Een kritische analyse van brons- en ijzertijdoccupatie in het noordelijke deel van het Waasland

Transcriptie

1 Een kritische analyse van brons- en ijzertijdoccupatie in het noordelijke deel van het Waasland [Ned] Mieke VAN DE VIJVER Het doel van dit artikel is een overzicht te bieden van de metaaltijden in het noorden van het Waasland (Oost-Vlaanderen), meer bepaald in de gemeenten Beveren-Waas, Moerbeke, Sint-Gillis-Waas, Stekene en Wachtebeke. Een dergelijk recent overzicht was tot nu toe onbestaande. Daarnaast wordt een verklaring gezocht voor de lage densiteit aan sporen uit de brons- en ijzertijd zichtbaar op de luchtfoto s van de regio. Om dit te bereiken werd een inventaris opgemaakt van de metaaltijden in het onderzoeksgebied aan de hand van een uitgebreide literatuurstudie, prospectiemateriaal en de luchtfotografische databank van de Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa van de UGent. De nadruk werd hierbij vooral op deze laatste gelegd, in combinatie met aanvullend booronderzoek. Deze studie maakte het mogelijk een genuanceerder beeld van de brons- en ijzertijdoccupatie in het gebied te verkrijgen. [Eng] The main purpose of this article is to give the reader an overview of the Bronze and Iron Age in the northern part of the Waasland region (East-Flanders), more particular in the following municipalities: Beveren-Waas, Moerbeke, Sint-Gillis-Waas, Stekene and Wachtebeke. Such an overview was non existent until now. In addition there was a search for any possible explanation for the low density of Bronze and Iron Age features visible on aerial photographs from the region. To attain this goal an inventory of the Bronze and Iron Age in the research area was created, based on an extensive literature study, material from field surveys and the database of aerial photographs of the Department of Archaeology and Ancient History of Europe of the UGent. The emphasis was on the database, complemented with bore sampling. This inquiry allowed a more subtle approach of Bronze and Iron Age occupation in the study area. 1. Inleiding Het onderzoek situeert zich in het noorden van het Waasland, en omvat vijf gemeenten: Beveren-Waas, Moerbeke, Sint-Gillis- Waas, Stekene en Wachtebeke. Over de definiëring van noordwestelijke grens van het Waasland lijkt geen eensgezindheid te bestaan. De gemeenten Moerbeke en Wachtebeke zijn het onderwerp van discussie. Het Land van Waas bevindt zich in het noordoosten van Oost-Vlaanderen. De doelstelling van deze studie is tweeledig. Enerzijds is het de bedoeling een zo volledig mogelijk overzicht te maken van de bronsen ijzertijd in de regio, gezien een recent overzichtswerk op dit vlak ontbrak en er de afgelopen jaren vooral in de gemeentes Sint-Gillis-Waas en Stekene heel wat nieuwe gegevens aan het licht gekomen zijn. Anderzijds is getracht een antwoord te formuleren op de vraag waarom het noorden van het Waasland, vergeleken met andere regio s in westelijk Vlaanderen, relatief arm lijkt te zijn aan sporen uit de metaaltijden ontdekt door luchtfotografische prospectie. Is dit een gevolg van de beperkingen van de prospectiemethode of geeft het een archeologische realiteit weer? 2. Bronnen en methodologie In het kader van deze studie werden diverse bronnen geraadpleegd. Vanzelf- 125

2 Mieke VAN DE VIJVER sprekend is een eerste belangrijke bron de vakliteratuur. Daarin werd gezocht naar rapporten en meldingen van oudere vondsten of opgravingen, en ook gepland of noodonderzoek van recentere datum in de regio. Daarnaast lag het accent voornamelijk op de gegevens uit de luchtfotografische databank van de Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van de UGent. Vrijwel alle belangrijke dia s zijn reeds gedigitaliseerd, en konden bijgevolg gemakkelijk opgevraagd en verder bestudeerd worden. Op de foto s werd gespeurd naar de aanwezigheid van sporen die mogelijk uit de metaaltijden zouden kunnen stammen. Vervolgens werden enkele van deze circulaire en rechthoekige sporen geselecteerd om aan de hand van booronderzoek te toetsen in het veld. Tenslotte werd ook materiaal gevonden bij terreinprospecties opgenomen in het onderzoek. In het onderzoeksgebied zijn enkele amateurarcheologen actief. Zij verleenden hun medewerking en stelden hun materiaal ter beschikking 1. Al deze gegevens werden samen gebundeld in een inventaris. Voor elke vindplaats werd een korte samenvattende fiche opgesteld, vergezeld van een zo nauwkeurig mogelijke situering, overzichtskaartje, beschrijving en interpretatie. Tenslotte werd op basis daarvan een beknopt overzicht van de metaaltijden in de onderzoeksregio gegeven. Daaruit kon onderstaand chronologisch overzicht gedistilleerd worden. 3. Overzicht per periode 3.1. VROEGE EN MIDDEN-BRONSTIJD Nederzettingssporen Hoewel er geen directe sporen gekend zijn uit de vroege en midden bronstijd die wijzen op bewoning, zijn er wel degelijk aanwijzingen dat de mens actief was in de regio (figuur 1). Zo is er bijvoorbeeld de prospectievondst van een wandscherf daterend uit de vroege bronstijd (VAN DE VYVER 2006: ). 1) Dank aan Hubert De Bock, Marc De Meireleir en Luc Van Vlaenderen Grafcirkels en -velden Er zijn in het onderzoeksgebied een behoorlijk aantal (vermoedelijke) grafcirkels uit de vroege en midden-bronstijd gekend. Dit is voornamelijk te wijten aan luchtfotografische prospecties, maar ook bij noodonderzoek kwamen enkele grafcontexten aan het licht die tot dan toe ongekend waren. In de inventaris werden in totaal 18 structuren opgenomen die, door opgravingen of booronderzoek, met zekerheid geïnterpreteerd worden als bronstijdgrafcirkel. Te Sint-Gillis-Waas bevinden zich vijf vindplaatsen waar dit soort grafcirkels werden aangetroffen. Zo is er het grafveld van Sint-Gillis-Waas Houtvoort dat minstens zes cirkels telt. Er werden twee structuren geregistreerd met een dubbele omgrachting, en vier enkelvoudige exemplaren. De twee dubbele en twee van de enkele werden ontdekt via luchtfotografie, de overige twee werden voor het eerst opgemerkt bij noodonderzoek (VAN DE VYVER 2006: , ; VAN ROEYEN 1997: 25; VAN ROEYEN 1998: 16-17). De enige andere vindplaats in deze gemeente waar met zekerheid de aanwezigheid van meer dan één cirkel werd vastgesteld is deze van Kluizenmolen, waar twee grafcirkels werden opgegraven, één enkelvoudige en één vermoedelijk dubbele cirkel (BOURGEOIS et al. 1999: ; MEGANCK et al. 2001: 28-29). Daarnaast werden in Sint-Gillis-Waas nog een drietal geïsoleerde cirkels opgemerkt, namelijk de dubbele cirkel van Sint-Gillis-Waas Kalf (VAN DE VYVER 2006: ), en de enkelvoudige cirkels van de vindplaatsen Sint-Gillis-Waas Zevengemeet (VAN DE VYVER 2006: ) en Sint-Gillis- Waas Reinakker (VAN DE VYVER 2006: ). Stekene is de enige andere gemeente waar deze monumenten met zekerheid voorkomen, en wel met vijf vindplaatsen. Op de site Kemzeke Verkeerswisselaar werden twee bronstijdgrafcirkels opgegraven, één enkele en één dubbele (BOURGEOIS et al. 1993: 7; BOURGEOIS et al. 1996: 39-41). Op de vindplaats Stekene Burchtakker werden verder nog twee enkelvoudige grafcirkels aangeboord die via luchtfotografie ontdekt wer- 126

3 Terra Incognita (2008): Figuur 1: Overzichtskaart van de vroege en midden-bronstijd in het onderzoeksgebied. den (VAN DE VYVER 2006: ), en op de volgende vindplaatsen telkens één enkelvoudig monument: Kemzeke Kwakkel (SEMEY & VANMOERKERKE 1988: 60-61), Kemzeke Habroek (VAN DE VYVER 2006: ) en Stekene Nachtegaal (VAN DE VYVER 2006: ). Slechts vijf van de 18 bronstijdgrafcirkels blijken een dubbele gracht te hebben, de overige 13 zijn allemaal enkelvoudige monumenten. De diameters van de cirkels liggen tussen 11,50 en 33,50m., met een gemiddelde van 22 meter. De meeste bevinden zich in de categorieën kleine cirkels (diameter tussen 11 en 20m.) en middelgrote cirkels (diameter tussen 21 en 30m.). Het is moeilijk een uitspraak te doen over de breedte van de grachten, gezien de meeste van deze gekende cirkels slechts werden aangeboord, en niet opgegraven. Hetzelfde geldt voor de diepte van de grachten (VAN DE VYVER 2006: , 246). Naast deze monumenten waarover geen twijfel bestaat, zijn er nog 16 andere sporen die mogelijk te interpreteren zijn als bronstijdgrafheuvel. De redenen om ze niet als dusdanig te herkennen zijn ofwel de minieme zichtbaarheid op de luchfoto s, of onduidelijke boorresultaten. Van deze onzekere sporen bevinden er zich vier te Beveren-Waas, drie te Moerbeke, vier te Sint-Gillis-Waas, vier te Stekene en één te Wachtebeke. Op één dubbele cirkel na te Stekene, gaat het in alle gevallen om enkelvoudige cirkels (VAN DE VYVER 2006: ). In sommige gevallen komen de grafmonumenten in clusters voor, of beter gezegd: grafvelden. Met de term grafveld wordt in het kader van deze studie een concentratie circulaire sporen bedoeld waarvan er minstens één zonder twijfel geïnterpreteerd kan worden als een bronstijdgrafcirkel, of een geïsoleerd circulair spoor dat met zekerheid geïdentificeerd wordt als bronstijdgrafcirkel. Het grootste gekende in het gebied is dat van Sint- Gillis-Waas-Houtvoort dat zes cirkels telt. Daarnaast zijn er nog drie vindplaatsen 127

4 Mieke VAN DE VIJVER met telkens twee gekende grafcirkels: Kemzeke Verkeerswisselaar, Sint- Gillis-Waas Kluizenmolen en Stekene Burchtakker. De vindplaats Burchtakker zou eventueel nog een derde, dubbele cirkel herbergen, maar dat kon niet bevestigd worden (VAN DE VYVER 2006: ). Wanneer ook de geïsoleerde grafcirkels in rekening gebracht worden, blijken er zich in het totaal tien grafvelden uit de vroege en midden bronstijd in het onderzoeksgebied te bevinden. Als tenslotte de gegevens van de 16 twijfelachtige sporen hierbij geteld worden, herbergt de regio mogelijk nog 11 andere grafvelden Relatie nederzettingen grafvelden Voor deze vroegste periode van de metaaltijden is het vrijwel onmogelijk een verband te leggen tussen de nederzettingen en grafvelden, gezien er tot nu toe geen resten werden teruggevonden van bewoning. Toch impliceert de aanwezigheid van de talrijke typische grafcirkels dat de regio wel degelijk bewoning kende in deze periode LATE BRONSTIJD EN VROEGE IJZERTIJD Nederzettingssporen In tegenstelling tot de voorgaande periode zijn er veel meer bewoningssporen gekend voor de late bronstijd en vroege ijzertijd in de streek (figuur 2). De meeste informatie komt slechts van één vindplaats: Sint- Gillis-Waas Kluizenmolen (of ook soms Reepstraat genoemd). Eind jaren 80 en jaren 90 van de vorige eeuw werd een groot deel van een waarschijnlijk meerfasige nederzetting opgegraven, te dateren in de late bronstijd en vroege ijzertijd. In totaal werden 14, misschien zelfs 15, hoofdgebouwen aangetroffen waarvan het grondplan varieert van ééntot drieschepig. In enkele gevallen bleek een standgreppel aanwezig te zijn. Het aantal opgegraven bijgebouwtjes en spijkertjes loopt op tot een zeventigtal. Verder werden ook nog een aantal andere nederzettingsstructuren aangesneden, zoals perceelsgreppels en waterputten. De greppels zijn haaks op elkaar georiënteerd zodat ze rechthoekige tot vierkante percelen vormen, de hoofdgebouwen op hun beurt hadden eenzelfde oriëntatie als de greppels. Voor de waterputten valt op dat zeven van de negen opgegraven exemplaren zich gegroepeerd bij een lokale depressie bevinden. Alles in beschouwing genomen, wijst dit vermoedelijk op een sterk planmatige aanleg van de nederzetting (BOURGEOIS 1993; BOURGEOIS et al. 1997; BOURGEOIS & HAGEMAN 1998). Een tweede vindplaats is deze van Sint- Gillis-Waas Houtvoort. In 1997 werd er een ensemble van twee vierpalige spijkertjes, een waterput en een perceelsgreppel opgegraven. Het in de greppel aangetroffen aardewerk liet een datering toe in de late bronstijd tot vroege ijzertijd. Een jaar later werden in een andere zone op dezelfde vindplaats nog twee kuilen gevonden, beide te dateren in de late bronstijd. Al deze vondsten wijzen op menselijke activiteiten en wellicht op de aanwezigheid van een nederzetting uit deze periode in de onmiddellijke omgeving van de vindplaats (VAN ROEYEN 1997: 27-29; VAN ROEYEN 1998: 16) Grafvelden Het grootste gekende grafveld daterend uit de late bronstijd tot vroege ijzertijd is dit van Sint-Gillis-Waas Ripstraat. In de tweede helft van de 19 de eeuw werden er meer dan 200 urnengraven ontdekt (DE LAET et al. 1958: ). Op het grondgebied van dezelfde gemeente bevinden zich nog twee andere grafvelden: Loeverstraat en Kluizenhofwijk. Beiden zijn ook reeds gekend sinds de tweede helft van de 19 de eeuw. Op de vindplaats Loeverstraat werden twintig graven blootgelegd, waarvan enkele een urne bevatten. Het materiaal werd gedateerd in de late bronstijd (DE LAET et al. 1958: ). Ter hoogte van de Kluizenhofwijk werden slechts een twee of drietal urnen gevonden, daterend uit de late bronstijd tot vroege ijzertijd (DE LAET et al. 1958: 146). Sint-Gillis-Waas is niet de enige gemeente waar grafvelden aangetroffen werden, ook te Stekene wordt een mogelijk grafveld vermoed. Bij de bouw van een huis langs de Polenlaan werd in 1975 een enkele urne gevonden die crematieresten bevatte. Ze werd gedateerd in de late bronstijd (DEWULF & THOEN 1976). 128

5 Terra Incognita (2008): Relatie nederzettingen grafvelden In de nabijheid van beide nederzettingen uit de late bronstijd en vroege ijzertijd, Sint-Gillis-Waas Houtvoort en Sint- Gillis-Waas Kluizenmolen, liggen drie grafvelden uit dezelfde periode: Ripstraat, Loeverstraat en Kluizenhofwijk. Het grafveld van de Ripstraat ligt op ongeveer 500m. van de site Houtvoort, en hetzelfde geldt voor dat van Kluizenhofwijk en de site Sint-Gillis-Waas-Kluizenmolen. Het grafveld van de Loeverstraat ligt op ca. 1km. van beide nederzettingen verwijderd. Het is niet onwaarschijnlijk dat de twee nederzettingen in relatie stonden tot de grafvelden. Te Stekene werden tot nu toe nog geen bewoningssporen aangetroffen, het is dus onmogelijk het vermoedelijke grafveld van Stekene Polenlaan met een nederzetting in verband te brengen LATE IJZERTIJD Nederzettingssporen Uit de late ijzertijd zijn er slechts enkele vondsten gekend die kunnen wijzen op de aanwezigheid van een nederzetting in de omgeving (figuur 3). De meest sprekende vindplaats is wellicht deze van Kemzeke Verkeerswisselaar, op het grondgebied van Stekene. Bij noodonderzoek werd een palencluster aangetroffen die aan de hand van het gevonden aardewerk in de late ijzertijd werd gedateerd. Op het terrein werd een huisplattegrond herkend die evenwel met enige voorzichtigheid benaderd dient te worden, gezien de niet ideale opgravingsomstandigheden en de veelheid aan paalsporen in de specifieke sector. In dezelfde zone werden ook nog een zevental waterputten gevonden, gegroepeerd in een depressie. Dit doet sterk denken aan de situatie op de Figuur 2: Overzichtskaart van de late bronstijd en vroege ijzertijd in het onderzoeksgebied. 129

6 Mieke VAN DE VIJVER Figuur 3: Overzichtskaart van de late ijzertijd in het onderzoeksgebied. vindplaats Sint-Gillis-Waas-Kluizenmolen uit de late bronstijd tot vroege ijzertijd. Tenslotte werd op de site Verkeerswisselaar nog een grote onbepaalde structuur waargenomen, mogelijk een gracht of greppel, die een grote hoeveelheid ijzertijdaardewerk bevatte (ANONIEM 1991; persoonlijke communicatie J. BOURGEOIS). Een andere vindplaats met een minder duidelijke aanwijzing is deze van Sint- Gillis-Waas t Hol. Er bevond zich een depressie die als stortplaats werd gebruikt in de late ijzertijd. De datering gebeurde op basis van het aangetroffen aardewerk (HOLLEVOET & VAN ROEYEN 1995: ). Daarnaast zijn er nog enkele andere vindplaatsen gekend die niet nauwkeuriger gedateerd konden worden dan algemeen ijzertijd. Het gaat om Sint-Gillis- Waas Samelstraat waar een zespalige spijker en enkele leemextractiekuilen werden aangetroffen (VAN VAERENBERGH et al. 2006), en Vrasene Oostakkers waar men enkele paalsporen en greppeltjes vond (VAN ROEYEN 1993) Grafvelden In de hele onderzoeksregio is slechts één grafveld gekend uit de late ijzertijd, namelijk dit van Kemzeke Kwakkel, te Stekene. Eind jaren 80 van de 20 ste eeuw werd er een rechthoekige structuur opgegraven (cf. infra) waarbinnen een twaalftal graven werden aangetroffen. Het gaat om acht beenderpakgraven en vier brandrestengraven van vrij kleine afmetingen, ze overlappen elkaar niet. Ze werden allen aan de hand van het gevonden aardewerk in prehistorische techniek, waaronder enkele geknikte fragmenten, in de vroege La Tène periode gedateerd (BOURGEOIS 1991: 19-25) Rechthoekige structuren Een aparte categorie zijn grote, rechthoekige structuren uit de late ijzertijd. De functie hiervan is nog niet geheel 130

7 Terra Incognita (2008): duidelijk, maar ze worden in de rituele of religieuze sfeer geplaatst. De afmetingen van deze relicten variëren van 15 bij 15m. tot 30 bij 50m. en ze worden gedateerd in de 4 de tot 2 de eeuw v.chr., alhoewel een latere datering niet uit te sluiten is. Bij enkele van deze monumenten werd een opvallende paalzetting aangetroffen, en er lijkt in sommige gevallen een verband te zijn met een grafveld. Te Kemzeke Kwakkel, in Stekene, werd eind jaren 80 van de vorige eeuw een dergelijk monument ontdekt en opgegraven. Het bleek eigenlijk om twee monumenten te gaan die elkaar opvolgden. Het oudste dateert uit de vroege La Tène periode ( v.chr.), en ook het jongere monument dateerde uit de late ijzertijd. Binnen de oudste structuur werden twaalf graven aangetroffen, ze dateren waarschijnlijk uit dezelfde periode als het monument (BOURGEOIS 1991: 9-18). Te Sint-Gillis-Waas werd op de vindplaats Houtvoort een soortgelijk monument deels opgegraven, het had één zijde van 21,50m. en de andere bleek minimum 15m. lang. Aan de hand van het aardewerk aangetroffen in de grachten werden de structuur gedateerd tussen 400 en 200 v.chr. (VAN ROEYEN 1998: 15-16). Naast deze opgegraven structuren doken er in het luchtfotografisch archief nog een aantal rechthoekige sporen op die mogelijk in aanmerking komen om ook als een dergelijke structuur geïnterpreteerd te worden. Een kleiner exemplaar werd in het kader van het onderzoek aan-geboord. Op de luchtfoto werd een klein rechthoekig spoor waargenomen, met misschien een tweede als mogelijke annex. Uit het booronderzoek bleek de structuur 5,50 bij 12,50m. groot te zijn, maar duidelijkheid over de ouderdom is er niet Relatie nederzettingen grafvelden rechthoekige structuren De enige vindplaats met zeer duidelijke nederzettingssporen uit de late ijzertijd is Kemzeke Verkeerswisselaar, en het enige grafveld dat van Kemzeke Kwakkel. De afstand tussen beide bedraagt ca. 4km., wat een behoorlijke afstand is. Het lijkt bijgevolg weinig waarschijnlijk dat deze verband hielden met elkaar, maar de vindplaats Kwakkel had vermoedelijk ook nog een andere functie. Het rechthoekige monument dat er opgegraven werd, wordt geïnterpreteerd als een ritueel centrum. Het is dus niet ondenkbaar dat het met deze functie wel in relatie stond met de nederzetting van Kemzeke Verkeerswisselaar. Het soortgelijke rechthoekige monument te Sint-Gillis-Waas Houtvoort ligt op het eerste zicht vrij geïsoleerd, maar er zijn wel enkele vindplaatsen in de ruime omgeving die kunnen in de richting wijzen van bewoning, zoals Sint-Gillis-Waas t Hol op ca. 2km. afstand. Opvallend voor beide rechthoekige monumenten is dat ze telkens in de onmiddellijke nabijheid liggen van grafvelden uit de vroege en midden bronstijd Losse vondsten Uit de late ijzertijd zijn naast de voornoemde vindplaatsen ook nog een behoorlijk aantal losse vondsten uit (oudere) opgravingen en oppervlaktevondsten gekend. De opvallendste zijn zonder twijfel de fragmenten van vier verschillende glazen La Tène armbanden. Het kleinste werd aangetroffen te Beveren-Waas, bij Nerenhoek, waarschijnlijk ging het om een armband van het type Haevernick 7b. De overige drie werden gevonden op het grondgebied van de gemeente Sint-Gillis-Waas, bij de Eeckbergstraat en Plasstraat binnen een straal van 250 meter. Twee fragmenten zijn van het type Haevernick 6b, het overige is een type Haevernick 3b. Allevier de fragmenten zijn gemaakt uit ultramarijnblauw glas en versierd geweest met een zigzaglijn in gele opgelegde glasdraad. Algemeen worden deze soort armbanden gedateerd vanaf de 2 de eeuw tot het einde van de 1 ste eeuw v.chr. Toch dient er omzichtig omgesprongen te worden met deze datering, dit type armbanden werden immers nog lange tijd hergebruikt, tot in de romeinse en zelfs merovingische periode. Dat er in de onmiddellijke om-geving van de vindplaatsen telkens ook aardewerk aangetroffen werd dat mogelijk uit de metaaltijden stamt, is een argument om de armbanden toch in de late ijzertijd te plaatsen (DE BOCK & DE MEIRELEIR 2002; VAN 131

8 Mieke VAN DE VIJVER DE VYVER 2006: 55-60, ). Daarnaast zijn er de Keltische muntjes die in de loop van de 19 de eeuw werden aangetroffen te Moerbeke en Stekene. In Moerbeke vond men in 1806 een zilveren en een gouden munt, te Stekene werd in 1850 en 1865 telkens 1 munt gevonden (DEWULF 1962: 127). Jammer genoeg is er over deze vondsten verder weinig of niks gekend. 4. Historische realiteit of archeologische visibiliteit? Om te voldoen aan beide doelstellingen van het onderzoek was het essentieel om in de eerste plaats een inventaris op te stellen voor de brons- en ijzertijd in het noorden van het Waasland. Hierin werd alle informatie over oude vondsten, opgravingen, prospectiemateriaal en ook de luchtfotografische gegevens gebundeld. Hierdoor kon niet alleen een overzicht gegeven worden van de metaaltijden in de streek; slechts door de combinatie van alle bovenstaande gegevens werd het mogelijk een antwoord te formuleren op de vraag of de leemte in de luchtfotografische databank, wat de metaaltijden betreft, een weerspiegeling is van de archeologische realiteit, of dat dit een gevolg is van de beperkingen verbonden met deze prospectiemethode. De verklaring is waarschijnlijk meervoudig. Zo valt uit de bovenstaande tekst op dat de gemeenten Moerbeke en Wachtebeke amper vernoemd worden. Er konden namelijk amper sporen herkend worden op de luchtfoto s, en behalve de twee Keltische munten uit Moerbeke zijn er geen andere archeologisch vondsten uit de metaaltijden geregistreerd. Dit is waarschijnlijk geen toeval, en laat toe de hypothese naar voor te schuiven dat voor het noordwesten van het Waasland de mindere resultaten van de luchtfotografische prospecties inderdaad de archeologische werkelijkheid reflecteren. Op het grondgebied van beide gemeentes bevindt zich bovendien de Moervaartdepressie. Wellicht werd deze regio tijdens de metaaltijden nooit een interessante vestigingsplaats gevonden. Voor de andere, meer oostelijke gemeenten lijkt dit evenwel niet op te gaan. Zo werden bijvoorbeeld te Beveren- Waas enkele vondsten gedaan die te dateren zijn in de ijzertijd, en ook de luchtfoto s doen vermoeden dat de gemeente nog meer sporen herbergt uit de brons- of ijzertijd. Deze vondsten en sporen werden allemaal waargenomen ten zuiden van de Scheldepolders. Dit recente landschap zorgt er waarschijnlijk voor dat vinplaatsen uit de metaaltijden afgedekt blijven, en bijgevolg moeilijker op te sporen zijn. Tot slot zijn er nog de gemeentes Sint- Gillis-Waas en Stekene: beiden zijn het best vertegenwoordigd in het overzicht van de metaaltijden in de regio. Via luchtfotografie werden een behoorlijk aantal vindplaatsen ontdekt, maar daarnaast laat recent noodonderzoek ook zien dat er nog heel wat sporen onopgemerkt blijven. Het gebied heeft hier vermoedelijk een rijker bodemarchief dan het luchtfotografische archief doet vermoeden. Dit is waarschijnlijk te wijten aan diverse externe factoren, waaronder de aanwezigheid van de -voor de streek typische- bolle akkers, of misschien het kleiner aantal vluchturen voor het onderzoeksgebied. 5. Conclusie De opgestelde inventaris bleek een nuttig hulpmiddel te zijn om een overzicht te bekomen van de brons- en ijzertijd in het noorden van het Waasland. Er bleken behoorlijk wat gegevens beschikbaar om aan de hand daarvan vervolgens een genuanceerder beeld op te hangen van de occupatie tijdens de metaaltijden in de regio. Dit is echter gebaseerd op weinig data, en het is dan ook noodzakelijk dat de in dit artikel vooropgestelde hypothesen geëvalueerd worden aan verder onderzoek. 6. Dankwoord Dank aan Prof. Dr. J. Bourgeois voor het nalezen van dit artikel. Daarnaast ook aan de voltallige redactie van deze publicatie, voor het geduld en de niet aflatende inzet voor dit jonge, veelbelovende project. 132

9 Terra Incognita (2008): Bibliografie ANONIEM Kemzeke-Verkeerswisselaar. Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1991: ART J Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? Deel 4 Archeologie. Centrum voor Geschiedenis Universiteit Gent, Gent. BOURGEOIS J Enclos et nécropole du second âge du fer à Kemzeke (Stekene, Flandre orientale). Rapport provisoire des fouilles 1988 (Scholae Archaeologicae 12). Seminarie voor Archeologie, Rijksuniversiteit Gent, Gent. BOURGEOIS J De nederzetting uit de vroege ijzertijd van Sint-Gillis-Waas Reepstraat (O.-Vl.): Lunula Archaeologia protohistorica 1 : BOURGEOIS J Een inleiding tot de archeologie. In ART 1999: BOURGEOIS J., CROMBÉ PH., MEGANCK M., VAN ROEYEN J.-P. & VERLAECKT K Verder noodonderzoek te Sint-Gillis-Waas, O.-Vl. (1996): nederzettingssporen uit de ijzertijd en de Romeinse periode. Lunula Archaeologia protohistorica 5: BOURGEOIS J. & HAGEMAN B Sint-Gillis-Waas (O.-Vl.) 1997: verder noodonderzoek van de ijzertijdnederzetting. Lunula Archaeologia protohistorica 6: BOURGEOIS J., MEGANCK M. & RONDELEZ P Noodonderzoek naar grafheuvels uit de brontijd in de provincies Oost- en West-Vlaanderen in Lunula Archaeologia protohistorica 1: BOURGEOIS J., MEGANCK M., SEMEY J. & VERLAECKT K Cirkels in het Land. Een inventaris van cirkelvormige structuren in de provincies Oost- en West-Vlaanderen III (Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone reeks, 7). Archeologische Inventaris Vlaanderen vzw, Gent. BOURGEOIS J., MEGANCK M., SEMEY J. & VERLAECKT K Van cirkels tot crematievlekken: het grafritueel in de bronstijd. In VERLAECKT 1996: DE BOCK H. & DE MEIRELEIR M Twee fragmenten van glazen armbanden uit Sint- Gillis-Waas / t Kalf. Vobov-Info 56: 2-3. DE LAET S. J., NENQUIN J. A. E. & SPITAELS P Contributions à l étude de la civilisation des champs d urnes en Flandre (Dissertationes Archaeologicae Gandenses, 4). De Tempel, Brugge. DEWULF M Honderd jaar archeologie in het Waasland. Annalen van de Oudheidkundige Kring van het Land van Waas. Buitengewone uitgave 15: DEWULF M. & THOEN H Metaaltijden (Bronstijd en IJzertijd). Stekene (Polenlaan). Annalen van de Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 79: HOLLEVOET Y. & VAN ROEYEN J.-P Archeologisch onderzoek te Sint-Gillis t Hol (O.-Vl.). Een Gallo-Romeinse veldindeling en een Romeins-Germaanse nederzetting. Berichten van de Archeologische Dienst Waasland 1: MEGANCK M., BOURGEOIS I. & CHERRETTÉ B Noodonderzoek 2000 te Sint-Gillis-Waas / Kluizenmolen (O.-Vl.). Lunula Archaeologia protohistorica 9 : SEMEY J. & VANMOERKERKE J Hooguit bekeken. Onuitgegeven manuscript, Gent. 133

10 Mieke VAN DE VIJVER VAN DE VYVER M De Metaaltijden in het noorden van het Waasland. Archeologische studie van de gemeenten Beveren-Waas, Moerbeke, Sint-Gillis-Waas, Stekene en Wachtebeke. Onuitgegeven licentiaatverhandeling, Gent. VAN ROEYEN J.-P Gasvervoerleiding ND 250 Sint-Gillis - Sint-Niklaas. Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1993 : VAN ROEYEN J.-P Sint-Gillis Houtvoortstraat. Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1997 : VAN ROEYEN J.-P Sint-Gillis Houtvoort. Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1998 : VAN VAERENBERGH J., VAN HOVE R., BAETENS I. & VAN ROEYEN J.-P Sint-Gillis-Waas verbindingsweg Blokstraat/Samelstraat. Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 2005 : 19. VERLAECKT K Tussen heuvel en rivier. De bronstijd in Oost-Vlaanderen (ca v.chr.). Stadsbestuur Dendermonde, Dendermonde. 134