Guy DE MULDER 1, Mark VAN STRYDONCK 2, Mathieu BOUDIN 2 & Eline DEWEIRDT Inleiding. 3. Dateringresultaten (tabel 1) 2.

Transcriptie

1 LUNULA. Archaeologia protohistorica, XVII, 2009, p Een voorlopig overzicht van de 14 C-resultaten op gecremeerd bot en houtskool van het urnengrafveld te Destelbergen (provincie Oost-Vlaanderen, België) Guy DE MULDER 1, Mark VAN STRYDONCK 2, Mathieu BOUDIN 2 & Eline DEWEIRDT 1 1. Inleiding In het kader van een door het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen gesubsidieerd project (dossier nr ) naar de chronologie van de urnengrafvelden tijdens de late bronstijd en de vroege ijzertijd in het Scheldebekken werden een aantal sites geselecteerd voor het uitvoeren van een reeks 14 C-dateringen op gecremeerd bot. Een aantal grafvelden in de leemstreek, meer bepaald Velzeke/Provinciebaan, Velzeke/Paddestraat en Blicquy, waren al op dergelijke manier gedateerd (De Mulder et al. 2007). Daarom werd geopteerd om sites uit de zandstreek te kiezen voor dit project. Een van de sites, die werd geselecteerd, was het urnengrafveld van Destelbergen dat in de loop van 1960 tot 1984 door de Universiteit Gent was opgegraven (De Laet et al. 1986). De doelstelling is een 30-tal graven van deze site absoluut te dateren. Daarbij werd rekening gehouden met diverse archeologische parameters en betrouwbare criteria voor het gecremeerd bot om de selectie van de graven te bepalen. Bij de archeologische keuze werd vooral aandacht besteed aan een zo groot mogelijke representativiteit van de crematiegraven. De volgende parameters werden gehanteerd: de diverse graftypes, de drie soorten van grafmonumenten, de interne en horizontale spreiding binnen het grafveld en de typochronologie van de urnen. Dit laatste onderdeel is bedoeld als een verdere test van de huidige bestaande typochronologie die door de eerste 14 C-dateringen, uitgevoerd op de al vermelde urnengrafvelden in de leemstreek, ter discussie staat (De Mulder et al. 2007). De criteria voor het gecremeerde bot waren vooral gefocust op: een crematiegraad boven de 800 C, bot met een witte buitenzijde en witte binnenkant en bij voorkeur grotere dikke fragmenten. Aangezien gecremeerd bot nog kan blootstaan aan contaminatie door secundair carbonaat, is het noodzakelijk dat de buitenzijde van het bot verwijderd wordt vooraleer aan de voorwaarden voor een betrouwbare datering wordt voldaan (Van Strydonck et al. in druk). op, gelegen op een oost-west georiënteerde zandrug nabij de Schelde. Volgens de mondelinge overlevering zouden tijdens het ontzavelen een 40-tal urnen gevonden zijn, die echter niet allemaal meer bewaard zijn. Tijdens de opgravingen kwamen ook de eerste funeraire monumenten in het verspreidingsgebied van de zogenaamde Vlaamse groep aan het licht (fig. 1). Op basis van de typochronologische studie van het aardewerk werd de occupatieduur van de site geschetst. De kringgreppel met beenderpakgraf in het centrum van het grafveld werd hypothetisch als de oudste bijzetting in Ha A2 gedateerd. De circulaire structuur van ca. 10m diameter werd geinterpreteerd als een reminiscentie aan de vroege en midden bronstijd tradities van circulaire grafheuvels. Ten oosten van de kringgreppel bevond zich de late bronstijdsector van het grafveld, waarin een vijftal ovaalvormige grafmonumenten werden aangetroffen. De urnen in deze sector vertoonden de klassieke scherp geknikte vormen, typerend voor Ha B1, en de meer afgeronde types die in Ha B2/3 thuishoorden. In dit kader dient vermeld te worden dat de urnen, gevonden in , typologisch in de late bronstijd onder te brengen waren. Ten westen van de circulaire structuur situeerde zich de vroege ijzertijd sector van het urnengrafveld. In deze zone kwamen zes vierkante monumenten aan het licht, op te splitsen in twee subgroepen op basis van hun afmetingen. Alle aardewerkvondsten zoals o.a. de typische Schrägrandurnen, Harpstedtaardewerk en eierbekers, wezen op een datering in de vroege ijzertijd. Het ontbreken van geknikte aardewerkvormen in Marnestijl toonde aan dat de necropool voor v. Chr. had opgehouden te functioneren. Twee dateringen werden uitgevoerd op houtskool uit graven van het type Destelbergen (graven 84 en 87). Deze werden algemeen gedateerd in de vroege ijzertijd tot het begin van de late ijzertijd (IRPA-476: 2430±50 BP; IRPA-477: 2410±55 BP) (Dauchot- Dehon et al. 1984, De Laet et al. 1986). 3. Dateringresultaten (tabel 1) 2. De necropool Het urnengrafveld van de site Eenbeekeinde kwam aan het licht tijdens ontzandingwerken in De site raakte pas op het einde van de jaren 1950 bekend in de archeologische kringen (De Laet et al. 1958a, De Laet et al. 1958b). Het archeologisch onderzoek leverde 105 graven 1 Vakgroep Archeologie en Oude Geschiedenis van Europa, Universiteit Gent, Blandijnberg 2, 9000 Gent : Guy.Demulder@UGent.be, Eline. Deweirdt@UGent.be 2 Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium, Jubelpark 1, 1000 Brussel : mark.vanstrydonck@kikirpa.be, mathieu.boudin@kikirpa.be De eerste dateringresultaten op het gecremeerde bot leverden enkele verrassende, nieuwe inzichten op (fig. 2). De gebruiksduur van de necropool dient in het licht daarvan herbekeken te worden. Een aantal dubbeldateringen werden uitgevoerd op zowel gecremeerd bot als houtskoolfragmenten (fig. 3). Voor graf 75 kwamen de resultaten overeen. Twee bijzettingen vertoonden een verschil in absolute ouderdom. Het lijkt waarschijnlijk dat dit verschil in 14 C-ouderdom tussen het bot en de houtskool kan verklaard worden als oud hout-effect naar analogie met andere resultaten van dubbele stalen (Lanting & van der Plicht 2001/2002)

2 Guy DE MULDER, Mark VAN STRYDONCK, Mathieu BOUDIN & Eline DEWEIRDT Fig. 1. Het urnengrafveld van Destelbergen/Eenbeekeinde. Graf Materiaal Lab. ID & datering BP Gecalibreerde datering (2σ) 4 BOT KIA-34909: 2120±30 350BC ( 4.7%) 320BC 210BC (90.7%) 40BC 9 BOT KIA-34178: 2360±30 530BC (95.4%) 380BC 10 BOT KIA-34923: 2755±30 980BC (95.4%) 820BC 12 BOT KIA-34892: 2495±30 790BC (95.4%) 510BC 18 HK KIA-35797: 2440±30 760BC (22.2%) 680BC 670BC ( 8.7%) 610BC 600BC (64.5%) 400BC 18 BOT KIA-34910: 2330±35 520BC (90.3%) 350BC 290BC ( 5.1%) 230BC 26 BOT KIA-35363: 2590±30 820BC (87.5%) 750BC 690BC ( 6.3%) 660BC 620BC ( 1.6%) 590BC 32 BOT KIA-35353: 2370±30 540BC (95.4%) 380BC 35 BOT KIA-comb: 2500±60 800BC (87.3%) 480BC 470BC ( 8.1%) 410BC 36 BOT KIA-30041: 2480±30 770BC (90.9%) 480BC 470BC ( 4.5%) 410BC 57 BOT KIA-30042: 2215±30 380BC (95.4%) 200BC 65 BOT KIA-35364: 2515±30 790BC (95.4%) 530BC 68 HK KIA-34157: 2875± BC ( 1.4%) 1170BC 1160BC ( 1.7%) 1140BC 1130BC (88.1%) 970BC 960BC ( 4.2%) 930BC 71 BOT KIA-34887: 2320±30 490BC ( 1.0%) 460BC 420BC (87.3%) 350BC 290BC ( 7.2%) 230BC 75 HK KIA-35796: 2490±30 750BC (15.7%) 680BC 670BC ( 4.0%) 640BC 560BC (75.8%) 400 BC

3 Een voorlopig overzicht van de 14 C-resultaten op gecremeerd bot en houtskool van het urnengrafveld te Destelbergen (provincie Oost-Vlaanderen, België) 75 BOT KIA-34922: 2420±30 750BC (15.7%) 680BC 670BC ( 4.0%) 640BC 560BC (75.8%) 400 BC 83 BOT KIA-34893: 2435±35 760BC (20.8%) 680BC 670BC ( 8.7%) 610BC 600BC (65.9%) 400BC 84 HK IRPA-476: 2430±50 760BC (20.1%) 680BC 670BC (75.3%) 400BC 86 BOT KIA-34180: 2390±30 730BC ( 5.5%) 690BC 550BC (89.9%) 390BC 87 HK IRPA-477: 2410±55 760BC (17.9%) 680BC 670BC (77.5%) 390BC 90 BOT KIA-36921: 2505±30 790BC (95.4%) 520BC 91 BOT KIA-34179: 2400±30 740BC ( 8.2%) 690BC 660BC ( 1.2%) 650BC 550BC (85.9%) 390BC 93 BOT KIA-36992: 2520±30 800BC (27.7%) 710BC 700BC (67.7%) 530BC 99 BOT KIA-36923: 3665±40 910BC (95.4%) 710BC 100 BOT KIA-36962: 2785± BC (95.4%) 840BC 103 BOT KIA-36927: 2775± BC (95.4%) 840BC Tabel 1. Overzicht van de 14C-dateringen uitgevoerd op gecremeerd bot (BOT) en houtskool (HK). Atmospheric data fromr eimer et al (2004);OxCal v3.10 B ronk R amsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] gr ±25BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±40BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±60BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±35BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±35BP gr ±30BP gr ±30BP gr ±30BP 1000CalBC 500CalBC CalBC/CalAD Fig. 2. Chronologisch overzicht van de 14 C-dateringen op gecremeerd bot

4 Guy DE MULDER, Mark VAN STRYDONCK, Mathieu BOUDIN & Eline DEWEIRDT Fig C-dateringen op houtskool (grijs) en bot (zwart) van enkele crematiegraven. De circulaire structuur werd hypothetisch op basis van al hierboven vermelde argumenten als het oudste monument van de site gedateerd. De centrale bijzetting was een beenderpakgraf (gr. 91). Een 14 C-datering op een fragment gecremeerd bot leverde echter een jongere ouderdom op (KIA-34179: 2400±30 BP). Deze bijzetting hoort thuis in de vroege ijzertijd tot het begin van de late ijzertijd (fig. 4). De ovale monumenten werden chronologisch in de late bronstijd geplaatst. Enerzijds omdat er in graf 100 aardewerk, versierd met horizontale groeven en een guirlandemotief, was aangetroffen. Dit decoratiepatroon wordt als karakteristiek voor de late bronstijd beschouwd. Anderzijds kwam dit type grafmonument enkel in de oostelijke zone van het grafveld voor, waar overwegend late bronstijd urnen konden gedateerd worden (De Laet et al. 1986). Op basis van de selectiecriteria kwam maar een crematiegraf in aanmerking voor een dateringsonderzoek. De absolute datering van urnengraf 103 plaatste deze crematie tussen cal BC (KIA-36927: 2775±30 BP). De laatste categorie monumenten betreft de zes vierkante greppelstructuren. Van dit type konden vier centrale bijzettingen typochronologisch op basis van het aardewerk gedateerd worden in Ha C (De Laet et al. 1986). In de huidige stand van zaken zijn drie van deze crematiegraven al bestudeerd (fig. 5). Het botfragment uit graf 12 hoort thuis in een periode tussen cal BC (KIA-34892: 2495±30 BP). Door de problematiek van het zogenaamde Hallstattplateau kon deze bijzetting niet fijner dan de vroege ijzertijd gedateerd worden. Een tweede bijzetting in een urne had echter een jongere leeftijd. Volgens de absolute datering kan deze crematie (graf 71) geplaatst worden in de periode tussen cal BC (KIA-34887: 2320±30 BP). De laatste datering (graf 57) ten slotte was uitgevoerd op een crematiegraf type Destelbergen. Het eindresultaat was een even jonge ouderdom als het voorgaande urnengraf. Na calibratie werd deze bijzetting chronologisch gesitueerd tussen cal BC (KIA-30042: 2215±30 BP). Op drie bijzettingen met betrekking tot de vierkante structuur I kon een sequens van absolute dateringen uitgevoerd worden Fig. 4. Het gecalibreerde resultaat van graf 91 (circulaire structuur). (fig. 6). Spoor 10 was het oudste graf, gezien dit verstoord was bij de aanleg van de greppel. Het urnengraf werd in de eindfase van de late bronstijd geplaatst (KIA-34923: 2755±30 BP). Hierboven is de vroege ijzertijddatering van centrale bijzetting 12 al vermeld. Crematiegraf 9 was aangelegd in de greppelvulling. Deze is effectief jonger en wordt geplaatst op het einde van de vroege ijzertijd en het begin van de late ijzertijd (KIA-34178: 2360±30 BP). De chronologische sequens rond dit monument blijkt zich langer uit te strekken in tijd dan verondersteld werd op basis van de typochronologische studie die deze fasering in de vroege ijzertijd plaatste. Zoals al vroeger was vastgesteld op andere sites blijken sommige typochronologische dateringen van het aardewerk niet altijd overeen te stemmen met de absolute dateringen op gecremeerd bot. De traditionele 2 σ marge van een 14 C-datering valt al ruimer uit in tijd dan de typochronologische fasering van het aardewerk. Voor de besproken periode is de voorgestelde typochronologische fasering uitgewerkt tot op de eeuw. Het zogenaamde Hallstattplateau stelt een extra probleem in deze dateringproblematiek wegens de brede tijdsmarges van de bereikte 14 C-resultaten, gemiddeld 3 à 4 eeuwen. Niettemin zijn hier toch enkele interessante opmerkingen te formuleren rond de problematiek van de typochronologie van het aardewerk

5 Een voorlopig overzicht van de 14 C-resultaten op gecremeerd bot en houtskool van het urnengrafveld te Destelbergen (provincie Oost-Vlaanderen, België) KIA (gr12) 2495±30BP KIA (gr71) 2320±30BP KIA (gr57) 2215±30BP 1000CalBC 800CalBC 600CalBC 400CalBC 200CalBC CalBC/CalAD Fig. 5. Overzicht van de 14 C-dateringen op de vierkante grafmonumenten. graf ±30BP graf ±30BP graf ±30BP 1000CalBC 500CalBC CalBC/CalAD Fig. 6. Sequens van de graven bij de vierkante greppelstructuur I. De aardewerkfasering van Destelbergen werd opgebouwd op basis van de evolutie zoals die al door Desittere werd beschreven (Desittere 1968). De oudste vormen in de periode Ha A2-B1 kenmerken zich door biconische vormen met cilindrische hals. In de fase Ha B2/3 is er een tendens tot het afronden van het lichaam van de urne tot een peervormig of eivormig profiel met een korte hals. Karakteristiek voor Ha C is de Schrägrandurne met afgeronde schouder en korte, uitstaande hals. Dit type zou in Ha D evolueren tot een bredere en lagere vorm (De Laet et al. 1986). In de vroege ijzertijd verschijnen eveneens de urnen in Harpstedt stijl. Twee late bronstijd urnen werden al gedateerd met behulp van gecremeerd bot (fig. 7). Beide hadden een afgerond lichaam. De eerste urne (graf 99) vertoonde een licht uitstaande hals (datering Ha B2). Het profiel van de tweede pot (graf 68) neigde al naar een S-vorm en was daarom in Ha B3 geplaatst. De 14 C- datering van graf 99 gaf als resultaat cal BC (KIA : 2665±40 BP). Deze stemt overeen met de typochronologische marge van Ha B2 ( v. Chr.). De urne in graf 68 neigt volgens de absolute datering naar een hogere ouderdom: cal BC (KIA-36925: 2810±25BP). Typologisch werd eerder een ouderdom tussen v. Chr. verwacht. In graf 10 werd een urne in Harpstedt stijl gevonden. De 14 C- datering situeert zich echter vroeger, in de periode cal BC (KIA-34923: 2755±30BP) in plaats van de vroege ijzertijd. De urne van graf 71 werd als een late evolutie van late bronstijd vormen geïnterpreteerd wegens de afgeronde schouder en nog licht uitstaande hals. Een ouderdom in de fase Ha C werd geponeerd. De absolute datering valt echter jonger uit, tussen cal BC (KIA-34887: 2320±30BP). Tot nu toe ging men ervan uit dat de urnengrafvelden in het gebied van de Vlaamse groep opkomen omstreeks 1100 v. Chr. en dat sommige sites tot in de loop van Ha D gefrequenteerd werden. Geen enkele begraafplaats was nog actief in gebruik aan het begin van de late ijzertijd (De Mulder 1994; Bourgeois & Cherretté 2005). De voorlopige dateringreeks van Destelbergen wijzigt dit beeld (zie fig. 1). De oudste 14 C- datering op bot klimt ten vroegste op tot de tweede helft van de 11 de eeuw v. Chr. (graf 68: cal BC). Geen enkele van de gekende urnentypes uit de opgravingen kan binnen het typochronologische referentiekader met zekerheid aan Ha A2 toegeschreven worden; de oudste urne hoort thuis in de fase Ha B1 3. Hierbij dient wel vermeld te worden dat enkele van de in gevonden urnen eveneens typologisch in de fase Ha A2-B1 thuis horen. Het ontbreken van de randen maat een fijnere chronologische toewijzing echter niet mogelijk. Het merendeel van de gerealiseerde dateringen situeert zich in de ijzertijd aangezien deze sector van het grafveld beter bewaard was. Het is duidelijk dat het gebruik van de necropool doorliep tot in de 4 de, mogelijks 3 de eeuw v. Chr. Een datering (graf 4) is zelfs nog jonger (KIA-34909: 2120± 30BP). De hypothese over de horizontale stratigrafie van het grafveld dient ook enigszins genuanceerd te worden. De oudste crematiegraven lijken zich toch nog steeds te concentreren in de oostelijke zone van de zandrug, zowel de absolute dateringen als de urnen zelf ondersteunen deze idee. De ijzertijdbijzettingen bevinden zich allen in de centrale en westelijke zone 3 Een datering op gecremeerd bot uit deze urne wordt weldra verwacht

6 Guy DE MULDER, Mark VAN STRYDONCK, Mathieu BOUDIN & Eline DEWEIRDT graf 68 KIA ±25BP C_Date typo -850± CalBC 1000CalBC 800CalBC van de necropool. Er tekent zich een lichte tendens af dat de jongste crematiegraven zich eerder in het westelijke deel van het grafveld ophouden. In het westen van België is Destelbergen het enige urnenveld, op basis van de huidige informatie, dat blijft functioneren tot in de beginfase van de late ijzertijd. Ten oosten van de Schelde waren al enkele sites gekend die tot in de vroeg La Tène periode gefrequenteerd werden. Sites als de grafvelden van Lommel/ Kattenbosch (De Laet & Mariën) en Rijkevorsel/Hellehoeksheide (Theunissen 1993) waren op basis van de aangetroffen typisch geknikte vroeg La Tène ceramiek nog gedateerd als in gebruik op dat ogenblik. In Zuid-Nederland werden ook nog enkele functionerende grafvelden in de 5 de eeuw v. Chr. geattesteerd. Het ontbreekt echter aan indicaties dat deze na 400 v. Chr. nog actief waren als begraafplaats (Gerritsen 2003). Phase difference Span difference Bibliografie BOURGEOIS J. & CHERRETTÉ B., L âge du Bronze et le premier âge du Fer dans les Flandres occidentale et orientale (Belgique) : un état de la question. In: BOURGEOIS J. & TA- LON M. (éds.), L âge Bronze du Nord de la France dans son contexte européen, Paris, pp Calendar years DAUCHOT-DEHON M., VAN STRYDONCK M., HEYLEN J., Institut Royal du Patrimoine Artistique radiocarbon dates X, Radiocarbon, 26/3, pp Phase difference KIA ±30BP C_Date typo -700±50 DE LAET S.J. & MARIEN M.E., La nécropole de Lommel-Kattenbosch, L Antiquité Classique, 19, pp DE LAET S.J., NENQUIN J.A.E. & SPITAELS P., 1958a. Contributions à l étude de la civilisation des champs d urnes en Flandre, Brugge (Dissertationes Archaeologicae Gandenses, 4). DE LAET S.J., NENQUIN J.A.E. & SPITAELS P. & VAN DOOR- SELAER A., 1958b. Het urnenveld van Destelbergen, Nieuwe Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oostvlaanderen, pp CalBC CalBC/CalAD DE LAET S.J., THOEN H. & BOURGEOIS J Les fouilles du Séminaire d archéologie de la Rijksuniversiteit te Gent à Destelbergen-Eenbeekeinde ( ) et l histoire la plus ancienne de la région de Gent (Gand) I. La période préhistorique. Brugge ( Dissertationes Archaeologicae Gandenses, 23). Phase difference Span difference Calendar years DE MULDER G., Aspects of the funeral ritual in the Late Bronze Age and the Early Iron Age in the Western part of the Flemish region, Helinium, 34/1, pp DE MULDER G., VAN STRYDONCK M., BOUDIN M., LECLERCQ W., PARIDAENS N. & WARMENBOL E Re-evaluation of the Late Bronze Age and Early Iron Age chronology of the western Belgian urnfields based on the 14 C dating of cremated bones, Radiocarbon, 49/2, pp Fig. 7. Voorbeeld van enkele typochronologische dateringen versus 14 C-dateringen (graf 68: KIA en graf 71: KIA-34887). DESITTERE M., De Urnenveldenkultuur in het gebied tussen Neder-Rijn en Noordzee (Periodes Ha A en B), Brugge (Dissertationes Archaeologicae Gandenses, 11)

7 Een voorlopig overzicht van de 14 C-resultaten op gecremeerd bot en houtskool van het urnengrafveld te Destelbergen (provincie Oost-Vlaanderen, België) GERRITSEN F., Local identities. Landscape and community in the late prehistoric Meuse-Demer-Schelde-region, Amsterdam (Amsterdam Archaeological Studies, 9). LANTING J.N. & VAN DER PLICHT J., 2001/2002. De 14 C-chronologie van de Nederlandse pre- en protohistorie IV: bronstijd en vroege ijzertijd, Palaeohistoria, 43-44, pp THEUNISSEN M., Het grafveld van Rijkevorsel/Hellehoekheide (A.) BC, Lunula. Archaeologia protohistorica, 1, pp VAN STRYDONCK M., BOUDIN, M. & DE MULDER G., C- dating of cremated bones: the issue of sample contamination, Radiocarbon, 50 (in druk)