LUNULA. Archaeologia protohistorica XVIII

Transcriptie

1 LUNULA Archaeologia protohistorica XVIII Tongeren / Tongres

2 C A M Cel Cellule Archéologie des Âges des Métaux Archeologie van de Metaaltijden Organisé par / Georganiseerd door Greta ANTHOONS, S.B.E.C./B.G.K.S. (Holsbeek) Ignace BOURGEOIS, Prov. Antw. (Antwerpen) Jean BOURGEOIS, UGent (Gent) Anne CAHEN-DELHAYE, M.R.A.H./K.M.K.G. (Bruxelles/Brussel) Guido CREEMERS, Gallo-Romeins Museum (Tongeren) Guy DE MULDER, UGent (Gent) Véronique HURT, Musée des Celtes (Libramont) Walter LECLERCQ, U.L.B. (Bruxelles) Claude STERCKX, S.B.E.C./B.G.K.S. (Bruxelles/Brussel) Luc VAN IMPE Eugène WARMENBOL, U.L.B. (Bruxelles) Rédaction / Redactie Dominique COUPÉ, M.R.A.H./K.M.K.G. (Bruxelles/Brussel) Guy DE MULDER, UGent (Gent) Véronique HURT, Musée des Celtes (Libramont) Anne CAHEN-DELHAYE, M.R.A.H./K.M.K.G. (Bruxelles/Brussel) Jean BOURGEOIS, UGent (Gent) Ignace BOURGEOIS, Prov. Antw. (Antwerpen) Uniformisation et mise en page / Uniformisering en vormgeving Emmanuel DELYE, U.Lg. (Liège) Publications / Publicaties - Lunula. Archaeologia Protohistorica. I. Brussel/Bruxelles, 1993, 80 p., épuisé/uitgeput - Lunula. Archaeologia Protohistorica. II. Han-sur-Lesse, 1994, 94 p., 2,5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. III. Gent, 1995, 86 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. IV. Bruxelles/Brussel, 1996, 89 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. V. Namur, 1997, 95 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. VI. Tongeren, 1998, 112 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. VII. Bruxelles/Brussel, 106 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. VIII. Libramont, 2000, 113 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. IX. Dendermonde, 2001, 127 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. X. Bruxelles/Brussel, 2002, 103 p., 8. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XI. Treignes, 2003, 69 p., 5. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XII. Aalst, 2004, 162 p., 8. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XIII. Bruxelles/Brussel, 2005, 148 p., 8. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XIV. Mariemont, 2006, 140 p., 8. - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XV. Leuven, 2007, 218 p., 10 - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XVI. Brussel/Bruxelles, 2008, 148 p., 10 - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XVII. Liège, 2009, 223 p., 15 - Lunula. Archaeologia Protohistorica. XVIII. Tongeren, 2010, 164 p., 13 À commander auprès de / Te bestellen bij Véronique HURT c/o Musée des Celtes, place Communale 1, B-6800 Libramont (+ frais administratifs et de port / administratieve kosten en verzending) * Depuis la Belgique / Vanuit Belgïe: compte/rekening DEXIA * Pour les payements effectués de l étranger / Voor betalingen uitgevoerd vanuit het buitenland: BIC Banque/Bank SWIFT DEXIA: GKCCBEBB / IBAN: BE Tous les frais pour le donneur d ordre / Alle onkosten voor de opdrachtgever. ISSN

3 LUNULA. Archaeologia protohistorica, XVIII, 2010, p Sporen uit de metaaltijden te Oostkamp Nieuwenhove, Hertsberge Papenvijvers 3 & Hertsberge Papenvijvers 4 (gemeente Oostkamp, provincie West-Vlaanderen, België) Joris SERGANT, Guy DE MULDER & Mieke VAN DE VIJVER 1 1. Inleiding In het kader van een herbebossingsproject in de driehoek Oostkamp-Hertsberge-Waardamme werden in 2008 en 2009 door de UGent een evaluatie- en waarderingsonderzoek uitgevoerd door middel van proefsleuven. Twee van de hieronder besproken onderzoeken (nl. Oostkamp Nieuwenhove en Hertsberge Papenvijvers 4) gebeurden binnen het kader van het FWO-project "Studie van de impact van het Neolithicum in de Vlaamse Zandstreek" ( ). Luchtfotografische prospectie bracht immers aan het licht dat op beide plaatsen onderbroken grachtstructuren aanwezig waren die een neolithische ouderdom konden hebben. Hertsberge Papenvijvers 3 werd eerst geëvalueerd en gewaardeerd in opdracht van de Agentschappen RO-Vlaanderen en Natuur en bos (Van de Vijver et al. 2008). De aanwezigheid van nederzettingsresten uit het finaal-neolithicum (Sergant et al. 2009) en uit de metaaltijden leidde tot een opgravingscampagne. Te Oostkamp Nieuwenhove en Hertsberge Papenvijvers 4 werden in 2008 en 2009 respectievelijk zeven en vier proefsleuven aangelegd dwars op de luchtfotografisch geattesteerde structuren (i.e. in hoofdzaak grachten) (cf. supra). Te Papenvijvers 4 werd één van deze sleuven doorgetrokken dwars door een circulaire structuur. In 2008 werden te Hertsberge Papenvijvers 3 in totaal 17 proefsleuven aangelegd (Van de Vijver et al. 2008). Dertien lange, noordwest-zuidoost georiënteerde proefsleuven werden getrokken met een tussenafstand van 10 m. Vier bijkomende sleuven werden aangelegd om het verloop van een aantal grachtstructuren beter te begrijpen. Uit deze proefsleuven bleek dat er twee depressies aanwezig waren. Halfweg juli 2009 werden beide depressies machinaal afgegraven waarbij naast de ploeglaag ook de postmiddeleeuwse opvullingspakketten werden verwijderd (die enkel aanwezig waren in de grootste depressie) (Sergant et al. 2009). Vervolgens werden de oudere opvullingspakketten met de schop verdiept waarbij de vondsten per laag werden opgegraven en driedimensioneel werden geregistreerd. De kleine depressie kon al volledig worden opgegraven, van de grote depressie werd totnogtoe enkel de zuidwestelijke hoek onderzocht. 2. Geografische situering Deze drie sites zijn gelegen langs twee beken, de Waardamme/Rivierbeek enerzijds en de Hertsbergebeek anderzijds, die samenvloeien in Oostkamp en die deel uitmaken van het 1 Vakgroep Archeologie, Universiteit Gent, Sint-Pietersnieuwstraat 35, B-9000 Gent - joris.sergant@ugent.be; guy.demulder@ugent.be belangrijkste beeksysteem tussen de Leie en Brugge. Langsheen beide zijden van de twee valleien bevinden zich matig droge tot droge duingordels (tot 15 m TAW) gevormd uit dekzand afkomstig uit de alluviale vlakten. Tussen beide valleien in situeert zich een relatief vlakke zone (max. 17 m TAW) met een vrij slechte drainage door de aanwezigheid van tertiair substraat op geringe diepte. Ten noordwesten en ten zuiden bevinden zich twee tertiaire getuigenheuvels (respectievelijk 20 en 25 m TAW). De site Oostkamp Nieuwenhove (fig. 1:1) bevindt zich op perceel 397a, gelegen op een lage zandrug (10 à 11 m TAW) met een uitgesproken microtopografie onmiddellijk ten noordnoordwesten van de Waardamme/Rivierbeek. De zandrug bestaat uit een droge zandbodem en matig droge lemig zandbodem met verbrokkelde humus/ijzer B-horizont (Sch, Zbh). Bij het afgraven van de ploeglaag in proefsleuf 3 en 5 werd de rand van een depressie aangesneden die als een ovale verkleuring zichtbaar was op luchtfoto s. De depressie was opgevuld met bruingrijs lemig zand; vermoedelijk kent dit pakket een postmiddeleeuwse ouderdom. In proefsleuf 1 werd de mogelijke aanzet van een kleine depressie aangetroffen. Enkel in deze depressies waren nog restanten van de originele podzol aanwezig. Hertsberge Papenvijvers 3 (percelen nr. 137, 138, 139 en 140) bevindt zich op een noordoost-zuidwest georiënteerde zandrug (12 m TAW) met een droge zandbodem (Zbh) langs het alluvium van de Hertsbergebeek (fig. 1:2). Na het verwijderen van de ploeglaag bleek dat zich bovenop de momenteel relatief vlakke zandrug twee volledig opgevulde depressies bevonden. Het gaat om een kleine, ondiepe depressie (ca. 750 m²) in het noordoosten en een grotere depressie (ca m²) in het zuidwesten waarin de originele podzol nog aanwezig was, zij het sterk gebioturbeerd door windvallen. Beide depressies worden van elkaar gescheiden door een 15 m brede, iets hoger gelegen strook. Tussen de twee depressies en het alluvium van de Hertsbergebeek in bevindt zich een sterk geërodeerde relatief smalle zandrug die oorspronkelijk 30 à 40cm hoger moet zijn geweest dan het huidige maaiveld. De sterke erosie zorgde er voor dat het gros van de pre- en protohistorische nederzettingssporen verdwenen zijn. Hertsberge Papenvijvers 4 (percelen nr. 11a en 12a), gelegen op ca. 360 m ten zuidwesten van het proefsleuvenonderzoek Hertsberge Papevijvers 3 (cf. supra), situeert zich op een iets hoger gelegen zandrug (12,5-13,75 m TAW) op ca. 300 m van de Hertsbergebeek (fig. 1:3). De zandrug heeft een matig droge zandbodem met verbrokkelde humus/ijzer B-horizont (Zch)

4 Joris SERGANT, Guy DE MULDER & Mieke VAN DE VIJVER Fig. 1. Lokalisatie van de drie vindplaatsen; 1. Oostkamp Nieuwenhove, 2. Hertsberge Papenvijvers 3, 3. Hertsberge Papenvijvers Oostkamp Nieuwenhove 3.1. Sporen en pakketten Luchtfoto s toonden de aanwezigheid van vier grachtstructuren. Twee hiervan worden hier niet behandeld daar het gaat om laat/postmiddeleeuwse structuren (vermoedelijk 15 e 16 e eeuw op basis van het schervenmateriaal) (mondelinge mededeling D. Herremans). De twee resterende grachten zijn ongetwijfeld vroeger te plaatsen. Een eerste gracht (die doorsneden wordt door één van de twee postmiddeleeuwse grachten) met twee ongelijke lobben heeft mogelijk een toegangsconstructie (welke niet onderzocht werd op het terrein) en leek op basis van de luchtfoto s onderbroken. Bij het opgraven kon echter geen onderbreking worden vastgesteld. De "onderbreking" op de luchtfoto situeert zich bij de aanzet van de depressie: ofwel gaat het om een ondiep grachtgedeelte ofwel speelt de afdekking in de depressie een rol. De coupes in drie verschillende proefsleuven toonden aan dat het om een oude gracht gaat met een complexe geschiedenis en een wisselend uiterlijk (breedte tussen 1,85 m en 2,70 m en diepte tussen 37 cm en 93 cm). Helaas kon geen dateerbaar archeologisch materiaal uit de coupes gerecupereerd worden. Het verloop van de tweede gracht leek op basis van de luchtfoto s lusvormig. Dit werd bevestigd in proefsleuf 1 waar deze gracht tweemaal werd aangesneden; helaas kon slechts één coupe gemaakt worden omwille van hang- en grondwaterproblemen. Deze coupe toonde een gracht met een afgeronde bodem (breedte 98 cm diepte 25 cm). Bij het couperen van de gracht werd enkel in het bovenste pakket een zandsteen aangetroffen. Naast deze twee grachten werden nog drie ondiepe greppels aangetroffen die niet zichtbaar waren op de luchtfoto s. Een eerste gelegen in proefsleuf 4 betreft een vaag afgelijnde

5 Sporen uit de metaaltijden te Oostkamp Nieuwenhove, Hertsberge Papenvijvers 3 & Hertsberge Papenvijvers 4 (gemeente Oostkamp, provincie West-Vlaanderen, België) greppel (breedte 53 cm diepte maximaal 17 cm) met een afgeronde bodem. Uit de coupe werd enkel wat houtskool gerecupereerd. Van een tweede, zeer vaag spoor (breedte ca. 45 cm diepte maximaal 4 cm) met eenzelfde vlekkenpatroon valt enkel de westelijke grens vrij duidelijk te onderscheiden. Dit spoor bevindt zich op ca. 14 m afstand van de eerste greppel. Vermoedelijk gaat het om de bodem van een greppel/gracht. Een derde greppel die licht afbuigt van het noordoosten naar het zuidwesten situeert zich in proefsleuf 5 op de rand van de depressie. Helaas kon de relatie tot de A- horizont in de depressie niet vastgesteld worden. Wel wordt deze greppel doorsneden door de eerste gracht (cf. supra). Het profiel van deze sterk gebioturbeerde gracht vertoont in coupe (breedte cm diepte cm) een U-vorm met bovenaan licht naar buiten gebogen randen (i.e. een mogelijke aanzet van een getrapte gracht). Bij het maken van de coupes kwam geen archeologisch materiaal aan het licht met uitzondering van een matig verbrande afslag in vuursteen en drie zeer kleine scherfjes in prehistorische techniek. Wat de relatie tussen deze greppels is, is niet duidelijk. Mogelijk staan er twee (circulaire structuur?) of drie met elkaar in verbinding. Verder is er nog een vaag afgelijnde kuil (breedte 50 cm diepte max. 5 cm) (proefsleuf 5) die grotendeels binnen de proefsleuf viel en die gedeeltelijk werd verstoord door een ploegspoor. Bij het couperen van dit spoor werd enkel wat houtskool en een afslag in kwartsietisch gesteente aangetroffen. In PS4 werd de aanwezigheid vastgesteld van een kuil met sterk gebioturbeerde rand en onregelmatig profiel. Bij het couperen werden een paar scherven in prehistorische, een brok verbrande leem, een kwartsietische steen, een zandsteen en wat houtskool aangetroffen. Een van deze scherven had een licht besmeten oppervlak, wat een datering vanaf de eindfase van de late bronstijd tot in de ijzertijd suggereert. In de depressie (proefsleuf 5) werd een zwaar gebioturbeerde A-horizont geattesteerd met lokaal vrij veel houtskool en een zone met verbrand leem. In deze A-horizont werden scherven in prehistorische techniek aangetroffen. Opvallend was het grote aantal fijnwandige, goed gegladde scherven in dit ensemble. Besmeten wandscherven waren maar sporadisch aanwezig. Op vier scherven kon een decoratiepatroon vastgesteld worden o.a. een spatelindruk (fig. 2:8), een enkel en een dubbel groef patroon (fig. 2:7, 10). Een geknikte scherf vertoonde een patroon dat mogelijk op een driehoeksmotief wijst (fig. 2:9). Dergelijk motief is goed gekend in de late bronstijd urnengrafvelden zoals te Temse/Veldmolenwijk (Bourgeois 1989a) en te Destelbergen (De Laet et al. 1986). Twee randfragmenten zijn toe te schrijven aan de zgn. "knikwandschaaltjes (fig. 2:6)". Deze komen frequent voor in de eindfase van de late bronstijd en de vroege ijzertijd. Voorbeelden zijn gekend uit nederzettingscontexten te Kruishoutem/Wijkhuis (Bourgeois et al. 1983), Velzeke (De Mulder & Deschieter 2007), Sint-Denijs-Westrem (Hoorne et al. 2009) en een gelijkaardige A-horizont te Kluizen (Laloo et al. 2008). Parallellen voor de fragmenten met een afgeronde, licht verdikte rand (fig. 2:4-5, 7) zijn opnieuw te vinden in de nederzettingscontext van Kruishoutem (Bourgeois et al. 1983). Hetzelfde geldt voor de licht uitstaande rand (fig. 2:1) en de rand van een gesloten vorm (fig. 2:3). Het aardewerk van Kruishoutem/Wijkhuis levert de beste vergelijkingen op (Bourgeois et al. 1983). Een ander chronologisch element is de sterke aanwezigheid van goed gegladde fijnwandige ceramiek en de beperkte hoeveelheid van besmeten aardewerk. Dit zou kunnen wijzen op een datering in de late bronstijd (van den Broeke 1991) Conclusie Helaas werd bitter weinig archeologisch materiaal verzameld uit de oude grachten en sporen te Oostkamp Nieuwenhove waardoor de exacte chronologie een probleem blijft. Enkel de greppel in proefsleuf 5 en de kuil in proefsleuf 4 leverden enkele scherven in prehistorische techniek op. De meerderheid ervan is helaas te atypisch om met zekerheid enige uitspraak te kunnen doen met uitzondering van een besmeten wandscherf, die gedateerd kan worden van de eindfase van de late bronstijd tot in de beginfase van de late ijzertijd. De op luchtfoto s vastgestelde antennevorige toegang op de eerste gracht suggereert een mogelijke datering in de metaaltijden. De scherven in de A-horizont van de depressie (proefsleuf 5) kunnen op basis van de aangehaalde argumenten eerder in de late bronstijd geplaatst worden. 4. Hertsberge Papenvijvers Sporen en pakketten Bij het proefsleuvenonderzoek (Van de Vijver et al. 2008) werden een aantal sporen aangesneden, in hoofdzaak grachtof greppelstructuren. Van de meeste was enkel maar de onderzijde bewaard en door het gebrek aan dateerbaar archeologisch materiaal tasten we in het duister betreffende hun datering. Mogelijk gaat het om middeleeuwse of recentere sporen. Het opmerkelijkste spoor betreft een ca. 1 m brede gracht met een complexe geschiedenis die in een groot deel van de proefsleuven kon worden gevolgd. De oriëntatie van de gracht is min of meer noord-zuid; enkel ter hoogte van de grootste van de twee aanwezige depressies maakt de gracht een bocht. Uit de vulling van deze gracht werden enkel scherven in prehistorische techniek aangetroffen, die gedateerd kunnen worden in de vroege tot het begin van de late ijzertijd, evenals een wrijfsteen. Deze gracht doorsnijdt in de depressie twee opvullingspakketten: een laag met finaal-neolithisch materiaal (Sergant et al. 2009) en een nivelleringspakket met ijzertijdmateriaal (cf. infra). De functie van deze gracht is onduidelijk al kan een hypothese als grens ter afbakening van een zone naar voor geschoven worden. Een tweede spoor betreft een ondiep greppeltje met vage aflijning; bij het opschaven en couperen werden enkel een aantal stenen artefacten aangetroffen. Helaas kon de relatie tussen deze structuur en de hierboven beschreven gracht niet worden vastgesteld. Zoals hierboven al aangegeven werd in het (zuid)westelijke deel van de grootste depressie een opvullingspakket aangetroffen dat door R. Langohr beschreven werd als een (mogelijk) nivelleringspakket (Van de Vijver et al. 2008). Totnogtoe kon enkel een beperkte zone onderzocht worden; de hieronder voorgestelde resultaten zijn dan ook voorlopig. In dit pakket bevonden zich een behoorlijk aantal scherven in prehistori

6 Joris SERGANT, Guy DE MULDER & Mieke VAN DE VIJVER Fig. 2. IJzertijdaardewerk van de site Oostkamp Nieuwenhove. sche techniek. De brede pot met afgerond lichaam en korte licht uitstaande rand (fig. 3:1) is ook gekend in een nederzettingscontext te Erps-Kwerps, die algemeen in de vroege ijzertijd tot het begin van de late ijzertijd wordt geplaatst (Hoorne et al. 2009). Verder zijn er ook een aantal gesloten vormen met een strakke schouder, waarvan er een versierd is met vingertopindrukken op de binnenzijde van de rand (fig. 3:5-6). Dergelijke vormen zijn gekend te Kruishoutem (Bourgeois et al. 1983), in een vroege ijzertijdcontext te Berlare-N445 (De Clercq et al. 2005) en te Erps-Kwerps (Hoorne et al. 2009). Voor een naar buiten staande, licht verdikte randscherf met ondiepe vingertopindrukken (fig. 3:4) is het beste vergelijkingsmateriaal opnieuw in de context van Kruishoutem te vinden (Bourgeois et al. 1983). De twee randscherven met scherpe knik, zeker het fijnwandige exemplaar, suggereren dan weer een datering in de vroeg La Tène-periode (fig. 3:2, 7). Er is ook nog een wandscherf waarop duidelijk de aanhechtingspunten van een afgebroken greepje te zien zijn (fig. 3:8). Greepjes zijn heel frequent in het vormenrepertorium van de late bronstijd en de vroege ijzertijd. Opmerkelijk is de vondst van een bodemfragment in prehistorische techniek met een standvoetring. Hoewel minder frequent in de regio zijn voorbeelden uit vroeg La Tène-contexten gekend te Spiere/De Hel (Delaruelle 2001), Sint-Martens-Latem/Brakel (Bourgeois 1989b) en op de hoogtenederzetting van de Kemmelberg (Van Doorselaer et al. 1987). Dit geheel lijkt op menselijke activiteit in de omgeving tijdens de vroege ijzertijd tot de beginfase van de late ijzertijd te wijzen Conclusie De archaeologica in de depressie wijzen op twee fasen van opvulling. Enerzijds is er een laag met finaal-neolithisch materiaal en anderzijds een jongere fase van activiteit met een nivelleringspakket dat rijk is aan ceramiek uit de vroege ijzertijd tot de vroeg La Tène-periode. De opvulling van de 1 m brede gracht, die de depressie snijdt, lijkt gelijktijdig te zijn met de ijzertijdnivelleringslaag op basis van enkele fragmenten die erin werden aangetroffen. 5. Hertsberge Papenvijvers Sporen en pakketten De bij luchtfotografische prospectie vastgestelde dubbele grachtstructuur bleek na het afgraven van de teelaarde van (post)middeleeuwse herkomst. Wel werd in de proefsleuven de aanwezigheid vastgesteld van een deels bewaarde circulaire structuur die zichtbaar was op de luchtfoto s, van een uitgeloogde kuil en van een bijna volledig weggeërodeerde oude gracht

7 Sporen uit de metaaltijden te Oostkamp Nieuwenhove, Hertsberge Papenvijvers 3 & Hertsberge Papenvijvers 4 (gemeente Oostkamp, provincie West-Vlaanderen, België) Fig. 3. Selectie van het aardewerk van de site Hertsberge Papenvijvers 3. De noordwestelijke helft van de cirkelvormige structuur bleek veel beter bewaard te zijn dan de zuidoostelijke. Een coupe op het best bewaarde deel toonde een gracht met een min of meer getrapt profiel (breedte 110 cm en diepte 47 cm). Op sommige plaatsen is de grachtstructuur echter volledig weggeërodeerd (zie proefsleuf 2 waar deze slechts éénmaal werd aangesneden). Wanneer de gegevens van proefsleuf 2, 3 en 4 samen gelegd worden, blijkt dat de cirkelvormige structuur een diameter van ca. 24,5 m heeft. Jammer genoeg werd geen archeologisch materiaal aangetroffen in de vulling van de gracht waardoor we in het ongewisse blijven over de exacte datering. Wel vallen de afmetingen van deze structuur binnen het gemiddelde van de enkelvoudige cirkelvormige (bronstijd)grafmonumenten in Oost- en West-Vlaanderen. Het overgrote deel bevindt zich in de categorie tussen 20 en 35 m. In zijn geheel genomen schommelen de afmetingen van

8 Joris SERGANT, Guy DE MULDER & Mieke VAN DE VIJVER de enkelvoudige circulaire grafstructuren tussen 8,5 m en 41 m (Ampe et al. 1996). Een tweede spoor in PS 3 is een vaag afgelijnde, min of meer ovale kuil met een maximale diameter van 98 cm, met vrij rechte wanden en een licht afgeronde bodem (diepte 65 cm). De vulling, bestaande uit vier vaag te onderscheiden pakketten, werd gerecupereerd en uitgezeefd op 1 mm maaswijdte nadat bij het couperen minuscule botfragmenten werden aangetroffen. Naast enkele minieme botfragmenten kwam wat houtskool te voorschijn, evenals een scherfje in prehistorische techniek (vermoedelijk protohistorisch) en een klein fragmentje ceramiek. Een laatste spoor betreft (de bodem van) een oude gracht (breedte ca. 55 cm diepte max. 5 cm). De vulling van dit vage spoor bestaat uit grijsbruin zand en de aflijning wordt sterk bemoeilijkt door een aantal verstoringen. In deze structuur werden noch houtskool noch archeologische artefacten aangetroffen Conclusie In de proefsleuven op de site Hertsberge Papenvijvers 4 werden de grachten van een circulaire structuur aangesneden, die typologisch past in het plaatje van de bronstijdgrafmonumenten in Oost- en West-Vlaanderen. De verdere aanwezigheid in de sleuven van een kuil en een gracht vormen een indicatie van verdere menselijke bewoning in de onmiddellijke nabijheid van het grafmonument. Voorbeelden van jongere occupatie rond funeraire sites zijn niet onbekend. Te Oedelem/Wulfsberge werden de monumenten van een midden bronstijdgrafveld in de late ijzertijd geïntegreerd in een nieuw landschap door in eerste instantie de aanleg van twee vierkante grachtstructuren bij de grafmonumenten en in een tweede fase ingepast in een greppelsysteem dat deel uitmaakt van een zgn. "ferme indigène" (Cherretté & Bourgeois 2005). De tweede site bevindt zich in de onmiddellijke omgeving te Waardamme/Vijvers. In een bronstijdgrafveld was een nederzetting uit de vroege ijzertijd ingeplant, die duidelijk rekening hield met de nog zichtbare funeraire monumenten (Demeyere & Bourgeois 2005). Te Waardamme was het bronstijdgrafveld bovendien zelf ingeplant op een oudere finaal-neolithische nederzetting (Demeyere et al. 2004). 6. Algemene conclusie Naar aanleiding van een herbebossingsproject in de driehoek Oostkamp-Hertsberge-Waardamme werden in 2008 en 2009 een aantal evaluatie- en waarderingsonderzoeken uitgevoerd in Oostkamp en de deelgemeente Hertsberge. Hierbij kwamen een aantal sporen en/of vondstpakketten uit de metaaltijden aan het licht. Te Oostkamp Nieuwenhove betreft het een A-horizont in een depressie met late bronstijdmateriaal en enkele structuren die mogelijk in de metaaltijden kunnen gedateerd worden. Te Hertsberge Papenvijvers 3 werd een (discontinu) pakket aangetroffen met ijzertijdmateriaal evenals een greppel en een grachtstructuur die mogelijk eveneens in dezelfde periode thuishoren. Tot slot werd een waarschijnlijke bronstijdgrafcirkel aangesneden te Hertsberge Papenvijvers 4 evenals een kuil en een oude gracht. Bibliografie AMPE, C., BOURGEOIS, J., CROMBÉ, P., FOCKEDEY, L., LANGOHR, R., MEGANCK, M., SEMEY, J., VAN STRYDONCK, M. & VERLAECKT, K The circular view. Aerial photography and the discovery of Bronze Age funerary monuments in East- and West-Flanders (Belgium). Germania, 74 (1), pp BOURGEOIS, J. 1989a. De ontdekking van nieuwe grondstoffen en de eerste metaalbewerkers in Temse en in het Waasland. In : H. THOEN, (red.). Temse en de Schelde. Van IJstijd tot Romeinen. Brusssel: Gemeentekrediet, pp BOURGEOIS, J. 1989b.Mobiele vondsten en chronologie. In: F. VERMEULEN. Kelten, Romeinen en Germanen tussen Leie en Schelde. Archeologische vondsten in Sint-Martens- Latemen in het zuiden van de Vlaamse Zandstreek, Scholae Archaeologicae 10. Gent: Seminarie voor Archeologie, pp CHERRETTÉ, B. & BOURGEOIS, J Circles for the Dead. From Aerial Photography Excavation of a Bronze Age Cemetery at Oedelem (West-Flanders, Belgium). In: J. BOURGEOIS & M. MEGANCK, (eds.). Aerial Photography and Archaeology A Century of Information, Archaeological Reports Ghent University 4. Gent: Academia Press, pp BOURGEOIS, J., DE LAET, S.J. & THOEN, H Opgravingen en vondsten te Kruishoutem-Wijkhuis: sporen van de bandkeramische kultuur en nederzettingssporen uit de IJzertijd. Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, XXXVII, pp DE CLERCQ, W., CHERRETTÉ, B., DE MULDER, G. & VAN RECHEM, H Een waterput uit de vroege IJzertijd en een gebouw uit de Romeinse tijd in Berlare-N445 (gem. Berlare). In : I. IN T VEN & W. DE CLERCQ, (red.). Een lijn door het landschap. Archeologieen het VTN-project II, Archeologie in Vlaanderen. Monografie 5. Brussel: VIOE, pp DE LAET, S.J., THOEN, H. & BOURGEOIS, J Les fouilles du Séminaire d Archéologie de la Rijkuniversiteit te Gent à Destelbergen-Eenbeekeinde ( ) et l histoire la plus ancienne de la région de Gent (Gand). I. La période préhistorique, Dissertationes Archaeologicae Gandenses 23. Brugge: De Tempel. DELARUELLE, S De IJzertijdbewoning van Spiere- De Hel, Archeologische en Historische monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 47. Kortrijk: Archeologische Stichting voor Zuid-West-Vlaanderen. DEMEYERE, F. & BOURGEOIS, J Noodopgraving te Waardamme (Oostkamp, West-Vlaanderen): grafheuvels uit de Bronstijd en bewoning uit de vroege ijzertijd. Lunula. Archaeologia protohistorica, XIII, pp

9 Sporen uit de metaaltijden te Oostkamp Nieuwenhove, Hertsberge Papenvijvers 3 & Hertsberge Papenvijvers 4 (gemeente Oostkamp, provincie West-Vlaanderen, België) DEMEYERE, F. BOURGEOIS, J. & CROMBÉ, P Plan d une maison du groupe de Deûle-Escaut à Waardamme (Oostkamp. Flandre orientale). Notae praehistoricae, 24, pp DE MULDER, G. & DESCHIETER, J Een nieuwe kuil uit de late bronstijd vroege ijzertijd te Velzeke (provincie Oost-Vlaanderen). Lunula. Archaeologia protohistorica, XV, pp HOORNE, J., BASTIAENS, J., DE MULDER, G., DE- FORCE, K., ERVYNCK, A., LENTACKER, A. & STUR- TEWAGEN, K Archeologisch noodonderzoek te Erps-Kwerps-Villershof (Kortenberg, prov. Vlaams-Brabant). Nederzettingssporen uit de ijzertijd, de vroege en de volle middeleeuwen. Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen, 4, pp HOORNE, J., CLEMENT, C., DE DONCKER, G., MES- SIAEN, L. & VERBRUGGE, A Een cluster nederzettingssporen uit de vroege tot midden bronstijd, vijf geïsoleerde kuilen uit de late bronstijd en nederzettingssporen uit de ijzertijd tijdens het wegkofferonderzoek op Flanders- Expo Zone 2 (Sint-Denijs-Westrem, Gent, provincie Oost- Vlaanderen, België). Lunula. Archaeologia protohistorica, XVII, pp LALOO, P., PERDAEN, Y., DE CLERCQ, W. & CROMBÉ, P IJzertijdsporen in een Romeins landschap te Kluizen (Evergem, provincie Oost-Vlaanderen, België). Lunula. Archaeologia protohistorica, XVI, pp SERGANT, J., VAN DE VIJVER, M., BLANCHAERT, H., VANDENDRIESSCHE, H., LANGOHR, R., LOMBAERT, L., VAN STRYDONCK, M., BOUDIN, M. & DE WULF, A Een tweede vindplaats van de Deûle-Escaut groep in de Vlaamse Zandstreek: de site van Hertsberge - Papenvijvers 3 (gemeente Oostkamp, West-Vlaanderen, België). Notae Praehistoricae, 29, pp VAN DEN BROEKE, P.W Nederzettingsaardewerk uit de late bronstijd in Zuid-Nederland. In: H. FOKKENS & N. ROYMANS, (red.). Nederzettingen uit de bronstijd en de vroege ijzertijd in de Lage Landen, Nederlandse Archeologische Rapporten 13. Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, pp VAN DE VIJVER, M., DALLE, S., SERGANT, J., DE MUL- DER, G., LANGOHR, R., VAN MEIRVENNE, M., AMELOOT, N., SIMPSON, D., SAEY, T., BOURGEOIS, J. & CROMBÉ, P., Evaluatie en waardering van de archeologische sites Rooiveld-Papenvijvers Oostkamp (West-Vlaanderen). Juli-November 2008, UGent Archeologische Rapporten 17. Gent: UGent. VAN DOORSELAER, A., PUTMAN, R., VAN DER GUCHT, K. & JANSSENS, F De Kemmelberg, een Keltische bergvesting, Westvlaamse Archaeologica. Monografieën III. Kortrijk: VOBOW

10 Joris SERGANT, Guy DE MULDER & Mieke VAN DE VIJVER