LUNULA. Archaeologia protohistorica XXI

Transcriptie

1 LUNULA Archaeologia protohistorica XXI Ename

2 LUNULA. Archaeologia protohistorica, XXI, 2013, p Opgraven in een archeologisch depot. Oude vondsten uit de late bronstijd/vroege ijzertijd in de archeologische collectie van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel Guy DE MULDER 1 1. Inleiding In het kader van een onderzoek naar de urnengrafvelden in het Scheldebekken (Noord-Frankrijk, Centraal-België en het zuidelijke deel van Zeeland) werd een inventarisatie opgemaakt van de bekende urnengrafvelden uit de late bronstijd en de vroege ijzertijd in het studiegebied. Twee aspecten vielen, bij dit in eerste instantie bibliografisch onderzoek, daarbij op. Ten eerste was er een sterke concentratie aan funeraire sites in het Vlaamse deel van het onderzoeksgebied. Ten tweede kende het onderzoek in dit gebied ook een lange historiek. De oudste vermoedelijke vermelding van een urnengrafveld gaat waarschijnlijk reeds terug tot de eerste helft van de 17 de eeuw (Van Impe 1980a). Vanaf de 18 de eeuw neemt de wetenschappelijke interesse in dit onderwerp geleidelijk aan toe, om sedert de tweede helft van de 19 de eeuw met rasse schreden vooruit te gaan op het vlak van de archeologische documentatie. Fig. 1. Aantal bekende urnengrafvelden ingedeeld per provincie of regio in het stroomgebied van de Scheldebekken. Enkel de regio s per provincie, die binnen het Scheldebekken vallen, zijn opgenomen in de telling. 2. Onderzoeksmethodiek Dit bibliografisch onderzoek leidde tot een repertorium van 123 sites in het Scheldebekken (fig. 1). Darbij valt de concentratie van funeraire sites in het noordelijke deel van het studiegebied op (fig. 2). Dit onderzoek overspant echter een periode van 4 tot 5 eeuwen waardoor de wetenschappelijke kwaliteit van het geleverde werk sterk variabel is gezien de temporele diepte van de beschikbare bronnen. Om deze bronnen met diverse wetenschappelijke waarde te kunnen valoriseren voor verder onderzoek werd een methodologie gehanteerd waarbij vier groepen op basis van enkele criteria werden opgesteld (De Mulder 2011) (fig. 3). De volgende normen werden daarbij vooropgesteld: - Categorie A omvat sites waarvan meerdere graven zijn gedetecteerd en die werden opgegraven op basis van de gangbare wetenschappelijke criteria na de Tweede Wereldoorlog. Deze sites lenen zich bij uitstek tot verdere wetenschappelijke studie. - Categorie B omvat twee groepen met enige wetenschappelijke waarde. Een eerste subgroep bestaat uit vindplaatsen die enkel gedocumenteerd zijn door de aanwezigheid van een of twee crematiegraven. Deze informatiebron is vooral te danken aan de alertheid van amateur-archeologen die deze graven detecteerden en registreerden; in de meeste gevallen op bouwwerven waardoor dikwijls verder onderzoek van de site geen optie meer was. Chronologisch stamt de informatie over deze sites allemaal vanaf de tweede helft van de 20 ste eeuw. 1 Vakgroep Archeologie, Universiteit Gent, Sint-Pietersnieuwstraat 35, 9000 Gent. guy.demulder@ugent.be Fig. 2. Procentuele verdeling van de urnengrafvelden in het Scheldebekken op basis van drie grote regio s. De tweede subgroep omvat een aantal oude grafvelden uit de late 19 de eeuw en de eerste helft van de 20 ste eeuw die dankzij de nauwkeurige registratie en beschrijving door deze vroege onderzoekers toch nog enige bruikbaarheid voor wetenschappelijk onderzoek bieden. Als schoolvoorbeeld geldt de site van Biez in Waals-Brabant waar dankzij de nauwkeurige beschrijving van de crematiegraven de graftypes nog typologisch kunnen worden bepaald. Anderzijds is er wel geen opgravingsplan bekend voor deze site (de Loë 1989; id. 1905)

3 Guy DE MULDER Fig. 3. Indeling van de urnengrafvelden op basis van de waarderingscriteria. - Categorie C verzamelt een groep van sites waarvan in de archeologische collecties sporadisch nog vondsten bewaard zijn gebleven, in de meeste gevallen gaat het om aardewerk. Het betreft intacte vormen die op basis van hun bewaringscondities als grafurnen of funeraire bijgaven werden geïnterpreteerd; goede contextuele informatie ontbreekt echter. In deze collecties zijn deze objecten in de meeste gevallen ook niet meer te associëren met gecremeerd bot dat de toekenning als funerair aardewerk kan ondersteunen. Sommige bewaarde artefacten zijn echter in vraag te stellen als funerair en kunnen eventueel ook toegeschreven worden aan een nederzettingscontext. De beschikbare literaire bronnen over de vondstomstandigheden variëren meestal van heel beperkt tot niet bestaande en bieden soms geen duidelijk antwoord op de toeschrijving aan een funeraire of domestieke context. In deze groep is ook de locatie, zelfs niet bij vermoedelijke inschatting, meer te bepalen. - Categorie D omvat de vindplaatsen waarvan enkel nog literaire vermeldingen bestaan. De ontdekte archeologische vondsten zijn in de loop der tijden verloren gegaan en niet meer te controleren. Dit is vooral van toepassing op de oudere vondsten van de 18de tot de vroege 20ste eeuw. In de toenmalige wetenschappelijke literatuur is er regelmatig sprake van urnes cinéraires. Gezien het crematieritueel vanaf de bronstijd tot de Romeinse periode algemeen in zwang was in het studiegebied dienen deze toeschrijvingen met de nodige omzichtigheid behandeld te worden. Door de onmogelijkheid om deze toewijzingen te controleren worden deze als de laatste wetenschappelijke categorie onder de urnengrafvelden geklasseerd. In een tweede stap van dit onderzoek werden de archeologische collecties gecontroleerd op aanwezigheid van archeologisch materiaal. Problemen stelden zich vooral voor de oude vondsten en beschrijvingen tot het begin van de 20 ste eeuw. De Kempen kenden al heel vroeg in de 19 de een onderzoekstraditie naar urnengrafvelden. De beschrijvende/verhalende catalogen van figuren zoals W. Avontroodt (1841), C. Bamps (1886 & 1889) en P. de Roye de Wichen ( ) waren eerder een opsomming van sites met vermelding van de veel gebruikte term urnes cinéraires. Een deel van deze 19 de - eeuwse vermeldingen kan al niet worden geverifieerd omdat ze soms naar sites refereren op basis van mondelinge getuigenissen van bij werken vernietigde grafvelden. Het aardewerk, dat door de auteurs is gezien of zelf is ingezameld, is in verscheidene gevallen nadien verloren gegaan. Slechts een beperkt aantal vondsten van de beschreven sites heeft uiteindelijk de weg gevonden naar een museum, waar het nog kan getoetst worden op zijn chronologische waarde. Ter illustratie van deze problematiek; de collectie van L. Stroobant, die vooral actief was in de regio Antwerpen, is verspreid geraakt over diverse museale collecties. Het leeuwenaandeel van deze verzameling belandde in de collectie van het museum Taxandria te Turnhout (Marynissen 1983) en in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel (de Loë 1931), maar sommige objecten bleven blijkbaar bewaard in de privé-collectie van familieleden (Warmenbol & Leclercq 2010). Het literatuuronderzoek van de talrijke door Stroobant geschreven bijdragen toont aan dat sommige artefacten toch in de loop der tijd verloren zijn gegaan en niet meer te verifieren zijn, ondanks het feit dat een groot aantal vondsten toch nog in officiële collecties zijn gedeponeerd. 3. Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (KMKG) Bij controle van de musea om de literaire informatie af te toetsen aan de hand van de bewaarde funeraire objecten werden in de verzameling van de KMKG te Brussel nog een aantal niet bestudeerde urnen uit drie locaties aangetroffen die via een schenking of de talrijke archeologische bezoeken van A. de Loë aan archeologische sites in de collectie van het museum zijn beland (fig. 4) Kontich/Duffelsehoek (Antwerpen) Kleine beker met donkergrijze tot zwarte kern, grove klei met schervengruisverschraling. Binnenwand met donkerbruine kleur, goed geëffend. De buitenwand varieert van goed geëffend tot geglad/licht gepolijst bovenaan, donkerbruine kleur (fig. 5.1). Deze vorm wijkt af van de typologie voor de bekers van Desittere in zijn zogenaamde Noordwestelijke groep. De verhouding tussen breedte en hoogte doet eerder denken aan een Fig. 4. Lokalisatie van de besproken vindplaatsen: Kontich, Schaffen en Oostham

4 Opgraven in een archeologisch depot. Oude vondsten uit de late bronstijd/vroege ijzertijd in de archeologische collectie van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel Fig. 5. Aardewerk afkomstig uit Kontich (1), Schaffen (2) en Oostham (3-7). miniversie van een biconische urne zoals enkele voorbeelden zijn bekend in Goirle (Desittere 1968: fig. 48.1), Wychen (Desittere 1968: fig. 71.1) en Temse/Veldmolenwijk (Desittere 1968: fig & 93.4). De enige verwante vorm is een beker aangetroffen in een licht biconische urne uit Valkenswaard (Brunsting & Verwers 1975: fig. 2.E2a). Alhoewel er geen expliciete datering wordt gegeven, lijkt een datering in de late bronstijd aannemelijk. In een rapport spreekt A. de Loë over de ontdekking van een 50-tal urnen op de plaats Duffelse Hoek te Kontich in Bij een terreinbezoek samen met Bernays, een Antwerpse advocaat en amateur-archeoloog, kon hij nog een aantal scherven en de hierboven beschreven beker inzamelen. Een controleopgraving in 1898 door de Loë leverde echter geen aanvullende informatie op over het grafveld behalve een zone met veel fragmentarisch aardewerk. De afwezigheid van Romeins materiaal was een van de redenen om het vermoedelijke grafveld aan de Hallstattperiode toe te schrijven (de Loë 1903: ). De exacte locatie van de vindplaats is niet meer met zekerheid te bepalen, maar situeert zich in de omgeving van een perceel met het toponiem Pronkenberg en de

5 Guy DE MULDER oude hoeve geassocieerd met het toponiem Duffelshoek (Van Passen 1964: 23-25). Beide reeds aangehaalde toponiemen leven vandaag nog verder in de straatnamen in deze omgeving. Recent werden op ca. 1500m ten noordwesten van deze vindplaats sporen uit de vroege ijzertijd aangesneden bij een inbreidingsproject aan de rand van de dorpskern langsheen de Duffelsesteenweg. Daarbij kwamen op diverse percelen sporen van erven uit de vroege ijzertijd tot de midden-ijzertijd aan het licht (Verbeeck & Annaert 2007; Van Staey et al. dit volume). In deze zone is ook nog een urnengrafveld bestaande uit 49 crematiegraven en een zestal kringgreppels aan het licht gekomen. Deze bijzettingen waren overwegend urnengraven van het type brandafvalgraven, graven zonder urne waren eerder uitzonderlijk. Een aantal 14 C-dateringen situeerden deze kleine necropool overwegend in de vroege ijzertijd, maar de oudste crematies gaan reeds terug tot het einde van de late bronstijd. De jongste graven in de necropool dateren echter uit het begin van de late ijzertijd (ca v.chr.) (De Mulder 2011; De Mulder et al. 2012). De aanwezigheid van grafvelden op korte afstand van elkaar in vogelvlucht is geen onbekende zoals reeds is vastgesteld te Velzeke en te Sint-Gillis-Waas (De Mulder 2011). Hoe de beide grafvelden en de aangesneden nederzettingssporen zich tegenover elkaar verhouden is nog niet duidelijk in de huidige stand van het onderzoek. Op het eerste zicht lijken de erven en het grafveld aan de Duffelsesteenweg tot eenzelfde eenheid te behoren. De Kontichse situatie doet denken aan de site van Sint-Gillis-waas/Reepstraat waar diverse erven uit de late bronstijd en vroege ijzertijd op een vaste plaats in het landschap evolueren met urnengrafvelden in de nabije omgeving (De Mulder 2011) Schaffen (Vlaams-Brabant) Geoorde tas (B1091). Zwarte kern met verschraling van fijn schervengruis. De binnen- en buitenwand zijn goed geëffend tot geglad of licht gepolijst aan de bovenzijde. De binnenwand vertoont een bruine tot donkerbruine kleur, de buitenwand eerder bruin tot volbruin (fig. 5.2). Geoorde tasjes zijn een frequent voorkomend artefact in zowel domestieke als funeraire contexten tijdens de late bronstijd en de vroege ijzertijd. Rond de exacte locatie van deze vindplaats heerst enige onduidelijkheid in de bronnen. De oudste vermelding gaat terug tot 1859 waarin vermeld wordt dat te Schaffen/Schoonaarde op enkele minuten van Diest een 200-tal urnen zijn gevonden (Raymaekers 1859: 19). In 1880 bericht Galesloot over de recente vondst van twee urnen buiten de stadsmuren van Diest in de richting van Molenstede, dat dan nog een gehucht van Schaffen is. Tegelijkertijd spreekt hij van de vondst van enkele honderden urnen bij de aanleg van fortificaties rond de stad (Galesloot 1880: ). Bamps verwijst later naar de vondst van een 60-tal urnen te Schaffen op de plaats Schoonaarde, waarvan een aantal in het bezit zijn van de commandant van het fort majoor Kerens de Wylre (Bamps 1886: 145). Ondanks het gebruik van verschillende namen lijkt het erop dat het eerder om dezelfde site gaat aangezien alle plaatsnamen zich in dezelfde omgeving situeren. Administratief scheidde Molenstede zich in 1900 af van Schaffen waardoor de vindplaats zich ergens op het grondgebied van een van de drie gemeentes Diest, Molenstede en Schaffen situeert, maar de vindplaats is echter niet meer exact te lokaliseren (Van Impe 1981: 68). In de Centrale Archeologische Inventaris Vlaanderen wordt een lokalisatie voorgesteld op de rechteroever van de Demer. Op de zuidelijke flank van de Lazarijberg komt het toponiem Doodsberg voor. Op basis van dit gegeven werd een hypothetische situering van de vindplaats voorgesteld (CAI nr. 3154), maar dit toponymisch element is toch niet echt overtuigend als bewijsmiddel. Over de funeraire aspecten van het site tasten we verder in het duister aangezien er nergens enige verwijzing is naar grafheuvels of vlakgraven. Zoals vele oude vondsten is het merendeel van de urnen nu verloren. Een geoorde tas, afkomstig van deze site, belandde echter in de collectie van de KMKG te Brussel. Een aantal andere vondsten waren in het bezit van de reeds genoemde majoor Kerens. Zijn collectie kwam uiteindelijk terecht in het Bonnefantenmuseum te Maastricht (Van Impe 1981: 68-74). De verzameling Kerens bestaat uit 24 urnen en bijpotjes. Dit aardewerk is momenteel nog steeds niet integraal bestudeerd. In zijn doctoraatsstudie werden twee urnen door Desittere aan de fase Ha B van de late bronstijd toegeschreven (Desittere 1968: ). Andere vormen, o.a. een urne met biconisch lichaam en opstaande rand, horen thuis in de late bronstijd, maar een datering tot in de vroege ijzertijd van de site kan niet worden uitgesloten (Van Impe 1981: 68-74). Enkel een integrale studie van de overgebleven urnen en bijpotjes kan een tip van de sluier over de levensduur van deze necropool oplichten Oostham (Limburg) In de collectie waren drie urnen en twee bijpotjes bewaard onder het nummer 49. Bij een van de nota s was het toponiem Slagveld vermeld. In twee urnen was nog gecremeerd bot bewaard. Dit bot was gedeponeerd op een prop van verfrommeld krantenpapier. Vermoedelijk is dit zo gedaan indertijd omwille van de museale presentatie waardoor de urne als het ware volledig opgevuld lijkt te zijn met bot. Dit doet natuurlijk vragen rijzen omtrent de herkomst van het bot en of het wel aan de urne kan worden toegeschreven. Urne met afgerond biconisch profiel en korte uitstaande rand, drie licht golvende groeven op de overgang schouder/hals. Donkergrijze kern met schervengruisverschraling. Geëffende binnenzijde met donkerbruine tot bruinzwarte kleur. Gegladde tot gepolijste buitenwand, kleur varieert van bruin op de buikpartij tot donkerbruin-bruinzwart op de schouder en hals (fig. 5.3). Bijpotje met hoge schouder en korte onregelmatige hals. Vervormd door blootstelling aan grote hitte. Verschraling van schervengruis en een weinig organisch materiaal. Licht geëffende wanden met een grijze tot donkergrijsbruine kleur (fig. 5.4). Urne met hoog afgerond profiel en korte uitstaande rand. Kleur van de kern niet meer zichtbaar wegens de restauratie. Verschraling van schervengruis met een weinig organisch

6 Opgraven in een archeologisch depot. Oude vondsten uit de late bronstijd/vroege ijzertijd in de archeologische collectie van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel materiaal. Binnenwand geëffend met donkerbruine kleur. De afwerking van de buitenwand schommelt van geëffend tot licht geglad met een overwegend donkerbruine kleur (fig. 5.5). Schaaltje met een onregelmatige vorm. Donkergrijsbruine kern met verschraling van fijn schervengruis en quasi geen organisch materiaal. De binnenwand is licht ruw tot geëffend met een donkerbruine tot donkergrijsbruine kleur. Geëffende buitenwand met een bruine tot grijsbruine kleur, plaatselijk oranjerode vlekken wegens contact met vuur (fig. 5.6). Brede urne met afgerond profiel en korte uitstaande hals. Kern niet zichtbaar. Verschraling van schervengruis en organisch materiaal met een beetje kwarts. Geëffende, donkerbruine binnenwand. De buitenwand is geëffend tot geglad met een donkerbruine tot bruinzwarte kleur (fig. 5.7). De oudste vorm is de biconische urne met groeven op de bovenste schouderpartij. Dit decoratiepatroon is populair tijdens de late bronstijd. Het is vastgesteld op talrijke sites in Zuid-Nederland en Vlaanderen (Desittere 1968). Sommige voorbeelden zijn zelfs ondersteund door 14 C-dateringen op gecremeerd bot uit urnen met dergelijke decoratie. Dateringen uit de late bronstijd zijn voorhanden voor Velzeke/Paddestraat (De Mulder et al. 2011: 228), Temse/Veldmolenwijk (De Mulder 2011: 350), Vlodrop in Nederland (Lanting & Van der Plicht : fig. 8.14) en Telgte-Raestrup in Westfalen (Lanting & Van der Plicht : fig. 8.18). Ondanks de vervorming van de kleine kom, die bij deze urne hoorde, kan een hoge schouder en korte uitstaande rand worden herkend. Dit type komt ook voor in het late bronstijd urnengrafveld van Brecht /Eindhovenakker (Van Impe 1975: fig ) en in het urnenveld van Goirle in Nederland (Verwers 1966: fig ). De tweede urne met een hoog afgerond profiel heeft diverse parallellen in Zuid-Nederland, o.a. in het grafveld van Weert- Raak. Daar worden ze tot de categorie van Schräghalsurnen (of Schrägrandurnen zoals in Vlaanderen gebruikelijk) gerekend die in de vroege ijzertijd thuishoren (Hissel & Tol 1999: fig. 6.1a). In tegenstelling tot de klassieke Schräghalsurnen heeft dit voorbeeld uit Oostham nog een korte uitstaande hals die een scherpe hoek vormt met de schouder. Dit is een reminiscentie uit de late bronstijd. In deze urne was een kleine, platte schaal aanwezig. Dit type komt niet zo frequent voor; een verwante vorm, maar voorzien van een oor, is gekend in het grafveld van Rekem- Hangveld (Van Impe 1980b: fig. VIII,7). Een identieke schaal is aangetroffen in de necropool van Saint-Vincent (graf 85), maar vooral de vorm met een oor is tamelijk goed vertegenwoordigd op deze site (Mariën 1964). Ook in de Nederlandse urnengrafvelden komen deze platte schaaltjes maar sporadisch voor, zoals te Roermond-Musschenberg, waar twee voorbeelden zijn geattesteerd (Schabbink & Tol 2000: fig. 2.15a.6c & 41b). In een nederzettingscontext is slechts een exemplaar bekend uit het Haspengouwse Streel. De inhoud van de kuil wordt gedateerd in de fase Ha D (Destexhe 1987: 194, fig ). De derde urne heeft een breder lichaam met een lager afgerond profiel. Dit type wordt eveneens in de groep van de Schräghalsurnen uit de vroege ijzertijd gecatalogeerd. Het type is heel frequent in de Nederlandse urnengrafvelden zoals o.a. te Weert-Raak (Hissel & Tol 1999: fig. 6.1a), Roermond- Musschenberg (Schabbink & Tol 2000: fig. 2.15i & 2.15j) en het in de Veluwe gelegen grafveld van Barneveld-Boeschoten (Verlinde & Hulst 2010: fig. 62.G32). Voor de gemeente Oostham zijn er eveneens een aantal 19deeeuwse vermeldingen. Twee plaatsen komen daar in voor. Enerzijds is er sprake van de weg van Oostham naar Kwaadmechelen en anderzijds van het toponiem Slagveld. De oudste literaire referentie betreft het onderzoek van een grafveld door Schuermans in 1860 (Schuermans 1862: 100). In 1874 is er nog een vondst van een urne (Bamps 1886: 144). P. de Roye de Wichen maakt een eerste vermelding van vijf urnen op de genoemde weg omstreeks 1870 (de Roye de Wichen : 601), nadien hernomen in een latere bijdrage onder het topononiem Slagveld (de Roye de Wichen : 171). Op basis van deze gegevens kan de hypothese voorgesteld worden dat het effectief om dezelfde site gaat. Een reminiscentie is terug te vinden in de huidige gelijknamige straat, gelokaliseerd op de weg van Kwaadmechelen naar Olmen, maar de exacte lokalisatie van de site is niet meer te bepalen. Vondsten zijn niet alleen bewaard in de collectie van de KMKG, maar eveneens in de Taxandria collectie te Turnhout (Marynissen 1983: 33). 4. Besluit Een belangrijk gedeelte van de informatie over de urnengrafvelden bestaat uit bronnen die hoofdzakelijk teruggaan tot de 19 de eeuw en de vroege 20 ste eeuw. De waarde van deze informatie is variabel naargelang de beschikbare literaire documentatie en de bewaring van de vondsten zelf. De studie van deze collecties in musea kan toch dikwijls nog bepaalde aanvullende informatie voor een site opleveren. Bij een recente inventarisatie van de collectie Oud België in de KMKG kwamen nog enkele vondsten aan het licht die in de 19 de eeuw in de collectie waren opgenomen, maar nooit grondig zijn bestudeerd geweest. 5. Dankwoord Met dank aan Nicolas Cauwe voor de toestemming om deze oude vondsten te documenteren en Paul Gyssels voor de hulp in het depot. Bibliografie AVONTROODT, G.J Opdelvingen in de Kempen. Belgisch Museum, 5, pp BAMPS, C Aperçu sur les découvertes de monnaies et d autres antiquités antérieures au moyen âge faits dans le Nord, L Ouest et le centre de la province du Limbourg Belge. Bulletin de la Société chorale et littéraire les Mélophiles de Hasselt. Bulletin de la section littéraire, 23, pp

7 Guy DE MULDER BAMPS, C Aperçu sur les découvertes de monnaies et d autres antiquités antérieures au moyen âge faits dans le Nord, L Ouest et le centre de la province du Limbourg Belge suite. Bulletin de la Société chorale et littéraire les Mélo philes de Hasselt. Bulletin de la section littéraire, 25, pp BRUNSTING, H. & VERWERS, G.J Het urnenveld bij Valkenswaard, prov. Noord-Brabant. Analecta Praehistorica Leidensia, VIII, pp DE LOË, A Fouilles d un cimetière du premier âge du fer à Biez. Annales de la Société d Archéologie de Bruxelles, 12, pp DE LOË, A Rapport sur les recherches et les fouilles faites en 1897, en1898 et en 1899, au profit de la section de la Belgique ancienne des Musées royaux du Cinquantenaire. Recherches à l emplacement d un cimetière à incinération du premier âge du fer, à Contich. Bulletin des Commissions royales d Art et d Archéologie, XLII, pp DE LOË, A Fouilles à Biez (Brabant). Bulletin des Musées Royaux des Arts décoratifs et industriels, 5, pp DE LOË, A Belgique ancienne. Catalogue descriptif et raisonné. II. Les âges du métal. Bruxelles, Vromant & C, Imprimeurs-Editeurs. DE MULDER, G Funeraire rituelen in het Scheldebekken tijdens de late bronstijd en de vroege ijzertijd. De grafvelden in hun maatschappelijke en sociale context. Gent: Universiteit Gent (onuitgegeven doctoraatsproefschrift). DE MULDER, G., VAN STRYDONCK, M. & DE REU, J Het protohistorische verleden van Velzeke herbekeken. De inbreng van de 14 C-dateringsmethode. Handelingen van het Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde, 15, p DE MULDER, G., BAETSEN, S. & BOURGEOIS, I Kontich-Duffelsesteenweg. Ijzertijdcrematies onder een verkaveling. Antwerpen: Provincie Antwerpen. DE ROYE DE WICHEN, P Rapport. Bulletin de l Académie royale d Archéologie de Belgique, 1, pp DE ROYE DE WICHEN, P Explorations archéologiques dans les communes de Meerhout, Quaedmechelen, Oostham, Gheel, Baelen-sur-Nethe, Schaffen lez-diest, Moll, Lommel, Tessenderloo, Deerle, Sichem-Lichtaert, Saint- Trond. Bulletin de la Société d Anthropologie de Bruxelles, 17, pp DESITTERE, M De urnenveldenkultuur in het gebied tussen Neder-Rijn en Noordzee (periodes Ha A en B), Dissertationes Archaeologicae Gandenses, XI. Brugge: De Tempel. DESTEXHE, G La protohistoire en Hesbaye centrale. Du Bronze fi nal à la romanisation, Archéologie hesbignonne 6. Saint-Georges: Société Archéologique de Hesbaye. GALESLOOT, L Essai sur l origine, l ancienneté et le nivellement de nos chemins ruraux et sur leur contemporanéité avec nos grands étangs. Bulletin des Commissions royales d Art et d Archéologie, 19, pp HISSEL, M. & TOL, A Het aardewerk uit het urnenveld te Weert-Raak. In: N. ROYMANS, A. TOL & H. HID- DINK (red.), Opgravingen in Kampershoek en de Molenakker te Weert, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten, 5. Amsterdam: Archeologisch Instituut Vrije Universiteit, pp LANTING, J.N. & VAN DER PLICHT, J. 2001/2002. De 14 C- chronologie van de Nederlandse pre en protohistorie IV: bronstijd en vroege ijzertijd. Palaeohistoria, 43/44, p MARIËN, M. E La nécropole à tombelles de Saint- Vincent, Monographies d Archéologie Nationale 3. Bruxelles: Musées royaux d Art et d Histoire. MARYNISSEN, C Inventaris van de archeologische verzameling van het Museum Taxandria te Turnhout. Taxandria, 53, pp RAYMAEKERS, F.J Notice historique sur l église primaire de Saint-Sulpice à Diest. Deuxième partie. Messager des sciences historiques, ou Archives des arts et de la bibliographie de Belgique, 33, pp SCHABBINK, M. & TOL, A Opgravingen op de Musschenberg te Roermond. In: A. TOL, N. ROYMANS, H. HID- DINK & F. KORTLANG (red.), Twee urnenvelden in Limburg. Een verslag van opgravingen te Roermond en Sittard , Zuidnederlandse Archeologische Rapporten, 6. Amsterdam: Archeologisch Instituut Vrije Universiteit, pp SCHUERMANS, H Notice sur les monuments du Limbourg antérieurs au moyen âge. Arrondissement de Hasselt. Bulletin des Commissions royales d Art et d Archéologie, 1, pp VAN IMPE, L Enkele oudere vondsten uit de Noorderkempen. Bronstijd tot vroege IJzertijd, Archaeologia Belgica, 183. Brussel: Nationale Dienst voor Opgravingen. VAN IMPE, L. 1980a. Urnenveld uit de late Bronstijd en de vroege IJzertijd te Donk I. Beschrijvende inventaris, Archaeologia Belgica, 224. Brussel: Nationale Dienst voor Opgravingen. VAN IMPE, L. 1980b. Graven uit de urnenveldenperiode op het Hangveld te Rekem, Archaeologia Belgica, 227. Brussel: Nationale Dienst voor Opgravingen. VAN IMPE, L De bronstijd in de streek van Diest. In: P. Vynckier, Prehistorie in de streek van Diest. Diest: Stedelijk Museum, pp VAN PASSEN, R Geschiedenis van Kontich. Kontich: Gemeentebestuur

8 Opgraven in een archeologisch depot. Oude vondsten uit de late bronstijd/vroege ijzertijd in de archeologische collectie van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel VAN STAEY, A., BRUGGEMAN, J. & REYNS, N IJzertijdbewoning te Kontich, Duffelsesteenweg 143 (prov. Antwerpen, België). Lunula. Archaeologia protohistorica, XXI, pp VERBEECK, H. & ANNAERT, R Kontich-Duffelsesteenweg. Nederzettingssporen en een grafveld uit de vroege ijzertijd, campagnes 2005/2006 (provincie Antwerpen). Lunula. Archaeologia protohistorica, XV, pp VERLINDE, A.D. & HULST, R.S De grafvelden en grafvondsten op en rond de Veluwe van de Late Bronstijd tot in de Midden-IJzertijd, Nederlandse Archeologische Rapporten 39. Amersfoort: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. VERWERS, G.J A Late Bronze Age/Early Iron Age Urnfield at Goirle, Prov. Noord-Brabant. Analecta Praehistorica Leidensia, II, pp WARMENBOL, E. & LECLERCQ, W À propos de la nécropole d Alphen. Les collections Louis Stroobant (province de Noord-brabant, Pays-Bas). Lunula. Archaeologia protohistorica, XVIII, pp