De prijs van betaalbare bananen

Transcriptie

1 Yellowpaper De prijs van betaalbare bananen

2 Yellowpaper De prijs van betaalbare bananen Inhoudsopgave Inleiding...3 Bananen in Nederland...3 De bananenteelt...5 Fairtrade bananen...7 Slotwoord...10 Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen 2

3 Inleiding Nog steeds leven er op de wereld ruim een miljard mensen in extreme armoede. Meer dan 60% van alle werkenden in ontwikkelingslanden leven op of onder de armoedegrens. Om te zorgen dat meer mensen een kans op ontwikkeling krijgen, is het belangrijk dat meer producten volgens eerlijke principes worden verhandeld. Dat stelt boeren en producenten in ontwikkelingslanden in staat om zelf hun levensomstandigheden te verbeteren en te bouwen aan een toekomst voor hun bedrijf, hun familie en hun omgeving. Daar zet Fairtrade Gemeente zich voor in. Bananen zijn een van de meest verkochte producten in supermarkten. En een product waar supermarkten juist mee stunten op de winkelvloer. Diverse retailers bieden bananen voor 0,99 per kilo aan. De Fairtrade Gemeente campagne maakt zich zorgen dat afbraakprijzen negatieve gevolgen hebben voor de prijs die bananenboeren ontvangen. Fairtrade Gemeente liet onderzoeksbureau Q&A een studie uitvoeren naar de mening van Nederlandse consumenten over bananen. Daaruit blijkt dat maar liefst 84% van de Nederlanders wil dat hun bananenboeren een inkomen verdienen waar zij van kunnen leven. Wij zijn benieuwd of supermarkten in Nederland dat kunnen waarmaken. Met dit rapport geven we inzicht in de handel van bananen. We streven naar meer transparantie over de prijs die boeren en arbeiders in de bananensector ontvangen. Bananen in Nederland In Nederland eten we jaarlijks 720 miljoen bananen. Dat is ongeveer 42 bananen per persoon. Daarmee is de banaan een van de meest verkochte producten in de Nederlandse supermarkten. Logisch dat supermarkten juist dit product gebruiken om consumenten de winkels in te trekken. Supermarkten stunten met lage prijzen en promoten bananen met een laagste prijsgarantie. Voor slechts 0,99 kan je bij meerdere supermarkten terecht voor een kilo bananen. Onderzoeksbureau Q&A vroeg Nederlandse consumenten naar hun mening over bananen. Wat blijkt: voor hen is niet zozeer de prijs, maar vooral de kleur doorslaggevend bij de aankoop van bananen. Bijna 80% vindt belangrijk dat bananen de juiste kleur hebben. 55% let op het prijskaartje, terwijl 44% kijkt naar de grootte van een banaan. Nederlanders vinden het minder belangrijk of de banaan van een specifiek merk is of een keurmerk draagt. Bekende merken zijn bijvoorbeeld Dole en Chiquita. In Nederland zijn er diverse keurmerken die bananen certificeren. Bijvoorbeeld EKO, Rainforest Alliance en Max Havelaar. Max Havelaar is een keurmerk voor fairtrade. Dit keurmerk stelt specifieke eisen aan de prijzen die betaald worden aan boerenorganisaties en plantages. Voor bananen zonder dit keurmerk is niet duidelijk welke prijs boerenorganisaties en plantages ontvangen voor hun bananen. 13% Of het fairtrade is 5% Of het biologisch is 3% Anders 55% De prijs 79% De kleur 16% Het merk 44% De grootte Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen 3

4 Fairtrade bananen zijn in veel supermarkten verkrijgbaar. PLUS en Spar verkopen zelfs alleen maar fairtrade bananen. Onderstaande tabel laat zien in welke supermarkt je fairtrade bananen kunt kopen. Alhoewel 61% van de ondervraagden fairtrade belangrijk vindt, laat slechts 49% blijken wel eens fairtrade bananen te kopen. Dat komt vooral door de prijs. 77% zou wel fairtrade bananen uit het schap pakken als er geen prijsverschil met de andere bananen zou zijn. Nederlanders vinden het namelijk belangrijk dat boerenorganisaties en plantages voldoende betaald krijgen. 84% wil dat de boeren die hun bananen produceren een inkomen verdienen waar ze van kunnen leven. Supermarktketen: 100% ft bananen gedeeltelijk ft bananen 0 ft bananen Albert Heijn Jumbo Lidl PLUS Aldi C1000 Dirk van den Broek Em-Té Hoogvliet Deen Supermarkt DekaMarkt Coop Nettorama VomarVoordeelmarkt Jan Linders Poiesz supermarkten Spar Boni Markt Ekoplaza x (in-out) zie Jumbo Steeds meer Nederlandse supermarkten stunten met bananen. Daar is niets mis mee. De consumenten willen echter wel dat boeren voldoende betaald krijgen. Door de scherpe prijzen op bananen zijn diezelfde consumenten minder geneigd om te kiezen voor een fairtrade banaan. Dat hoeft geen probleem te zijn als boeren die de niet-gecertificeerde fairtrade bananen produceren ook voldoende betaald krijgen. De vraag is of dat ook gebeurt. 49% koopt fairtrade 77% wil kopen als prijsverschil er niet zou zijn Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen 4

5 De bananenteelt Geen product ter wereld wordt meer verhandeld dan bananen. Jaarlijks produceren tropische landen als Colombia, Dominicaanse Republiek en Peru meer dan 100 miljoen ton bananen. Bananen worden geteeld op grote plantages en door kleine boerenorganisaties. De bananensector kent in beide vormen veel problemen. Kleinschalige boeren De kleinere boerenorganisaties hebben het vaak zwaar. Deze boeren hebben vaak geen toegang tot de wereldmarkt en kunnen hun bananen niet exporteren. Voor hun bananenafzet zijn ze afhankelijk van grote bananenondernemingen. In Ecuador domineert Noboa in de bananensector bijvoorbeeld de productie van dozen, het zeetransport, het bankwezen, de import van bestrijdingsmiddelen en de opkoop. Boeren zijn volledig op zo n bedrijf aangewezen. Dergelijke grote organisaties zijn zo machtig dat zij de prijzen die zij betalen aan boerenorganisaties laag kunnen houden. De grote bedrijven hebben vaak hun eigen plantages. Zij exporteren eerst de bananen van hun eigen plantages. Wanneer zij zelf niet in de vraag kunnen voorzien, doen zij een beroep op de kleinere boerenorganisaties. Dat is bijvoorbeeld het geval als de plantages getroffen zijn door tropische stormen of koud weer. In andere periodes moeten de kleine boeren vaak veel moeite doen om hun bananen te verkopen. Hen rest vaak niets anders dan de oogst met verlies te verkopen. Kleinere boerenorganisaties kunnen een betere marktpositie krijgen als ze onderling samenwerken. De grotere bananenbedrijven gebruiken echter vaak hun macht om coöperatievorming onder de bananenboeren in de kiem te smoren. Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen 5

6 Grote plantages Bananen worden vaak geteeld op grote plantages. Plantage-eigenaren hebben arbeiders in dienst. Net als in veel bedrijven proberen ook plantage-eigenaren de kosten te drukken. Daarom zijn de lonen van de arbeiders vaak laag en hun werkdagen lang. In Costa Rica, bijvoorbeeld, daalden tussen 1992 en 2007 de lonen van de bananenarbeiders dramatisch, terwijl de kosten voor het levensonderhoud tegelijkertijd verdubbelde. 1 Ook krijgen steeds minder arbeiders een vast contract, waardoor velen van hen onzeker zijn over hun financiële toekomst. Evenmin rooskleurig zijn de milieuomstandigheden op de bananenplantages. In Nederland kennen we vooral bananen van het type Cavendish. Die bananen worden geteeld in een monocultuur. Dat wil zeggen dat de grond alleen gebruikt wordt om bananen te telen, en niet voor andere gewassen. Het nadeel hiervan is dat de bodem uiteindelijk uitgeput raakt, waardoor de grond niet meer te gebruiken is voor de teelt. Vaak met erosie tot gevolg. Cavendish bananen zijn gevoelig voor ziektes die de wortels en het blad van de bananenplant aantasten. De Zwarte Sigatoka is bijvoorbeeld een beruchte agressieve schimmelziekte. 2 Deze schimmel raakt in hoog tempo resistent voor pesticiden. Daardoor gebruikt men in de bananenteelt veel zware chemische middelen. Die zorgen voor zware verontreiniging van de bodem en het water op en in de omgeving van de plantages. De plantage-eigenaren besproeien de bananenvelden vanuit de lucht met pesticiden. Soms wel vijftig keer per jaar. Dit is erg slecht voor de gezondheid van de plantagearbeiders. Onder hen komen onvruchtbaarheid, afwijkingen bij het nageslacht, maag- en huidkanker en aandoeningen aan neus, ogen en vingernagels veel voor. De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor de arbeidsomstandigheden en de effecten van het gebruik van pesticiden in de bananensector. Desondanks is de situatie op de bananenplantages vaak nog slecht. Vanwege de slechte arbeidsomstandigheden in de bananenteelt organiseren arbeiders regelmatig stakingen. Er lopen ook nog verschillende rechtszaken over grote misstanden op bananenplantages waarin arbeiders zoeken naar compensatie en eigenaren zich moeten verantwoorden. 3 Kortom: Er zijn veel misstanden in de bananensector. De betaling van boeren en arbeiders in de bananensector is van invloed op de leef- en arbeidsomstandigheden. Kleinere boerenorganisaties hebben weinig te zeggen in de prijs die zij ontvangen voor hun bananen. De arbeids- en milieuomstandigheden op de grotere plantages laten vaak te wensen over. Alhoewel de wens voor een duurzamere manier van productie soms wel bestaat, ontvangen de grotere plantages vaak te lage prijzen om de kosten voor duurzame productie te betalen. De prijs van betaalbare bananen Vijf grote bedrijven domineren de exportmarkt voor bananen: Chiquita, Dole, Del Monte, Fyffes en Noboa. Zij beheersen 70 procent van de wereldmarkt en hebben de hele keten in handen; van productie tot verwerking en export. Deze bedrijven hebben een grote invloed op de manier van produceren en de prijzen in de bananenketen. Als gevolg van supermarktoorlogen is de consumentenprijs van een banaan in de Nederlandse supermarkt de afgelopen jaren sterk gedaald. Tegelijkertijd stegen de productiekosten juist enorm. Dat maakt boeren en arbeiders aan het begin van de bananenketen extra kwetsbaar. Door de lage prijzen is het in veel gevallen nagenoeg onmogelijk om bananen op een duurzame manier te produceren, met respect voor mensenrechten en milieu. 1 Unpeeling the banana trade (2009), pag Zie 3 Een voorbeeld van de misstanden op plantages en de strijd van arbeiders om gecompenseerd te worden is te zien in de film Bananas uit 2009 van de Zweedse filmmaker Fredrik Gertten. Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen 6

7 Diverse supermarktketens adverteren met een prijs van 0,99 per kilo bananen. Een rekensommetje leert dat 0,99 zonder BTW 0.93 is. Een multistakeholdergroep bepaalde in opdracht van Fairtrade International hoe hoog een kostendekkende prijs voor duurzaam geproduceerde bananen diende te zijn. En welke ruimte voor investeringen boerenorganisaties daarnaast nodig hebben. Daaruit blijkt dat een boerenorganisatie minimaal 0,41 per kilo zou moeten ontvangen. Dan zou er dus 0.52 per kilo overblijven om de kosten van de rest van de keten te kunnen dekken. Supermarktketens PLUS en Spar zijn transparant over de kosten die zij betalen aan boerenorganisaties en plantages voor een kilo bananen. Zij maken via het fairtrade keurmerk inzichtelijk dat hun bananenboeren een inkomen verdienen waar zij van kunnen leven. Van het inkomen kunnen zij zichzelf en hun gezin voorzien in onderdak, voedsel, kleding, medische zorg en scholing. Onduidelijk is of andere supermarktketens een dergelijke prijs ook betalen. Zij zijn hier niet transparant in. Fairtrade bananen Het fairtrade systeem maakt inzichtelijk wat aangesloten supermarktketens betalen aan hun bananenboeren. Sinds 1996 kunnen we in Nederland bananen met Max Havelaar keurmerk voor fairtrade kopen. Inmiddels is 15% van de bananen in de Nederlandse supermarkten fairtrade gecertificeerd. Fairtrade is een onafhankelijk systeem dat boerenorganisaties en plantages, bijvoorbeeld voor bananen, in staat stelt om zelf te investeren in hun bedrijf, familie en omgeving. Binnen fairtrade organiseren boeren zich in coöperaties. Daardoor hebben ze bijvoorbeeld een betere onderhandelingspositie. Het Fairtrade systeem hanteert voor bananen een minimumprijs. Die prijs dekt de kosten voor duurzame productie. Als de wereldmarktprijs lager is dan de minimumprijs, wordt tenminste de Fairtrade minimumprijs betaald. Is de wereldmarktprijs hoger dan de minimumprijs, dan ontvangen de boerenorganisaties en plantages uiteraard de hogere wereldmarktprijs. Naast een minimumprijs krijgen boerenorganisaties en plantages binnen het Fairtrade systeem een ontwikkelingspremie. Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen 7

8 De actuele minimumprijs voor bananen uit Colombia is $ 7,40 per doos van 18,14 kilo. De fairtrade premie bedraagt $ 1 per doos. Dat betekent omgerekend dat voor een kilo fairtrade bananen supermarkten 0,41 aan boerencoöperaties of plantages betalen. De boeren en arbeiders besluiten binnen de coöperatie democratisch waar ze de premie aan besteden. In de praktijk gebruiken zij de premie vooral om te investeren in de verbetering van de kwaliteit en productiviteit van hun bananen en voor betere huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg. Het Fairtrade systeem stelt ook eisen aan duurzame productie. Betrokken boerenorganisaties en plantages moeten zorgen voor milieuvriendelijke teelt, respect voor arbeidsrechten en een transparante, democratische werkwijze in de boerencoöperaties. De eisen zijn nauwkeurig vastgelegd en het systeem zorgt voor controles om te zorgen dat de afspraken ook worden nageleefd. Dit alles zorgt voor een beter inkomen en een hogere levensstandaard. Zowel voor kleine boerenorganisaties als arbeiders op plantages. De impact van Fairtrade voor kleine boeren Verschillende onderzoeken tonen aan dat een stabiele en goede betaling zorgt voor betere leef- en arbeidsomstandigheden van de betrokken boeren en arbeiders. Fairtrade boeren blijken een stabieler inkomen hebben dan niet-gecertificeerde boeren. Dankzij investeringen van de Fairtrade premie in infrastructuur en productiemiddelen dalen de productiekosten voor Fairtrade boeren. 96% van de boeren in Colombia geeft aan dat hun economische situatie is verbeterd sinds ze lid zijn van een Fairtrade coöperatie. Boeren en hun families krijgen betere toegang tot gezondheidszorg en kunnen hun huizen verbeteren. Het Fairtrade systeem stimuleert samenwerking tussen boeren. Dat zorgt dat boeren die op kleine schaal bananen telen toch toegang krijgen tot de internationale markt. In samenwerking met andere boeren kunnen zij orders van grote bedrijven aannemen. Doordat binnen fairtrade langdurige handelsrelaties worden aangegaan zijn de boeren zekerder van een inkomen op de lange termijn. Daardoor kunnen zij makkelijker leningen afsluiten bij een bank. Ook de productiviteit van boeren in Fairtrade coöperaties verbetert. Coöperaties gebruiken de Fairtrade premie voor trainingen en technische assistentie om de productie van hun leden te verbeteren. De premie bovendien ingezet voor de ontwikkeling van de regio. Boerenorganisaties investeren het bijvoorbeeld in de aanleg van wegen, waardoor de hele regio profiteert van een verbeterde infrastructuur. Bovendien gebruiken coöperaties de premie voor scholen en gezondheidsposten die voor de hele gemeenschap toegankelijk zijn. Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen 8

9 De impact van Fairtrade voor plantagearbeiders Ook op plantages zijn de effecten van deelname aan het fairtrade systeem goed merkbaar. Dankzij het systeem kregen alle plantagearbeiders in Colombia een formeel arbeidscontract. Daardoor hebben arbeiders recht op vakantiedagen, verlof tijdens feestdagen en krijgen zij vergoeding tijdens ziekte en zwangerschap. Dat biedt perspectief en zorgt dat zij toekomstplannen kunnen maken. De levensstandaard van de plantagearbeiders ging omhoog. Zij konden hun kinderen naar school laten gaan. Hun huizen waren aangesloten op gas, elektra en beschikten bijna allemaal over drinkwater en sanitaire voorzieningen. De minimumprijs maakt het voor plantage-eigenaren mogelijk hun verantwoordelijkheid naar hun arbeiders na te komen op het gebied van huisvesting, sociale voorzieningen en salarissen. Arbeiders werden minder vaak blootgesteld aan schadelijke bestrijdingsmiddelen, hadden beschermende kleding en hadden betere toegang tot schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen. De arbeiders kregen dankzij hun formele contracten het wettelijk vastgestelde minimumloon of hoger. Maar, hoewel arbeiders op fairtrade bananenplantages tot de best betaalde werkkrachten van hun land behoren, is hun basisloon nog onvoldoende om alle kosten binnen hun huishoudens te dekken. Via een living wage programma werkt het fairtrade systeem aan de realisatie van een leefbaar loon voor plantagearbeiders. 4 Bovenstaande maakt duidelijk dat een stabiel inkomen en goede betaling essentieel zijn voor boerenorganisaties en arbeiders in de bananenteelt. Het biedt hen de mogelijkheid om bananen duurzaam te produceren en om zelf te investeren in hun eigen toekomst. 4 Kijk voor meer informatie op Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen 9

10 Diosa Oliveiro Cantillo (62), Colombia Diosa is lid van de fairtrade coöperatie COMULBANANO en bezit 3 hectare land. Zij vertelt wat het fairtrade systeem voor haar betekent. Mijn omzet is gegroeid. De prijzen op de lokale markt zijn zo laag dat je daar als boer niet van rond kunt komen. Omdat ik lever aan een fairtrade coöperatie heb ik de mogelijkheid om te exporteren en ontvang ik een redelijke prijs voor mijn bananen. Wij hebben vanwege ons lange termijn contract de zekerheid dat we ons product elke week weer kunnen verkopen, dat hebben de niet Fairtrade boeren niet. Daarnaast hebben wij de zekerheid dat we een goede prijs krijgen. Ik zou graag meer willen produceren. Je moet minstens 150 dozen van 18kg per week oogsten om rond te kunnen komen. Dat haal ik niet altijd. Ik werk hard, maar soms werkt het klimaat tegen. Maar in een goede week oogst ik 200 dozen en houd ik wat over. Dan verdien ik ongeveer 140 euro per week. Daarvan moet ik mijn arbeiders nog betalen. Dat kost 50 euro (10 euro per arbeider per dag). Ik houd dus ongeveer 90 euro per week over. Als ik geen lid van een Fairtrade coöperatie zou zijn, zou ik tussen de 77 en 115 euro per week verdienen. Maar dan zou ik nooit de zekerheid hebben dat ik dat iedere week weer zou krijgen. Slotwoord Met slechts 0,99 voor een kilo bananen stunten diverse retailers bananen op de winkelvloer. Dat mag natuurlijk. Onduidelijk blijft wat boerenorganisaties en plantages nu eigenlijk voor een kilo bananen krijgen. Uit deze yellowpaper blijkt dat boerenorganisaties en plantages uit bijvoorbeeld Colombia minimaal 0,41 per kilo bananen moeten ontvangen om duurzaam te kunnen produceren en te investeren in hun bedrijf en gezin. Het is aan supermarkten om aan te tonen of zij dat waarmaken. Supermarkten PLUS en Spar doen dit met behulp van een fairtrade keurmerk. Het staat andere supermarkten vrij hoe zij inzicht willen geven in de prijs die zij betalen aan bananenboeren en arbeiders. Fairtrade Gemeente daagt ze wel uit om het inzichtelijk te maken, zodat consumenten weten waar ze voor betalen. Nederlandse consumenten geven namelijk een duidelijk signaal af: 84% wil dat de mensen die hun bananen verbouwen een inkomen verdienen waar zij van kunnen leven. Fairtrade Gemeente roept supermarkten in Nederland daarom op om open te zijn over de prijzen die zij betalen. De Fairtrade Gemeente campagne is niet tegen scherp geprijsde bananen maar wil dan wel zeker weten dat boeren en arbeiders daar niet de dupe van zijn. Deze yellowpaper maakt duidelijk dat een te lage betaling de misstanden en slechte leef- en arbeidsomstandigheden in bananenregio s in stand houdt. Fairtrade Gemeente streeft ernaar dat alle supermarkten in Nederland hun bananenboeren een inkomen geeft waar zij van kunnen leven. Supermarkten PLUS en Spar laten zien dat dat kan. Yellowpaper: de prijs van betaalbare bananen 10