De Leege Wier van Englum
|
|
- Renée van der Laan
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De Leege Wier van Englum Archeologisch onderzoek in het Reitdiepgebied Annet Nieuwhof (redactie) Met bijdragen van J. Nicolien Bottema-Mac Gillavry Steven Jongma Marcel J.L.T. Niekus Wietske Prummel Bert P. Tuin Caroline Tulp Peter C. Vos Henk Woldring JAARVERSLAGEN VAN DE VERENIGING VOOR TERPENONDERZOEK
2 COLOFON UITGEVER Vereniging voor Terpenonderzoek REDACTIE EN OPMAAK A. Nieuwhof DRUK Tienkamp en Verheij, Groningen ABONNEMENTEN Via lidmaatschap van de Vereniging ADRES Secetaris van de Vereniging voor Terpenonderzoek p/a Groninger Instituut voor Archeologie Poststraat ER Groningen ISSN ISBN Copyright 2008 Individual authors Afbeelding voorkant omslag: Het wierderestant met steilkant en het afgegraven terrein in Englum, voorafgaand aan de opgraving. Foto: J.Bosboom, Provincie Groningen. Afbeelding achterkant omslag: De wierde na de opgraving en de ophoging met slib in juni Foto A. Nieuwhof, Rijksuniversiteit Groningen, Groninger Instituut voor Archeologie. Beide foto s zijn vanaf ongeveer dezelfde plaats genomen, in noordwestelijke richting.
3 Inhoudsopgave VOORWOORD 6 1. INLEIDING Annet Nieuwhof 2. LANDSCHAP EN BEWONINGSGESCHIEDENIS Annet Nieuwhof en Peter C. Vos 3. SPOREN EN STRUCTUREN Steven Jongma 4. AARDEWERK Annet Nieuwhof 5. METAAL Caroline Tulp 6. NATUURSTEEN Annet Nieuwhof en Marcel J.L.T. Niekus 7. MENSELIJKE RESTEN Bert P. Tuin 8. DIEREN OP DE WIERDE ENGLUM Wietske Prummel 9. BOTANISCHE RESTEN Annet Nieuwhof en Henk Woldring 10. HOUT J. Nicolien Bottema-Mc Gillavry 11. RESTANTEN VAN RITUELEN Annet Nieuwhof C-DATERINGEN EN STABIELE ISOTOPEN Annet Nieuwhof 13. THE EXCAVATION AT ENGLUM, A WIERDE IN THE PROVINCE OF GRONINGEN, THE NETHERLANDS. SUMMARY OF THE EXCAVATION RESULTS Annet Nieuwhof
4
5 C-dateringen en stabiele isotopen Annet Nieuwhof 1 IN LE ID IN G Dateringen van sporen in Englum berusten op aardewerkdateringen, stratigrafie en op C-bepalingen. Deze 14 C-dateringen komen meestal overeen met de verwachting en lijken op het eerste gezicht zonder meer bruikbaar te zijn. Als we echter niet alleen naar de 14 C-waarden kijken, maar ook naar de gelijktijdig gemeten gehaltes aan de stabiele isotopen 13 C en 15 N, dan rijzen er toch vragen bij enkele dateringen. In dit hoofdstuk worden de dateringen en de gemeten waarden van de verschillende isotopen nader bekeken. Een waarschuwing is daarbij op zijn plaats: dit hoofdstuk kan niet meer zijn dan een sterk gesimplificeerde weergave van een uitgebreid onderzoeksgebied. Fig De 14 C-dateringen van materiaal uit Englum in 14 C-jaren (Before Present, BP) en kalenderjaren voor en na C. (horizontale as, calbc en calad). De zwarte blokjes geven de periode weer met waarschijnlijkheid 68,2%, de open hokjes daaromheen 95,4%. Bij nr. 11, een hondenbot, moet waarschijnlijk rekening worden gehouden met een reservoireffect van jaar. Dat reservoireffect is niet meegerekend in dit overzicht. Kalibraties zijn uitgevoerd met het programma OxCal Rijksuniversiteit Groningen, Groninger Instituut voor Archeologie, a.nieuwhof@rug.nl.
6 250 14C-dateringen en stabiele isotopen Bij 14 C-onderzoek wordt standaard ook de verhouding 13 C/ 12 C en (sinds kort) 15 N/ 14 N gemeten. De verschillende gehaltes (aangegeven met δ) en de contextgegevens van het onderzochte materiaal uit Englum zijn weergegeven in tabel Alle metingen werden uitgevoerd door het Centrum voor Isotopenonderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen. De kalibratie (fig. 12.1) werd uitgevoerd met behulp van het programma OxCal Tabel De volledige gegevens van 14 C-dateringen van materiaal uit Englum, in chronologische volgorde. nr. lab. nr. 1 GrA GrA GrN GrN GrN GrN GrA GrN GrA GrN GrA GrA GrA gedateerd materiaal WP vlak spoor vnr. δ 13 C ( ) δ 15 N ( ) gemeten 14 C- ouderdom (BP) reservoireffect schelp 4 N wadzand 872-0, ± 50 correctie 400 jaar schelp 4 N wadzand , ± 50 correctie 400 jaar mest , ± 30 mest , ± 50 menselijk bot , ± 20 schelp 4 N , ± 20 correctie 400 jaar dierlijk bot (rund) ,70 8, ± 35 schelp 4 N , ± 30 correctie 400 jaar residu aardewerk adwnr. 225 dierlijk bot (rund) dierlijk bot (hond) vis (kabeljauw) menselijk bot , ± 40 4 N kwelder , ± ,35 11, ± 35 mogelijk jaar ,65 16, ± 35 correctie 400 jaar 4 2? ,40 9, ± 40 Gebruikte afkortingen: lab.nr.: laboratoriumnummer; WP: werkput; vnr.: vondstnummer. Grijs: afwijkende waarden. Stabiele isotopen, in dit geval 13 C en 15 N, behoren, samen met het instabiele 14 C, tot de zeldzame isotopen van koolstof (C) en stikstof (N). Ze hebben een iets zwaardere atoomkernmassa dan de algemene isotopen 12 C en 14 N. Daardoor reageren ze ook iets 2 University of Oxford, Radiocarbon Accelerator Unit.
7 Englum 251 anders op fysische, chemische en biologische processen, die meestal afhankelijk zijn van de massa van atomen. Hierdoor kan ook de onderlinge verhouding van isotopen veranderen. Dit verschijnsel wordt isotopenfractionering genoemd (Van der Plicht 2001, 3). Het zijn met name de biologische processen die in de archeologie interessant zijn; de isotopensamenstelling in organismen, bv. in botcollageen, is namelijk afhankelijk van het voedsel dat door een organisme is gegeten. De isotopenverhouding kan daarmee gebruikt worden om iets over voedselpatronen te weten te komen. Een tweede belangrijk gegeven is dat de isotopensamenstelling een reservoireffect aan het licht kan brengen; een reservoireffect ontstaat als gevolg van het eten van voedsel waarin koolstof met een lager 14 C-gehalte is opgenomen, waardoor 14 C-dateringen te oud uitvallen; dit is vooral het geval wanneer vis een belangrijk deel van het dieet uitmaakt (Lanting & Van der Plicht 1996; Van der Plicht 2001 en 2005). STAB IE LE IS O TO PEN Koolstof komt in de voedselketen terecht doordat het in de vorm van CO 2 door planten wordt opgenomen uit de lucht. Waterorganismen nemen koolstof in verschillende vorm op uit het water. In water opgeloste koolstof kan een hoge eigen ouderdom hebben; dat wil zeggen dat het gehalte 14 C daarvan laag is. Het gehalte aan 13 C geeft een indicatie van het aandeel van marien voedsel of zoetwatervoedsel (zeezoogdieren, vis of schelpdieren) in het dieet. Beiden geven een vertekening in het 14 C-gehalte waardoor gedateerde monsters ouder lijken dan ze zijn. Het zoetwatereffect kan zeer groot zijn, maar speelt in Englum waarschijnlijk geen rol. Dit geeft namelijk een verlaging van het gehalte aan 13 C ( 13 δ), die in deze monsters niet is waargenomen. Wel moet in dit kustgebied rekening worden gehouden met een schijnbare veroudering door het eten van voedsel uit zee, het marien reservoireffect. Voor marien voedsel uit de Noordzee is bekend dat deze vertekening 400 jaar bedraagt. In Englum zijn vijf dateringen gedaan aan mariene organismen, namelijk vier schelpen (nrs. 1, 2, 6 en 8) en een vis (nr. 12); deze hebben, vergeleken met de overige monsters, een veel minder negatieve, in één geval zelfs een positieve, 13 δ. In deze vijf dateringen is het reservoireffect van 400 jaar al verrekend. Mensen en dieren die op het land leven en die voedsel, afkomstig uit de zee, eten, krijgen daardoor een afwijkende, minder negatieve 13 δ in botcollageen. Bij de 14 C- datering aan hun botcollageen moet er rekening mee worden gehouden dat deze te oud uit zal vallen. Deze afwijking wordt groter naarmate meer vis of schelpdieren worden gegeten. Een complicerende factor is dat ook een dieet met veel vlees resulteert in een minder negatieve 13 δ, maar in dat geval hoeft geen rekening te worden gehouden met een reservoireffect. Om de beide effecten van elkaar te kunnen onderscheiden moet gekeken worden naar een tweede isotoop, namelijk 15 N. Bij een dieet met veel vlees zal de 15 δ niet zijn verhoogd, maar bij een dieet met veel marien voedsel wel (zie hierna). In tabel 12.2 wordt een overzicht gegeven van globale waarden van 13 δ in verschillende organismen. Voedsel gebaseerd op C4 planten, zoals gierst, maïs en suikerriet, is daarin niet opgenomen omdat het geen rol speelt in de pre- en protohistorie
8 252 14C-dateringen en stabiele isotopen van het Nederlandse kustgebied. Dat geldt ook voor zoetwatervis. Het gaat hier overigens om gehaltes in botcollageen, dat voornamelijk wordt opgebouwd uit eiwitten. Dit betekent dat de gehaltes alleen iets zeggen over de eiwitbestanddelen in het dieet, zoals vlees, granen en peulvruchten. Dat hoeft maar een klein deel van het werkelijke dieet te zijn (Lanting & Van der Plicht 1996, 500). Tabel Globale waarden van δ 13 C en δ 15 N in organismen, bij een gegeven voedselpakket. δ 13 C in δ 15 N in Bron Planten gemiddeld -26 (grote ca. +1 tot +3 Lanting & Van der Plicht 1996, 499 spreiding) Granen -25 tot -21 Mondelinge mededeling J.N. Lanting Herbivoren (botcollageen) -22,80 tot Lanting & Van der Plicht 1996, 497 Carnivoren (botcollageen) -18 ± Lanting & Van der Plicht 1996, 499 Mens prehistorie (botcollageen) -22,40 tot -18,60 +5 tot +8 Lanting & Van der Plicht 1996, 497 Zoogdier/mens, 100% marien voedsel (botcollageen) ± 2 Lanting & Van der Plicht 1996, 499 Stikstof komt in de voedselketen terecht doordat het door planten wordt opgenomen uit de bodem in de vorm van nitraten, of, bij enkele soorten die in symbiose leven met stikstofbindende bacteriën, uit de lucht. Bij elke stap in de voedselketen neemt het gehalte 15 N ( 15 δ) toe, en wel met gemiddeld 3,4 ± 1,1 (Minagawa & Wada 1984). Mariene voedselketens zijn veel langer dan voedselketens op het land, zodat de 15 δ daar ook hoger zal zijn. Landorganismen die zeevoedsel eten, krijgen daardoor een hogere 15 δ dan organismen die zich uitsluitend voeden met voedsel uit een korte voedselketen die is gebaseerd op landplanten. D ISC US S IE De 14 C-dateringen van materiaal uit Englum zijn over het algemeen eenduidig. Er zijn, zoals gezegd, vijf dateringen waarin rekening is gehouden met een reservoireffect van 400 jaar. Opvallend zijn twee mestmonsters met een zeer lage 13 δ (nrs. 3 en 4). Bij gebrek aan vergelijkbaar gedateerd materiaal kan niet goed beoordeeld worden of dit normale gehaltes zijn voor mest, maar de dateringen van deze monsters stemmen overeen met aardewerkdateringen en met andere 14 C-dateringen in combinatie met de stratigrafie. Er zijn twee bepalingen uitgevoerd aan menselijk bot (collageen), de nummers 5 en 13. De 13 δ van beide valt binnen de bekende marge; de 15 δ van nr. 13 is iets aan de hoge kant en zou kunnen wijzen op enige visconsumptie, maar noodzakelijk is dat niet. Er werden drie dierlijke botten gedateerd, twee van een rund ( de nrs. 7 en 10) en één van een hond. Hierbij werden enkele opvallende 15 N-gehaltes gemeten, namelijk 8,0 in een runderbot en 11,6 in een hondenbot. Opvallend is, dat alle gedateerde zoogdierbotten, zowel van herbivoren (rund) als omnivoren (mens en hond), een 13 δ hebben van ongeveer 20. Voor omnivoren is dat een gemiddelde waarde, voor herbivoren
9 Englum 253 valt deze waarde wel binnen de bekende marge, maar is aan de hoge kant. Mogelijk heeft het wonen in een kustgebied tot gevolg dat de marges voor het gehalte aan 13 C iets opschuiven naar boven, met andere woorden dat de gemiddelde 13 δ in het kustgebied iets minder negatief is dan in het binnenland. De 15 δ van 8,0 van één van de runderen, nr. 7, valt buiten het normale 15 N- gehalte van herbivoren. Voor een verklaring kan gedacht worden aan de stikstofhuishouding van de kweldervegetatie; het voedsel van het vee van Englum was waarschijnlijk geheel afkomstig van de kwelders. Planten nemen hun stikstof op uit de bodem. Op kwelders die regelmatig overstroomd worden, zoals in de omgeving van Englum het geval was (zie hoofdstuk 2), wordt bij iedere overstroming mineraalrijk slib afgezet. Dit slib bevat ook in zeewater opgeloste stikstofverbindingen, deels afkomstig van dode mariene organismen met een hoge 15 δ. Planten nemen deze mariene stikstof op en grazende dieren eten de planten, zodat runderen daardoor mogelijk een verhoogde 15 δ krijgen. Gericht onderzoek naar de stikstofisotopen-kringloop op kwelders zou hier duidelijkheid kunnen brengen. De tweede opvallende waarde is de 15 δ van de hond, nr. 11. Deze is 11,6, nog aanzienlijk hoger dan het normale gehalte voor carnivoren, terwijl honden alleseters zijn. De 15 δ zou daarom in de buurt van de 15 δ van mensen verwacht kunnen worden. Mogelijk maakte marien voedsel deel uit van het dieet van deze hond. Dat is des te opvallender omdat uit de dierlijke botresten uit Englum blijkt dat vis niet of nauwelijks een rol speelde in het voedselpakket van mensen (zie hoofdstuk 8). Honden liepen waarschijnlijk los en zochten hun voedsel zelf bij elkaar op en om de wierde. Aangespoelde visresten, schelp- en schaaldieren zijn voor veel honden aantrekkelijk en zullen regelmatig door honden zijn gegeten. Een andere mogelijkheid is dat de hond regelmatig vlees at van runderen met een hoge 15 δ. Het aandeel marien voedsel in het dieet van deze hond is van belang, omdat de datering van de hond (2085 ± 35 BP) een belangrijke rol speelt bij de datering van een bepaald type aardewerk 3, dat op grond van deze datering jaar ouder zou moeten worden gedateerd dan tot nu toe werd aangenomen (zie hoofdstuk 4). Het speelt ook een rol bij de datering van een bijzonder spoor (zie hoofdstuk 11, nr. 6, een kuil met de resten van deze hond in een omgekeerde pot). Als we aannemen dat een deel van het voedselpakket van de hond een mariene herkomst had, kan gerekend worden met een reservoireffect. De bekende datering van het aardewerk (ca. de eerste eeuw n.c.) doet dan vermoeden dat het reservoireffect jaar moet bedragen. De laatste datering in de lijst, nr. 9, is uitgevoerd op aanslag uit een pot. Waarschijnlijk gaat het om verkoolde voedselresten, met mogelijke ingrediënten als granen, melk en vet. De 13 δ daarvan (-25,52 ) valt net buiten de marges voor granen (zie tabel 12.2). Mogelijk wordt deze verlaging veroorzaakt door de aanwezigheid van vet, dat een nog negatievere 13 δ-waarde heeft (Lanting & Van der Plicht 1996, 496, fig. 2). 3 Type Midden-Groningen Gw5c, naar typologie Taayke 1996.
10 254 14C-dateringen en stabiele isotopen T ENS LO TTE Het onderzoek naar stabiele isotopen maakt het niet alleen mogelijk 14 C-dateringen te interpreteren en reservoireffecten op het spoor te komen, maar ook, binnen grenzen, het dieet van mensen en dieren te achterhalen. Bij het onderzoek van de hier besproken bepalingen van materiaal uit het Noord-Nederlandse kustgebied blijkt echter dat de kringloop van koolstof en stikstof en hun isotopen in een regelmatig overstroomd kweldergebied nog slecht bekend is. Zo zijn de, mogelijk afwijkende, 15 N-gehaltes van de kweldervegetatie niet bekend, zodat niet beoordeeld kan worden wat het normale gehalte daarvan is in herbivoren. Als basis van de voedselketen op de kwelders zouden afwijkende gehaltes ook invloed kunnen hebben op de normale 15 δ van mensen en dieren. Beïnvloeding van de koolstofcyclus door mariene invloed lijkt buiten de voedselketen niet waarschijnlijk, maar ook voor de 13 C-gehaltes geldt dat er nog veel onzekerheden zijn op het gebied van de voedselpakketten van mensen en dieren en producten van de stofwisseling zoals mest en zuivel. Onderzoek hiernaar zou kunnen beginnen met een inventarisatie van alle isotopengehaltes die tijdens 14 C-bepalingen zijn gemeten aan materiaal uit het kweldergebied. In het vergelijkende onderzoek dat daarmee zou kunnen worden uitgevoerd, kan ook het materiaal van Englum beter beoordeeld worden dan nu mogelijk is. D AN KWO ORD Met dank aan Jan Lanting, voor het opzoeken van de meetresultaten en zijn commentaar op een eerdere versie van dit artikel. L ITER ATUUR Lanting, J.N. & J. van der Plicht, 1996: Wat hebben Floris V, skelet Swifterbant S2 en visotters gemeen?, Palaeohistoria 37/38, Minagawa, M. & E. Wada, 1984: Stepwise enrichment of 15 N along food chains: further evidence and the relation between δ 15 N and animal age, Geochimica et Cosmochimica Acta 48, Plicht, J. van der, 2001: Isotopenonderzoek in de archeologie. You are what you eat, Archeobrief 5, 3-7. Plicht, J. van der, 2005: De 14 C-methode, Nationale Onderzoeksagenda Archeologie, Amersfoort, hoofdstuk 4. Taayke, E., 1996: Die einheimische Keramik der nördlichen Niederlande 600 v.chr. bis 300 n.chr. Teil III: Mittel-Groningen, Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 42, 9-85.
terp/wierde Excursie Belangrijke begrippen 28-9-2015 Wonen op terpen en wierden - Annet Nieuwhof Cursus Seniorenacademie najaar 2015
Cursus Seniorenacademie najaar 2015 Wonen op terpen en wierden. De archeologie van het Noord-Nederlandse kustgebied 1. Inleiding en geschiedenis van het onderzoek Annet Excursie Hegebeintum Noarderleech
Nadere informatieDe Leege Wier van Englum
De Leege Wier van Englum Archeologisch onderzoek in het Reitdiepgebied Annet Nieuwhof (redactie) Met bijdragen van J. Nicolien Bottema-Mac Gillavry Steven Jongma Marcel J.L.T. Niekus Wietske Prummel Bert
Nadere informatieDr. E. Smits Fysisch antropologisch onderzoek naar een menselijk botfragment afkomstig van de 2e Maasvlakte
EEN MESOLITHISCH SCHEDELFRAGMENT UIT DE NOORDZEE Dr. E. Smits Fysisch antropologisch onderzoek naar een menselijk botfragment afkomstig van de 2e Maasvlakte 1 Fysisch antropologisch onderzoek naar een
Nadere informatieUniversity of Groningen. Standaardrapport opgraving Swifterbant S4 Raemaekers, Daniel
University of Groningen Standaardrapport opgraving Swifterbant S4 Raemaekers, Daniel IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please
Nadere informatieAerobe dissimilatie = de afbraak van glucose (maar ook vetzuren en aminozuren) met behulp van zuurstof, waardoor energie vrijkomt om ATP te maken.
Begrippenlijst door Lauke 1056 woorden 23 oktober 2017 5,5 1 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Begrippen biologie hoofdstuk 2 Aerobe dissimilatie = de afbraak van glucose (maar ook vetzuren en
Nadere informatieMET KWAST EN VERGROOTGLAS
LES 3 Activiteit Doel Duur Lesmateriaal MET KWAST EN VERGROOTGLAS Determineren van archeologische vondsten De leerling kan met hulpmiddelen een eenvoudige historische bron dateren en het gebruik omschrijven
Nadere informatiePubliekssamenvatting. Archeologisch onderzoek Groene Rivier Pannerden
Publiekssamenvatting Archeologisch onderzoek Groene Rivier Pannerden Catastrofale overstromingen kwamen vaak voor in de geschiedenis van Pannerden, wat met de ligging in de driehoek tussen de rivieren
Nadere informatieFragmenten uit de rijke wereld van de archeologie
Fragmenten uit de rijke wereld van de archeologie Opgedragen aan Ernst Taayke bij zijn afscheid als beheerder van het Noordelijk Archeologisch Depot in Nuis Annet Nieuwhof, Egge Knol en Jelle Schokker
Nadere informatieDe Leege Wier van Englum
De Leege Wier van Englum Archeologisch onderzoek in het Reitdiepgebied Annet Nieuwhof (redactie) Met bijdragen van J. Nicolien Bottema-Mac Gillavry Steven Jongma Marcel J.L.T. Niekus Wietske Prummel Bert
Nadere informatieEcosysteem voedselrelaties
Ecosysteem ecologie Ecosysteem voedselrelaties Oceanen: voedselweb + energiestromen Ga naar Mypip.nl en open de oefening 3 voedselketen - voedselweb Doe de oefening en maak vervolgens de aangeleverde vragen.
Nadere informatieHoutskool uit een kuil van een rivierduin bij Rotterdam-IJsselmonde 't Hart
BIAXiaal Houtskool uit een kuil van een rivierduin bij Rotterdam-IJsselmonde 't Hart L.I. Kooistra november 2009 BIAX C o n s u l t Onderzoeks- en Adviesbureau voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie
Nadere informatieLEVENSGEMEEN SCHAPPEN
LEVENSGEMEEN SCHAPPEN 1 E e n e i g e n h u i s, e e n p l e k o n d e r d e z o n Waarom groeien er geen klaprozen op het sportveld? Waarom leven er geen kwallen in de IJssel? Kunnen struisvogels wel
Nadere informatieIn de ecologie bestudeert men de relatie tussen de organismen en het milieu waar ze voorkomen.
Samenvatting Thema 3: Ecologie Basisstof 1 In de ecologie bestudeert men de relatie tussen de organismen en het milieu waar ze voorkomen. Waarom leeft het ene dier hier en het andere dier daar? Alle organismen
Nadere informatieOrganismen die organisch en anorganische moleculen kunnen maken of nodig hebben zijn heterotroof
Boekverslag door A. 1802 woorden 20 juni 2007 5 71 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Samenvatting stofwisseling Stofwisseling is het totaal van alle chemische processen in een organisme
Nadere informatieLesbrief. biologie NATUUR EN MILIEU OPDRACHT 1 - MAASVLAKTE 2
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VWO NATUUR EN MILIEU De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam binnen.
Nadere informatieterra sigllata waarvoor wordt materiaalstudie gebruikt? 27/10/2015 Cursus Seniorenacademie najaar 2015 draaischijfaardewerk: niet handgevormd!
Cursus Seniorenacademie najaar 2015 Wonen op terpen en wierden. De archeologie van het Noord-Nederlandse kustgebied 4. Materiaalstudie: aardewerk Annet Nieuwhof waarvoor wordt materiaalstudie gebruikt?
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - BIOLOGIE OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - MAASVLAKTE 2
NATUUR EN MILIEU LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - BIOLOGIE De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam
Nadere informatie0 Archeologische begeleiding (AB) Opsteller Naam, adres, telefoon, datum paraaf Auteur
Programma van Eisen Conform KNA versie 3.2 (vanaf 06-04-2015) Locatie Projectnaam Plaats binnen archeologisch proces 0 IVO Opwater 0 IVO Onderwater 0 Opgraven 0 Archeologische begeleiding (AB) Opsteller
Nadere informatieKerkpad aan de Tweehuizerweg 6 te Spijk (gem. Delfzijl) Een Cultuurhistorisch Bureauonderzoek
Kerkpad aan de Tweehuizerweg 6 te Spijk (gem. Delfzijl) Een Cultuurhistorisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van de gemeente Delfzijl, vertegenwoordigd door mevr. E. van Joolen, is een cultuurhistorisch
Nadere informatieBeestige bundel van: 1
Beestige bundel van: 1 2 Ordening van organismen organisme = een levend wezen, iets wat leeft. Er zijn meer dan anderhalf miljoen soorten organismen. Om een overzicht te krijgen worden deze organismen
Nadere informatieVerduurzaming van de veehouderij: urgentie vanuit mondiaal perspectief
Verduurzaming van de veehouderij: urgentie vanuit mondiaal perspectief Conferentie Keuzes voor landbouw en veehouderij Huidige mondiale impact van veehouderij Biodiversiteit, aandeel 30% in mondiaal verlies
Nadere informatieWerkblad Naut Thema 2: Planten en dieren
Werkblad Naut Thema 2: Planten en dieren 2.1 Eten en gegeten worden Schrijf op wat het dier eet in deze voedselketen De ijsbeer eet De zeehond eet De vis eet De krill eet Dit zijn algen, algen zijn heel
Nadere informatieKoolstofcyclus in de zee. Stefan Schouten. NIOZ is part of the Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO)
Koninklijk Royal Netherlands Nederlands Institute Instituut for voor Sea Research Zeeonderzoek Koolstofcyclus in de zee Stefan Schouten NIOZ is part of the Netherlands Organisation for Scientific Research
Nadere informatieverwerking : wat is een bos?
verwerking : wat is een bos? Leven vestigt zich op plaatsen waar het goed is om te leven. Er zijn verschillende factoren die de leefomgeving vorm geven : levende factoren, niet-levende factoren en menselijke
Nadere informatieVerteren en fermenteren. havo/vwo 3-4
Verteren en fermenteren havo/vwo 3-4 Bij onze spijsvertering en voedselproductie spelen microben een belangrijke rol. Het gebruik van microben om voedsel te maken, heet fermentatie. Veel van ons eten en
Nadere informatieEiwitbehoeftes van zwarte soldatenvlieg larven
Eiwitbehoeftes van zwarte soldatenvlieg larven Larven van de zwarte soldatenvlieg zijn in staat om heel wat verschillende reststromen om te zetten tot nutritionele biomassa. In het kader van de projecten
Nadere informatieBemesting actueel en uitdagingen toekomst. Piet Riemersma Specialist ruwvoer
Bemesting actueel en uitdagingen toekomst Piet Riemersma Specialist ruwvoer 1 Stikstof in de lucht (N 2 ) Verliezen Denitrificerende bacteriën Rhizobium bacterie Assimilatie Stikstof fixatie door bacteriën
Nadere informatieDe presentatie rond de trap
Kijktocht OER! Plus 6000 jaar geleden woonden er al mensen in dit gebied. Het is de prehistorie; de tijd van de jagers en boeren. De mensen noemen we Swifterbantmensen. Deze kijktocht helpt je ontdekken
Nadere informatieExtra: Terpen hv123. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/79565
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 03 oktober 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/79565 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieSamenvatting. Indicatoren voor ecologische effecten hangen sterk met elkaar samen
Samenvatting Er bestaan al jaren de zogeheten Richtlijnen voor goede voeding, die beschrijven wat een gezonde voeding inhoudt. Maar in hoeverre is een gezonde voeding ook duurzaam? Daarover gaat dit advies.
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Archeobotanica uit 's-hertogenbosch. Milieuomstandigheden, bewoningsgeschiedenis en economische ontwikkelingen in en rond een (post)middeleeuwse stad van Haaster,
Nadere informatiePublished in: Van Wierden en Terpen. Mededelingen van de Vereniging voor Terpenonderzoek
University of Groningen Recensie: Zoeken naar een verdwenen landschap Nieuwhof, Annet Published in: Van Wierden en Terpen. Mededelingen van de Vereniging voor Terpenonderzoek IMPORTANT NOTE: You are advised
Nadere informatieLesbrief. biologie NATUUR EN MILIEU OPDRACHT 1 - MAASVLAKTE 2
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO NATUUR EN MILIEU De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam binnen.
Nadere informatieOPGRAVING BEST-AARLE AFGEROND
OPGRAVING BEST-AARLE AFGEROND In het najaar van 2011 en de lente van 2012 deed een team archeologen van Archeologisch Onderzoek Leiden (Archol bv) en Diachron UvA bv opgravingen in Aarle in de gemeente
Nadere informatieBepaling van het Biochemisch Zuurstofverbruik (BZV) in oppervlaktewater
Bepaling van het Biochemisch Zuurstofverbruik (BZV) in oppervlaktewater april 2005 One Cue Systems Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming
Nadere informatie2.2 De Weende-analyse bij veevoeding
2.2 De Weende-analyse bij veevoeding Scheikunde voor VE31-VE41, 2018-2019 Auteur: E. Held; bewerkt door H. Hermans : Hoofdstuk 2 De Weende-analyse (presentatie) 1 Bij het oprispen boeren komt methaan (CH4)
Nadere informatieKreeftachtigen hebben meestal kleine ogen, waar ze maar weinig mee zien. Ze kunnen wel bijzonder goed ruiken.
Kreeftachtigen Er zijn veel verschillende soorten kreeftachtigen. Van ieder soort leven er vaak zeer grote aantallen in zee. Kreeftachtigen zijn bijvoorbeeld de roeipootkreeftjes, de zeepissebedden en
Nadere informatieDe filosofie van het voeren
Terug naar Voorwoord Terug naar Inhoudsopgave Verder naar volgende hoofdstuk De filosofie van het voeren Inhoudsopgave van dit hoofdstuk: Het algehele beeld Hoe voeding in de Natuur er uit zou zien...
Nadere informatieSamenvatting Biologie Hoofdstuk 3
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3 Samenvatting door een scholier 1018 woorden 18 januari 2017 0 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Biologie samenvatting H3 3.1 Ecosysteem: afgebakend gebied met
Nadere informatieONDERZOEK NAAR DE WATERKWALITEIT
ONDERZOEK NAAR DE WATERKWALITEIT Naam: Klas: Datum: 1 Situering van het biotoop Plaats: Type water: vijver / meer / ven / moeras/ rivier / kanaal / poel / beek / sloot / bron Omgeving: woonkern / landbouwgebied
Nadere informatieAantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen KGT
Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen KGT 2.1 Namen 1 Hoe zoek je de naam van een organisme op? De naam van een plant of een dier kan: * uit een andere taal komen * een eigenschap weergeven
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - BIOLOGIE OPDRACHTEN
NATUUR EN MILIEU LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - BIOLOGIE De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam
Nadere informatieBVB Substrates. Kwaliteitskenmerken substraten voor openbaar groen
BVB Substrates Kwaliteitskenmerken substraten voor openbaar groen Marc Spierings 9 en 10 juni 2016 1 2 Het belang van groen 3 Het gewenste eindbeeld? Enkele parameters Goed ontwerp Goed bestek Kennis van
Nadere informatieDe Weende-analyse bij veevoeding. Scheikunde voor VE41, Auteur: E. Held; bewerkt : door H. Hermans
De Weende-analyse bij veevoeding Scheikunde voor VE41, 2017-2018 Auteur: E. Held; bewerkt : door H. Hermans Weende-analyse: DS-gehalte Droge stof (DS): Het materiaal dat overblijft als, door verwarming
Nadere informatieVerschillende voedselketens
W.o.-natuur 6e leerjaar Lesfiche Verschillende voedselketens Eindtermen 1.7 De leerlingen kunnen de wet van eten en gegeten worden illustreren aan de hand van minstens twee met elkaar verbonden voedselketens.
Nadere informatieSamenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2
Samenvatting Scheikunde Hoofdstuk 1 + 2 Samenvatting door K. 1077 woorden 22 maart 2016 6,1 9 keer beoordeeld Vak Scheikunde Impact 3 vwo Scheikunde hoofdstuk 1 + 2 Paragraaf 1: Stoffen bijv. Glas en hout,
Nadere informatieOpdracht 7.2 Energie een heel lastig onderwerp
Opdracht 7.2 Energie een heel lastig onderwerp Inleiding voor de docent: Onverwachte gaten in het curriculum en in BINAS In deze opdracht gaat de aandacht naar de samenhang tussen de processen die een
Nadere informatieArcheologienota: Het archeologisch vooronderzoek aan de Hoorn te Leuven Vanessa Vander Ginst Maarten Smeets Marjolein Van Der Waa
Archeologienota: Het archeologisch vooronderzoek aan de Hoorn te Leuven Vanessa Vander Ginst Maarten Smeets Marjolein Van Der Waa Kessel-Lo, 2016 Studiebureau Archeologie bvba Archeologienota: Het archeologisch
Nadere informatieE C O L O G I E Ecologie Factoren die invloed hebben op het milieu: Niveaus van de ecologie:
E C O L O G I E Ecologie = wetenschap die bestudeert waarom bepaalde planten en dieren ergens in een bepaald milieu voorkomen en wat de relaties zijn tussen organismen en dat milieu Factoren die invloed
Nadere informatieBewoners. Noordzee. Introductie. Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien:
Gemiddelde: diepte 94 meter Oppervlak: 572.000 km2 Bodem: hoofdzakelijk zand Bewoners van de Noordzee Introductie Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien: De Noordzee is natuurlijk
Nadere informatieHout van het onderzoek aan de Heiligeweg in Krommenie, gemeente Zaanstad (Noord-Holland)
Hout van het onderzoek aan de Heiligeweg in Krommenie, gemeente Zaanstad (Noord-Holland) RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 602 JULI 2012 SILKE LANGE Colofon Titel: BIAXiaal 602 Hout van het onderzoek aan de Heiligeweg
Nadere informatieUniversity of Groningen. De (pre)historie van 14C-dateringen van der Plicht, Johannes; Streurman, Harm-Jan
University of Groningen De (pre)historie van 14C-dateringen van der Plicht, Johannes; Streurman, Harm-Jan Published in: Fragmenten uit de rijke wereld van de archeologie IMPORTANT NOTE: You are advised
Nadere informatieInleiding Indeling van het plantenrijk Indeling van het dierenrijk Andere manieren van ordenen Ecologie...
ECOLOGIE Inhoudsopgave Inleiding... 3 Indeling van het plantenrijk... 4 Indeling van het dierenrijk... 5 Andere manieren van ordenen... 6 Ecologie... 6 Biotische- en a-biotische factoren... 9 Producenten,
Nadere informatieBIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL]
BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL] Docent: A. Sewsahai De student moet de bouw en werking van enzymen kunnen beschrijven moet het proces van
Nadere informatieafbeelding 1 Aquaponics: planten kweken op vissenpoep Een nieuwe duurzame manier om voedsel te produceren!
Aquaponics Tijdens het bekijken van een website met suggesties voor profielwerkstukken raken Joey en Tom geïnteresseerd in het onderwerp aquaponics (afbeelding 1). afbeelding 1 Aquaponics: planten kweken
Nadere informatieMens, natuur & milieu
Mens, natuur & milieu Lesbrief Biologie. In dit thema ga je aan de gang met opdrachten die gaan over de ontwikkelingen in het havengebied en de gevolgen voor natuur en milieu. Deze opdracht is een lesbrief
Nadere informatieSamenvatting Biologie Ecologie Thema 3
Samenvatting Biologie Ecologie Thema 3 Samenvatting door P. 1299 woorden 7 januari 2013 6,4 15 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Thema 3 Ecologie Basisstof 1 Invloeden uit het milieu:
Nadere informatie6.3. Analyse en interpretatie van de grondsporen Algemeen
6.3. Analyse en interpretatie van de grondsporen 6.3.1. Algemeen In totaal werden er tijdens het vlakdekkend onderzoek 31 sporen geregistreerd in het vlak. Vijf ervan kwamen ook reeds tijdens het vooronderzoek
Nadere informatieActiviteitenschema Archeologie
Activiteitenschema Archeologie Soort activiteit: Spullen opgraven uit de zandbak. Tijdsindeling: 5 Minuten de plaatjes in de zandbak verstoppen. 5 Minuten vertellen over hoe de mensen vroeger wat zochten
Nadere informatieVoorbeeldtoets Biologie voor groep 8
Voorbeeldtoets iologie voor groep 8 eel 2 Stofwisseling en kringloop eze toets bestaat uit 12 opgaven Stichting ito Instituut voor Toetsontwikkeling rnhem (2011) lle rechten voorbehouden. Niets uit dit
Nadere informatieAantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: *
Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * * * 2 Hoe kun je de naam van een organisme opzoeken?
Nadere informatieADDENDUM 10. Werkput 5
Asse-Kalkoven, / en /3 Rapporten Agilas vzw / ADDENDUM. Werkput.. Inleiding Enkele dagen na het indienen van het conceptrapport, deelden de nutsmaatschappijen mee dat de sleuven voor de aansluiting van
Nadere informatieCellen aan de basis.
Cellen aan de basis. Cellen aan de basis In het thema cellen aan de basis vinden we twee belangrijke thema s uit biologie voor jou terug. 1. Organen en cellen (thema 1 leerjaar 3) 2. Stofwisseling (thema
Nadere informatieWat is vandaag de dag nog duurzaam?
Wat is vandaag de dag nog duurzaam? Duurzame voeding Schaal als spanningsveld VU Amsterdam 3 oktober 04 Inderdaad... Bron: NRC 7/0/04 Harry Aiking Overzicht Duurzaamheid is dynamisch Duurzaamheid en voedselzekerheid
Nadere informatieEn dan in hun geheel Nieuwhof, Antje
En dan in hun geheel Nieuwhof, Antje IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document
Nadere informatie20160210 Verslag avond over Voedsel en Voedsel zekerheid
20160210 Verslag avond over Voedsel en Voedsel zekerheid Marijke de Graaf, werkzaam bij ICCO houdt een lezing over Voedsel en Voedsel zekerheid OPrganisatie ZWO-groep wijkgemeente Eindhoven-Zuid. We beginnen
Nadere informatieSamenvatting Biologie Thema 3 Ecologie
Samenvatting Biologie Thema 3 Ecologie Samenvatting door H. 1342 woorden 24 januari 2014 4 9 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie Thema 3 Ecologie Basisstof 1 In de ecologie
Nadere informatiePraktijk : Voorschrift bacterieel wateronderzoek
LTO42 Toets 5.1 Boek: Biologie voor het MLO. (zesde druk) H17, pag 347 t/m 350 H17, pag 354 t/m 357 H17, pag 362 t/m 373 (dit is hoofdstuk 16 van de vijfde druk, Blz 321-324, Blz 328-332, Blz 336-345)
Nadere informatieMinisterie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Het landschap onder de. - Rivieren in de steentijd. Henk Weerts
Rijksdienst voor het Cultureel l Erfgoed Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Het landschap onder de Noordzee - Rivieren in de steentijd Henk Weerts h.weerts@cultureelerfgoed.nl Het landschap
Nadere informatieDeel 3: het belang van koraal(riffen)
Lesstof Deel 1: het koraalrif Deel 2: het koraal Deel 3: het belang van koraal(riffen) Deel 4: de bedreigingen voor het koraal Deel 5: het beschermen van het koraal Deel 3: Het belang van het koraal Deze
Nadere informatie6.5. Werkstuk door een scholier 1097 woorden 2 maart keer beoordeeld. Keuzeopdracht; Hoofdstuk 6.4, opdracht B; Bron
Werkstuk door een scholier 1097 woorden 2 maart 2002 6.5 34 keer beoordeeld Vak ANW Keuzeopdracht; Hoofdstuk 6.4, opdracht B; Bron www.nicevzw.be www.food-micro.nl www.consumentenbond.nl Wat is nitraat
Nadere informatieMAAIKE GROOT ARCHEOLOGISCH CENTRUM VRIJE UNIVERSITEIT-HENDRIK BRUNSTING STICHTING
A MAAIKE GROOT ARCHEOLOGISCH CENTRUM VRIJE UNIVERSITEIT-HENDRIK BRUNSTING STICHTING Rituelen op het Romeinse platteland Tussen 1992 en 2005 vond in de nieuwbouwwijk Tiel-Passewaaij grootschalig archeologisch
Nadere informatieAlgemene Informatie M-Controle Frequentie Reduced Checks (ALIM06) 29 December 2015 Versie: 1.1.1
1. DOEL Deze instructie schrijft voor met welke frequentie de NVWA de materiële controle moet uitvoeren van partijen met oorsprong en herkomst een derde land, die worden aangeboden bij een Nederlandse
Nadere informatieBIOLOGIE Thema: Stofwisseling Havo
BIOLOGIE Thema: Stofwisseling Havo Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL] Docent: A. Sewsahai De student moet de bouw en werking van enzymen kunnen beschrijven moet het proces van foto
Nadere informatie... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit?
... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit? Samen voor een gezonde zee!... Stichting De Noordzee is de onafhankelijke natuur- en milieuorganisatie die zich inzet voor een duurzaam gebruik van de Noordzee en
Nadere informatie8,3. Werkstuk door een scholier 1255 woorden 11 juni keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Werkstuk door een scholier 1255 woorden 11 juni 2012 8,3 4 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Dit verslag bevat veel afbeeldingen ter verduidelijking. Voor het volledige verslag, inclusief foto's, zie
Nadere informatieExamentrainer. Vragen. Broeikasgassen meten in wijn. 1 Uitgeverij Malmberg. Lees de volgende tekst.
Examentrainer Vragen Broeikasgassen meten in wijn Lees de volgende tekst. Sterk toegenomen verbranding van organische stoffen leidt tot een verhoging van de concentratie CO 2 in de atmosfeer. Er is op
Nadere informatieInvloeden uit milieu. In ecologie bestuderen we alle relaties tussen organismen en hun milieu (leefomgeving)
Ecologie Thema1 Invloeden uit milieu In ecologie bestuderen we alle relaties tussen organismen en hun milieu (leefomgeving) Levende natuur Levenloze natuur = biotische factoren = abiotische factoren Niveau
Nadere informatieOnderdeel A Het landschap en het ontstaan van terpen en wierden
opdrachtvel naam Onderdeel A Het landschap en het ontstaan van terpen en wierden Ben je eerder klaar met de vragen? Dan mag je beginnen met de woordzoeker op de laatste pagina. 1. Welk antwoord is goed?
Nadere informatie1. Biotische factoren (zijn afkomstig van andere organismen) - voedsel - soortgenoten - ziekteverwekkers - vijanden
Ecologie De wetenschap die bestudeert waarom bepaalde planten en dieren ergens in een bepaalde leefomgeving (milieu) voorkomen en wat de relaties zijn tussen organisme en hun milieu 1. Biotische factoren
Nadere informatieVoedselweb en voedselketen
Informatie: Moeilijkheid:**** Tijdsduur: *** Een plant groeit, dieren eten die plant op, die dieren worden weer opgegeten door andere dieren, die dieren gaan weer dood, het dier wordt weer opgeruimd door
Nadere informatieToets 5.1 Waterzuivering (ppt + aanvullend lesmateriaal)
LTO42 Toets 5.1 Waterzuivering (ppt + aanvullend lesmateriaal) Biologie voor het MLO. (zesde druk) H17, pag 347 t/m 350 H17, pag 354 t/m 357 H17, pag 362 t/m 373 (dit is hoofdstuk 16 van de vijfde druk,
Nadere informatie3 Voedselweb van het wad
Spel Doel: De leerlingen leren dat verschillende waddieren en planten van elkaar afhankelijk zijn, doordat ze elkaar eten. Alle dieren en planten zijn met elkaar verbonden, in een voedselweb. Materialen:
Nadere informatieRadiokoolstofdatering en dendrochronologie: een inleiding voor de archeoloog. 28 oktober 2015
Radiokoolstofdatering en dendrochronologie: een inleiding voor de archeoloog 28 oktober 2015 Radiokoolstofdatering : mark.vanstrydonck@kikirpa.be anton.ervynck@rwo.vlaanderen.be koen.deforce@rwo.vlaanderen.be
Nadere informatie25 Gent 2 0 0 5 N O T A E PRAEHISTORICAE
25 Gent 25 N O T A E PRAEHISTORICAE Gent - 17.12.25 C o n t a c t g r o e p " P r e h i s t o r i e " " P r é h i s t o i r e " Groupe de Contact FNRS organisatie / organisation P h i l i p p e C r o m
Nadere informatieVeranderingen in plassen na invasies: voedselwebrelaties aan de hand van stabiele isotopen en vistrends
Veranderingen in plassen na invasies: voedselwebrelaties aan de hand van stabiele isotopen en vistrends Yvon Verstijnen Esther Lucassen Fons Smolders Arco Wagenvoort Gerard van der Velde Rien van der Gaag
Nadere informatieOnderwerp: Toxicologische evaluatie rubbergranulaat kunstgrasvelden in de gemeente Valkenswaard.
Aan: Hr. B. van Valburg Gemeente Valkenswaard De Hofnar 15 5554 DA Valkenswaard Datum: 16 November 2016 Onderwerp: Toxicologische evaluatie rubbergranulaat kunstgrasvelden in de gemeente Valkenswaard.
Nadere informatieb. Bekijk het laatste deel van de maquette, de kwelders. Waarom staat daar geen dorpje, denk je?
Kijktocht OER! basis 6000 jaar geleden woonden er al mensen in dit gebied. Het is de tijd van de jagers en verzamelaars. De mensen noemen we Swifterbantmensen. Hoe ze leefden en hoe hun gebied eruitzag,
Nadere informatieevaluatierapport zaltbommel-ruiterstraat 8 archeologische begeleiding
evaluatierapport zaltbommel-ruiterstraat 8 archeologische begeleiding 1 1 inleiding Van vrijdag 19 september tot en met dinsdag 23 september 2014 heeft VUhbs archeologie in opdracht van de familie van
Nadere informatieTentamen Marine Sciences I
Tentamen Marine Sciences I 7 november 2013 NB1: Schrijf uw naam en studentnummer op ieder in te leveren blad NB2: Maak uw antwoorden compleet maar vooral ook zo kort/to the point mogelijk; gezwets levert
Nadere informatie1998 en 1999: vondst dijkjes uit begin jaartelling Dongjum en Peins
Cursus Seniorenacademie najaar 2015 Wonen op terpen en wierden. De archeologie van het Noord-Nederlandse kustgebied 2. Bestaansmogelijkheden en economie Annet Nieuwhof 1998 en 1999: vondst dijkjes uit
Nadere informatieBijlage 1.3 Bodemdaling in het Eems-Dollardgebied in relatie tot de morfologische ontwikkeling
Bijlage 1.3 Bodemdaling in het Eems-Dollardgebied in relatie tot de morfologische ontwikkeling........................................................................................ H. Mulder, RIKZ, juni
Nadere informatieinhoud Zee, strand en duin 1. Zand 2. Zon en wind 3. Het duin 4. Dieren in het duin 5. Eb en vloed 6. De jutter 7. Schelpen 8.
Zee, strand en duin inhoud Zee, strand en duin 3 1. Zand 4 2. Zon en wind 5 3. Het duin 6 4. Dieren in het duin 7 5. Eb en vloed 8 6. De jutter 9 7. Schelpen 10 8. De zeehond 11 9. Naar het strand 12 10.
Nadere informatieWijzigingsvoorstel (RfC) op Aquo-lex Wijzigen diverse definities
Wijzigingsvoorstel (RfC) op Aquo-lex Wijzigen diverse definities Auteur: IDsW> Kenmerk: W 0908-0026> Documentbeheer Wijzigingshistorie Datum Versie Auteur Wijziging 18 aug 2009 0.9 Hinne Reitsma Initieel
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - BIOLOGIE ANTWOORDEN OPDRACHT 1 - MAASVLAKTE 2
NATUUR EN MILIEU LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - BIOLOGIE De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip in Rotterdam
Nadere informatieinhoud 1. Inleiding 3 2. Schimmel 4 3. De paddenstoel 5 4. Uit het leven van een paddenstoel 7 5. Soorten paddenstoelen 6.
Paddenstoelen inhoud 1. Inleiding 3 2. Schimmel 4 3. De paddenstoel 5 4. Uit het leven van een paddenstoel 7 5. Soorten paddenstoelen 8 6. Schimmelweetjes 11 7. Filmpjes 13 Pluskaarten 14 Colofon en voorwaarden
Nadere informatieAntwoorden Biologie Thema 3: Ecologie
Antwoorden Biologie Thema 3: Ecologie Antwoorden door H. 1501 woorden 3 december 2013 5,5 48 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Opdracht 1 2. 3. 4. 5. De relatie tussen organisme en
Nadere informatieSamenvatting Biologie Blok 5
Samenvatting Biologie Blok 5 Samenvatting door A. 1706 woorden 1 november 2014 6 27 keer beoordeeld Vak Biologie Begrippen: Fotosynthese: Water + CO 2 + Zonlicht = Glucose + Zuurstof Bladgroen: Groene
Nadere informatieHoutskool uit ijzertijdcrematiegraven en mogelijke middeleeuwse meilers uit Lomm-Hoogwatergeul
Houtskool uit ijzertijdcrematiegraven en mogelijke middeleeuwse meilers uit Lomm-Hoogwatergeul RAPPORTNUMMER DATUM AUTEUR 684 FEBRUARI 2011 K. HÄNNINEN Colofon Titel: BIAXiaal 684 Houtskool uit ijzertijdcrematiegraven
Nadere informatieWerkblad schedels groep 1
Werkblad schedels groep 1 De lengte van het dier is ongeveer 5 keer de lengte van de schedel Hoe lang is de schedel? Meet langs de zijkant Hoe breed is de oogkas? Schedel nr 1 Schedel nr 2 Schedel nr 3
Nadere informatie