade in de toekomst kan bieden, wordt aangedrongen op andere prijsmechanismen, waarbij een groter aandeel van de eindprijs en de fairtrade premie rechtstreeks aan de koffieboeren toekomt. Ook gaan er stemmen op voor een fonds dat een buffer kan vormen in tijden van grote prijsschommelingen. De boeren geven aan met behulp van fairtrade de technische begeleiding en aandacht voor milieuaspecten vanuit de coöperatie te willen intensiveren en last but not least te willen investeren in het onderwijs van hun kinderen. Verantwoorde koffie anno 2013 Zo klein het in 1973 begon met kilo koffie op de kade van Amsterdam, zo gerenommeerd is inmiddels het begrip eerlijke koffie. In Nederland, waar men gemiddeld drie kopjes koffie per dag drinkt, goed voor zo n kg gebrande koffie, was volgens schatting van de Koffie Barometer van de Tropical Commodity Coalition in % van de geconsumeerde koffie verantwoord geproduceerd. De industrie heeft zich voorgenomen om dat in 2015 te laten oplopen tot 75%. Daarbij wil men op den duur het keurmerk voorbij door de hele koffiesector duurzaam te maken. Keurmerken als Max Havelaar, Utz Cert. en Rainforest Alliance zouden hierdoor overbodig worden omdat duurzaamheid vanzelfsprekend is. Fair Trade Original heeft op de competitieve koffiemarkt een bescheiden positie als koffie-aanbieder weten te behouden. Na enige tijd schuil te zijn gegaan achter het begrip Max Havelaar koffie, staat de koffie sinds 2008 weer onder eigen merk op het schap, wat leidde tot introductie in een groeiend aantal supermarktketens. Veel Wereldwinkels zijn trouwe afnemers gebleven en sinds 2010 is koffie onder het merk Fair Trade Original verkrijgbaar in het foodservice kanaal. In 2013 worden alle verpakkingen gerestyled en het assortiment aangepast aan de actuele ontwikkelingen op het schap: meer aandacht voor bonen, introductie van Koffie voor Fijnproevers en een nieuwe Dark Roast variant in de snelfilter range. Voorop de verpakkingen prijkt het vernieuwde logo met de merkbelofte: De lekkerste manier om iets goeds te doen. Daarbij staat kort en luchtig wat er zo lekker en goed is aan de producten. Zo is de Goud koffie verrijkt met een toefje training en geniet de consument met de Dark Roast van de donkere kant van koffie. Bij de Aroma koffie proef je de hele wereld in je kopje en in de Espressobonen zit zelfs extra girlpower. Op de achterkant van het pak staan deze aanduidingen verder uitgewerkt. Fairtrade koffie in de toekomst 40 Jaar geleden wendden kleine koffieboeren in Guatemala zich tot de Europese markt met de vraag hun koffie af te nemen tegen eerlijke voorwaarden. De vervolgstap was om hen te helpen hun koffieproductie te verbeteren. Ook al heeft de volgende generatie boeren inmiddels een aanzienlijk betere positie dan hun (groot)ouders, prijs en technische assistentie blijven voor hen essentiele elementen van de fairtrade samenwerking. 6

7 De basisbehoefte aan een stabiele en verantwoorde prijs voor hun product is alleszins begrijpelijk. Koffieprijzen, ook voor fairtrade koffie, worden voor een aanzienlijk deel bepaald door de ontwikkelingen op de wereldmarkt, waar de boeren zelf geen invloed op hebben. De schommelingen waren de afgelopen decennia aanzienlijk. Voordeel van Fairtrade gecertificeerde koffie is de gegarandeerde minimumprijs. Een minimumprijs wordt niet gegarandeerd door andere keurmerken. Lang is deze minimumprijs geen issue geweest dankzij de hoge prijzen voor vooral Arabicabonen. Maar gezien de recente prijsdalingen lijkt hierin verandering te komen, waardoor Fairtrade certificering inderdaad opnieuw een financieel vangnet voor de boeren wordt. Daarnaast geven de geïnterviewde boeren aan veel baat te hebben van de technische ondersteuning door de coöperatie en de toenemende aandacht voor milieuvriendelijke productie en in de toekomst deze activiteiten verder te willen uitbouwen. Tegelijkertijd stellen zij voor om de Fairtrade ontwikkelingspremie, waaruit momenteel deze activiteiten worden betaald, rechtstreeks aan de boeren uit te betalen. Hier lijkt een belangrijke taak voor de coöperatie en Fedecocagua weggelegd, om de boeren meer inzicht te geven in de financiële geldstromen van de organisatie en de keuzes die daarin worden gemaakt. Roulerende deelname aan het bestuur van de coöperaties en de centrale organisatie, een andere wens vanuit de boeren, kan bovendien bijdragen aan meer begrip voor en meer vertrouwen in de gang van zaken. Deelname aan en steun vanuit een goed werkende coöperatie zal ook in de toekomst ongetwijfeld het verschil maken voor de boeren. Zo ontkomen ook de leden van Fedecocagua, ondanks de goede staat van de koffievelden en -planten, niet aan de recente plaag van de schimmelziekte roya. Men verwacht dat de koffieoogst % lager zal uitvallen dan normaal. Om een ramp te voorkomen, stelt in Guatemala de nationale koffieassociatie Anacafé de benodigde bestrijdingsmiddelen ter beschikking tegen gereduceerde tarief. Ondersteuning van de coöperatie zal de boeren helpen van deze regeling gebruik te maken en de middelen goed toe te passen. Wat tenslotte opviel in de gesprekken met de boeren in Guatemala, was hun hoop dat hun kinderen het werk op de koffievelden zouden voortzetten. Dit ondanks dat de koffieproductie altijd hard werken zal blijven met onzeker resultaat. Blijkbaar leidt de vooruitgang die is geboekt tot optimisme, versterkt door de trots voor hun eigen verworven stuk land en hun hoogstaand product. 7

8 Voor Fair Trade Original blijft afname onder fairtrade voorwaarden en directe ondersteuning van kleine koffieboeren een belangrijke bedrijfsactiviteit. Ook al gaat het de boeren beter dan jaren terug, vooralsnog is hun positie als kleine producent kwetsbaar. Versterking van de coöperaties, en daarbinnen ook de positie van vrouwen, blijft daarom een belangrijk punt van aandacht. De coöperaties moeten in staat worden gesteld om problemen als klimaatverandering en nieuw opkomende plantenziektes bij hun leden onder de aandacht te brengen en alternatieve werkmethodes te implementeren. Bovendien nemen ook binnen het Fairtrade certificeringssysteem en binnen de Europese regelgeving, bijvoorbeeld op het gebied van voedselveiligheid, de eisen voortdurend toe. Fair Trade Original ziet het als taak om haar handelspartners waar nodig te helpen hieraan te voldoen. Publicatie ter gelegenheid van 40 jaar Fair Trade Original koffie. Gebaseerd op gesprekken met koffieboeren en coöperaties van koepelorganisatie Fedecocagua in Guatemala. Juni 2013 Fair Trade Original blijft dus trouw aan de koffieboeren, en breidt intussen haar werkgebied als pionier uit. Hiertoe worden nieuwe fairtrade handelsketens opgezet, in sectoren waar deze nog niet bestaan en op plaatsen waar fairtrade nog geen gemeengoed is. Dit vraagt vaak een lange adem, van alle betrokken partijen. De koffie heeft bewezen waar dit toe kan leiden. Fair Trade Original Multatulilaan NM Culemborg Nederland Telefoon Fax