LUNULA. Archaeologia protohistorica XIX

Transcriptie

1 LUNULA Archaeologia protohistorica XIX Bruxelles / Brussel

2 C A M Cel Cellule Archéologie des Âges des Métaux Archeologie van de Metaaltijden Organisé par / Georganiseerd door Greta ANTHOONS, S.B.E.C./B.G.K.S. (Holsbeek) Ignace BOURGEOIS, Prov. Antw. (Antwerpen) Jean BOURGEOIS, UGent (Gent) Anne CAHEN-DELHAYE Guy DE MULDER, UGent (Gent) Véronique HURT, Musée des Celtes (Libramont) Walter LECLERCQ, U.L.B. (Bruxelles) Claude STERCKX, S.B.E.C./B.G.K.S. (Bruxelles/Brussel) Luc VAN IMPE Eugène WARMENBOL, U.L.B. (Bruxelles) Rédaction / Redactie Guy DE MULDER, UGent (Gent) Véronique HURT, Musée des Celtes (Libramont) Anne CAHEN-DELHAYE Jean BOURGEOIS, UGent (Gent) Ignace BOURGEOIS, Prov. Antw. (Antwerpen) Uniformisation et mise en page / Uniformisering en vormgeving Emmanuel DELYE, U.Lg. (Liège) Publications / Publicaties - Lunula. Archaeologia Protohistorica. I. Brussel/Bruxelles, 1993, 80 p., épuisé/uitgeput - Lunula. Archaeologia Protohistorica. II. Han-sur-Lesse, 1994, 94 p., 2,5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. III. Gent, 1995, 86 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. IV. Bruxelles/Brussel, 1996, 89 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. V. Namur, 1997, 95 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. VI. Tongeren, 1998, 112 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. VII. Bruxelles/Brussel, 106 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. VIII. Libramont, 2000, 113 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. IX. Dendermonde, 2001, 127 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. X. Bruxelles/Brussel, 2002, 103 p., 8. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XI. Treignes, 2003, 69 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XII. Aalst, 2004, 162 p., 8. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XIII. Bruxelles/Brussel, 2005, 148 p., 8. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XIV. Mariemont, 2006, 140 p., 8. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XV. Leuven, 2007, 218 p., 10 - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XVI. Brussel/Bruxelles, 2008, 148 p., 10 - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XVII. Liège, 2009, 223 p., 15 - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XVIII. Tongeren, 2010, 164 p., 13 - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XIX. Bruxelles/Brussel, 2011, --- p., -- À commander auprès de / Te bestellen bij Véronique HURT c/o Musée des Celtes, place Communale 1, B-6800 Libramont (+ frais administratifs et de port / administratieve kosten en verzending) * Depuis la Belgique / Vanuit Belgïe: compte/rekening DEXIA * Pour les payements effectués de l étranger / Voor betalingen uitgevoerd vanuit het buitenland: BIC Banque/Bank SWIFT DEXIA: GKCCBEBB / IBAN: BE Tous les frais pour le donneur d ordre / Alle onkosten voor de opdrachtgever. ISSN

3 LUNULA. Archaeologia protohistorica, XIX, 2011, p Een bronstijdgrafheuvel in Brecht (prov. Antwerpen, België): veldprospecties 2010 Jean BOURGEOIS 1, Ignace BOURGEOIS 2, Jeroen DE REU 1, Timothy NUTTENS 3 & Guy DE MULDER 1 1. Inleiding Archeologische monumenten uit de prehistorie zijn zeer schaars in ons huidig landschap. Veelal zijn ze door latere menselijke activiteiten vernietigd of met de grond gelijk gemaakt. Vooral landbouw en de uitbreiding van de bewoning heeft veel monumenten van de kaart geveegd. In gebieden waar de menselijke impact minder uitgesproken is (bv. heidegebieden of bosgebieden), kan het wel voorkomen dat sporen van prehistorische menselijke aanwezigheid bewaard zijn gebleven. Grafheuvels uit de bronstijd behoren tot de categorie monumenten die het landschap in hun tijd en in de eeuwen daarna bepalend beïnvloed hebben. Deze grafheuvels mogen worden beschouwd als de getuigen van een rijk verleden in de bronstijd, waarbij sociale elites zich onder een dergelijk monument lieten begraven. Enkele grafheuvels zijn nog bewaard gebleven, o.a. in de heide van de Kempen (Van Impe & Beex 1977) of in de bossen van Waals-Brabant (Fourny & Van Assche 1993), maar de overgrote meerderheid is vernield. Specifieke prospectietechnieken maken het mogelijk deze verdwenen grafheuvels toch op te sporen, zoals duidelijk aangetoond door de luchtfotografische prospecties in de provincies Oost- en West-Vlaanderen (Bourgeois & Cherretté 2005; Bourgeois & Talon 2009). In de provincie Antwerpen zijn grafheuvels al bij al schaars. Op vraag van de Dienst Erfgoed, Departement Cultuur van de provincie Antwerpen werd een prospectie uitgevoerd in een deel van de bossen van de gemeente Brecht, teneinde de eventuele aanwezigheid van archeologische monumenten, meer speciaal van grafheuvels, op te sporen (fig. 1) (Bourgeois & De Mulder 2010). 2. Een kort overzicht van de metaaltijden in Brecht Volgens de CAI-gegevens hebben 32 dossiers in de gemeente betrekking op de metaaltijden ( v. Chr.). De archeologische gegevens beperken zich tot de gemeentes Brecht en Sint-Lenaarts; te Sint-Job-in- t-goor zijn op dit ogenblik geen vindplaatsen geregistreerd. De oudste gekende vondsten gaan terug tot de 19de eeuw. Het betreft vooral vondsten uit de funeraire wereld. De 1 Vakgroep Archeologie, Universiteit Gent, Sint-Pietersnieuwstraat, 35, B-9000 Gent. Jean.Bourgeois@ugent.be; Guy.DeMulder@ugent.be 2 Dienst Erfgoed, Provincie Antwerpen, Koningin Elisabethlei 22, 2018 Antwerpen. ignace.bourgeois@admin.provant.be 3 Vakgroep Geologie, Universiteit Gent, Krijgslaan 281, S8, B-9000 Gent. Timothy.Nuttens@ugent.be Fig. 1. Lokalisatie van Brecht. meeste hebben vooral betrekking op begraafplaatsen. De Brechtse dokter Floren volgde in het begin van de 20 ste eeuw regelmatig de nieuwe ontdekkingen op. De gevonden archaeologica kwamen terecht in de collectie van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Brecht en Omstreken. Tijdens Wereldoorlog II werd de bewaarplaats van de collectie door artillerievuur volledig vernield. In de jaren 1970 werden de oude vondsten in de archeologische collectie van de Kring opnieuw bestudeerd en geëvalueerd door Luk Van Impe. Dit leidde tot enkele controlesleuven op een beperkt aantal vindplaatsen, met als doel de oude gegevens te toetsen (Van Impe 1976b). Vanaf deze periode is ook de amateurarcheoloog Jaak Hoefnagels actief in het gebied. Sinds de invoering van het Vlaams archeologisch decreet, in de jaren 1990, zijn een aantal bouwprojecten, zoals de HSL-verbinding Antwerpen-Amsterdam (Verbeeck et al. 2004) of verkavelingsprojecten (Annaert 1999; Vansweevelt & Smeets 2009) te Brecht onderworpen aan preventief archeologisch onderzoek. Dit leidde tot nieuwe documentatie over de nederzettingen uit de metaaltijden in de gemeente Grafheuvels en urnenvelden uit de metaaltijden Funeraire structuren uit de vroege of de midden bronstijd zijn reeds aangetroffen in de regio. Eén site te Brecht kan als een grafheuvel uit de vroege midden bronstijd geklasseerd worden. De vindplaats situeert zich op de heide te Overbroek- Brecht op de plaats Hooge Merreyt, maar is archeologisch beter gekend onder het toponiem Moordenaarsakker. De

4 Jean BOURGEOIS, Ignace BOURGEOIS, Jeroen DE REU, Timothy NUTTENS & Guy DE MULDER site is ontdekt in juli 1919 tijdens afgravingen en is eerst door Floren beschreven. Deze heuvel was ongeveer 1,5 m hoog bewaard en het monument had een oppervlakte van ongeveer 300m². Dit impliceert een diameter van ca m (Van Impe 1976b). De bewaarde urnen kunnen, op basis van hun vorm, met name de aanwezigheid van een stafband, en van de technische kenmerken ondergebracht worden in de groep van Hilversumurnen. In navolging van de resultaten van het luchtfotografisch onderzoek door de Universiteit Gent in de provincies Oost- en West-Vlaanderen begon de Universiteit Leuven in het kader van het project HAVIK eveneens met luchtfotografische prospecties in de provincie Antwerpen. Daarbij werden in de gemeente Brecht een aantal circulaire structuren waargenomen die naar analogie als mogelijke restanten van bronstijdgrafheuvels kunnen geïnterpreteerd worden. Hierbij dient wel vermeld te worden dat deze waarnemingen nog niet zijn opgevolgd door controle op het terrein. Te Sint-Lenaarts werd nabij het toponiem Galgevoort een dubbele circulaire structuur met een totale buitendiameter van 20 m waargenomen (Roovers & Lodewijckx 1999). Verdere indicaties van circulaire structuren kwamen aan het licht te Brecht Overbroek en te Brecht Stapelheide waar een cluster van vier cirkels is waargenomen. Enkele grafvelden uit de late bronstijd vroege ijzertijd zijn tevens gekend, in Brecht Eindhovenakker (Van Impe 1976a), Sint-Lenaarts Dries (Van Impe 1975) en Sint-Leenarts Leeuwerik Nederzettingen uit de metaaltijden Nederzettingen uit de vroege of de midden bronstijd zijn in de regio vooralsnog onbekend. Nederzettingssporen uit de (late bronstijd -) ijzertijd zijn daarentegen veel beter gedocumenteerd, met name door het onderzoek op het HSL traject in Brecht Zoegweg en Hanenpad (Delaruelle & Verbeeck 2004) en opgravingen in Brecht Capelakker (Van Overloop & de Loë ; Gautier & Annaert 2006) en Waterhoeve (Annaert 2007). 3. Veldprospecties grafheuvels in deze tuinen niet eerder al genivelleerd zijn geweest bij de bouwwerken. Samengevat kan gesteld worden dat het volledige bosbestand tussen de snelweg en de vaart, de Beukenlei in het westen en de Krekelbergstraat in het oosten zijn onderzocht. 4. Resultaten Naast een reeks anomalieën in het landschap die konden worden geïnterpreteerd als recente verstoringen (bv. om groen te dumpen), werden een viertal ronde verhevenheden in het landschap geselecteerd. Hun vorm en hun afmetingen pasten in het verwachtingspatroon. Daarom werden ze allemaal door middel van een NZ- en OW-sectie aangeboord. Slechts in één geval wezen de boringen met vrij grote zekerheid op de aanwezigheid van een heuvellichaam. In de drie andere gevallen waren de boringen niet sluitend; ze worden voorlopig niet als grafheuvels beschouwd. Alleen opgravingen zouden uitsluitsel kunnen bieden. GRAFHEUVEL 1 Coördinaten: N O; Approximatieve Lambertcoördinaten: x= ,6; y= ,7 Lokalisatie: Op de hoek van de Schotensesteenweg met de Bareellaan Beschrijving: Het betreft een relatief cirkelvormig (heuvel-) lichaam waarvan de top onregelmatig is bewaard. De heuvel heeft een diameter van 11,30 m op de N-Z-as en 14 m op de O-W-as. In het noorden is de heuvel zowat 80 cm boven het huidige loopvlak bewaard, terwijl aan de zuidzijde dit 100 cm bedraagt. Op de flanken van de heuvel zijn enkele bomen te noteren, voor de rest is er beperkte lage vegetatie aanwezig. Aan de noordzijde van de heuvel werd recentelijk groenafval gedumpt (fig. 2). Boringen: Grafheuvel 1 werd op 16/02/2010 aangeboord. Een Z-N-boorlijn werd met de gutsboor uitgezet, terwijl de Ter voorbereiding van de veldprospectie werd gebruik gemaakt van het DHM-Vlaanderen dat ons door de provincie Antwerpen ter beschikking was gesteld en verwerkt is geworden door de Universiteit Leiden (drs Quentin Bourgeois), waar ervaring is in het opsporen van grafheuvels door middel van het DHM. Op het hoogtemodel konden echter geen duidelijke structuren herkend worden. De enkele zichtbare oneffenheden werden wel speciaal opgespoord tijdens de prospectie en onderzocht, maar konden niet als grafheuvels worden geïdentificeerd. De prospecties werden uitgevoerd in de loop van de maand februari Alleen de bossen in de omgeving van de Schotensesteenweg werden geselecteerd voor veldkartering. De bebouwde zones konden om redenen van privacy niet onderzocht worden. Het is trouwens zeer de vraag of eventuele Fig. 2. De grafheuvel is nog zichtbaar als een ronde verhevenheid in het bos

5 Een bronstijdgrafheuvel in Brecht (prov. Antwerpen, België): veldprospecties 2010 Fig. 3. De boringen. W-O-boorlijn met een Edelmanboor werd uitgezet. Buiten het heuvellichaam werden de boringen om de meter uitgevoerd, op het heuvellichaam om de halve meter. De boringen hebben de aanwezigheid van een heuvellichaam duidelijk aangetoond. Deze kenmerkte zich door de aanwezigheid van een grijswit zandig pakket, duidelijk gelaagd, met hier en daar donkere humeuze bandjes afgewisseld met witte uitgeloogde banden. Naar alle waarschijnlijkheid betreft het hier plaggen. Onder het heuvellichaam werd vermoedelijk het oud loopvlak aangesneden, bestaande uit de restanten van een gepodzoliseerde bodem, met A1 humuslaag, A2 uitlogingslaag, Bh en Bir aanrijkingslagen en tenslotte de C moederbodem (fig. 3-4). Topografi sche opname: met de medewerking van de Vakgroep Geografie van de Universiteit Gent, werd een topografische opname uitgevoerd (fig. 5). 5. Besluit Op het grondgebied van de gemeente Brecht is in het bos ten minste één grafheuvel bewaard gebleven. Boringen hebben aangetoond dat de relatief kleine heuvel is opgetrokken in plaggen, zoals in de regio zelf en in andere gebieden voor de bronstijd is gedocumenteerd (Demeyere & Bourgeois 2005; Fokkens et al. 2009; Theunissen 1999; Van Impe & Beex 1977). Waarschijnlijk is een tweede grafheuvel al vroeger vernietigd op het tegenoverliggende perceel aan de Bareellaan bij de bouw van een woning. Bibliografie ANNAERT, R. (1999). Nederzettingssporen uit de metaaltijden op de sociale verkaveling Capelakker te Brecht-Overbroek (An.). Lunula. Archaeologia Protohistorica, 7, pp ANNAERT, R. (2007). Enkele nieuwe ijzertijdsites in het Antwerpse. Lunula. Archaeologia Protohistorica, 15, pp BOURGEOIS, J. & CHERRETTÉ, B. (2005). L Âge du Bronze et le Premier Âge du Fer dans les Flandres occidentale et orientale (Belgique) : un état de la question. In: BOUR- Fig. 4. In de boring zijn de fi jne humeuze bandjes duidelijk zichtbaar. GEOIS, J. & TALON, M. (Eds.) L âge du Bronze du Nord- Ouest de la France dans le contexte européen occidental : nouvelles découvertes et propositions de périodisation, actes de la table ronde tenue dans le cadre du 125ème Congrès national des sociétés historiques et scientifi ques, Lille, 2000, Préet Protohistoire. Paris, Editions CTHS-APRAB, pp BOURGEOIS, J. & DE MULDER, G. (2010). Bronstijdgrafheuvels in Brecht (prov. Antwerpen): rapport van de prospecties UG Archeologische Rapporten. Gent, Ghent University

6 Jean BOURGEOIS, Ignace BOURGEOIS, Jeroen DE REU, Timothy NUTTENS & Guy DE MULDER Fig. 5. Topografi sche opname van de grafheuvel. BOURGEOIS, J. & TALON, M. (2009). From Picardy to Flanders: Transmanche connections in the Bronze Age. In: CLARK, P. (Ed.) Bronze Age Connections. Cultural Contact in Prehistoric Europe. Oxford, Oxbow Books, pp DELARUELLE, S. & VERBEECK, C. (2004). De metaaltijden. In: VERBEECK, C., DELARUELLE, S. & BUN- GENEERS, J. (Eds.) Verloren voorwerpen. Archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen. Antwerpen, Provincie Antwerpen. DEMEYERE, F. & BOURGEOIS, J. (2005). Opgravingen te Waardamme (Oostkamp, West-Vlaanderen) : grafheuvels uit de Bronstijd en een bewoning uit de vroege Ijzertijd. Lunula. Archaeologia Protohistorica, 13, pp FOKKENS, H., JANSEN, R. & VAN WIK, I. M. (Eds.) (2009). Oss-Zevenbergen: de langetermijn-geschiedenis van een prehistorisch grafveld, Leiden, Archol. FOURNY, M. & VAN ASSCHE, M. (1993). Les tombelles protohistoriques du Bois de la Houssière (Braine-le-Comte, Hennuyères et Ronquières. Hainaut). Monuments classés. Amphora, 71-72, pp GAUTIER, S. & ANNAERT, R. (2006). Een woonerf uit de midden-ijzertijd onder de verkaveling Capelakker te Brecht- Overbroek (prov. Antwerpen). Relicta. Archeologie, Monumenten en Landschapsonderzoek in Vlaanderen, 2, pp ROOVERS, I. & LODEWIJCKX, M. (1999). Onderzoek naar de metaaltijden in de Noorderkempen: eerste resultaten van de luchtprospectiecampagne te Rijkevorsel (An.). Lunula. Archaeologia Protohistorica, 7, pp THEUNISSEN, E. M. (1999). Midden-bronstijdsamenlevingen in het zuiden van de Lage Landen. Een evaluatie van het begrip Hilversum-cultuur, Leiden. VAN IMPE, L. (1975). Het urnenveld op de Dries te Sint-Lenaarts. Archaeologia Belgica, 177. Brussel, Nationale Dienst voor Opgravingen, pp VAN IMPE, L. (1976a). Enkele oudere vondsten uit de Noorderkempen. Archaeologia Belgica, 183. Brussel, Nationale Dienst voor Opgravingen. VAN IMPE, L. (1976b). Ringwalheuvels in de Kempense bronstijd. Archaeologia Belgica, 193. Brussel, Nationale Dienst voor Opgravingen. VAN IMPE, L. & BEEX, G. (1977). Grafheuvels uit de vroege en midden bronstijd te Weelde, Brussel, Nationale Dienst voor Opgravingen

7 Een bronstijdgrafheuvel in Brecht (prov. Antwerpen, België): veldprospecties 2010 VAN OVERLOOP, M. & DE LOË, A. ( ). Explorations dans la province d Anvers. Bulletin de la Société d Anthropologie de Bruxelles, 17, pp VANSWEEVELT, J. & SMEETS, M. (2009). Nederzettingssporen uit de midden ijzertijd te Brecht - De Waterhoeve (Brecht, provincie Antwerpen, Belgie). Lunula. Archaeologia Protohistorica, 17, pp VERBEECK, C., DELARUELLE, S. & BUNGENEERS, J. (Eds.) ( 2004). Verloren voorwerpen. Archeologisch onderzoek op het HSL-traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen, Provincie Antwerpen