Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Umanski, Daniil Title: The use of technological support in communication disorders : how development of computer-based tools can refine the treatment of motor speech disorders Date:

2 Samenvatting Voor de behandeling van patiënten met communicatie- stoornissen maken spraak taal therapeuten gebruik van een variëteit aan methoden en technieken, waarvan een aanzienlijk deel is gebaseerd op technologische hulpmiddelen. D it proefschrift onderzoekt een aantal manieren waarop de behandeling van een vorm van communicatie-stoornissen, namelijk motorische spraakstoornissen ( Motor Speech D isorders - dysartrie, apraxie, en stot teren) kan worden ondersteund met behulp van bestaande technologieen. Hierbij wordt uitgegaan van twee elkaar aanvullende perspectieven: het eerste belicht de vraag hoe nieuwe computergestuurde toepassingen de huidige behandeltechnieken van motorische spraakstoornissen kunnen verfijnen. Het tweede, bredere perspectief van dit proefschrift gaat over de vraag welke ingrediënten noodzakelijk zijn voor een duurzaam en interdisciplinair proces van innovatie op het gebied van de behandeling van communicatie-stoornissen. O m de uitdagingen en ontwikkelingskansen van de technologie-gebaseerde innovatie te onderzoeken, richt het werk in dit proefschrift zich op de volgende drie belangrijke fasen in de behandeling van motorische spraakstoornissen: Voor b ereiding va n b eh a n delp rogr a m m a s. In de eerste stadia van de behandeling moeten logopedisten de behandeling ontwerpen en plannen op basis van de behoeften van individuele patiënten. B innen een behandelprogramma moeten linguïstische items worden geselecteerd die het meest geschikt zijn voor de aanpak van de relevante aspecten van de spraakstoornis. De technische ondersteuning van logopedisten met de selectie van behandeldoelen bestaat uit twee delen - het creeren van relevante linguïstische materialen, en het verstrekken van middelen voor een e ectieve generatie van spraakoefening items. In hoofdstuk 3 van dit proefschrift gaan we in op de eerste stap, en laten we zien hoe technieken uit de computationele taalkunde kunnen worden aangewend voor het genereren van ondersteunende taalkundige materialen. We bespreken het belang van het inventariseren van de let tergrepen van een taal, en motiveren het voordeel van het gebruik van de gesproken woordvorm, in tegenstelling tot

3 124 C hapter B de kanonieke uitspraak van een woord. Vervolgens berekenen we de syllabische inventarisatie van de Nederlandse taal met behulp van een computer-algorithme voor de automatische indeling van woorden afkomstig uit de gesproken taal, afkomstig van de Corpus Gesproken Nederlands (C G N). In Hoofdstuk 4 wordt beschreven hoe theoretische kennis op het gebied van Apraxie van de Spraak (A OS) kan worden toegepast bij de ontwikkeling van een nieuwe computer-applicatie, die het mogelijk maakt om op de patient afgestemde behandelingsmaterialen te genereren. G emotiveerd door bestaand onderzoek, dat aantoont dat een systematische manipulatie van de syllabische parameters in spraakdoelstellingen voordelig is voor de behandeling van A OS, wordt een computer-applicatie ontwikkeld voor het genereren van klinisch relevante woordenlijsten. De computer-applicatie is ontworpen om logopedisten een flexibele, e ciënte en intuïtieve werkflow te bieden. Een onderzoek naar de bruikbaarheid van de computer-applicatie leverde zeer positieve reacties op. Logopedisten beschouwden het programma als een nut tig en tijdbesparend middel voor de creatie van behandelprogramma s. L eren en oefenen va n sp r aa k-m otorische vaa r digheden. T ijdens het behandelingsproces wordt veel tijd besteed aan het oefenen van spraak-motorische vaardigheden. De uitdaging voor de logopedist is om de patiënten te betrekken bij het oefenproces door middel van een systematische demonstratie van de gewenste spraakdoelstellingen, het geven van adequate feedback, en het stimuleren van patiënten om een grote hoeveelheid oefeningen uit te voeren. O m deze uitdagingen het hoofd te bieden, onderzoeken we in hoofdstuk 5 de mogelijkheden van het gebruik van een computerspel om de oefening van spraaktiming vaardigheden van kinderen met motorische spraakstoornissen te ondersteunen. Hiervoor proberen wij te bepalen welke elementen nodig zijn voor het samenstellen van een training-systeem, wat betreft de methodologie van de oefening, de vereiste technologie, en de bruikbaarheidsfactoren. We implementeren spraak-timing oefeningen binnen een computerspel, en evalueren de toepasbaarheid van het spel als een aanvullend therapeutisch middel. De resultaten suggereren dat interactieve spellen voor het oefenen van spraaktiming vaardigheden de positieve ervaring van spraak-motorische training kunnen bevorderen en de motivatie om te oefenen kunnen versterken, althans op de korte termijn. De interactie met het spel droeg bij aan de oefensituatie, en werd door kinderen en logopedisten zeer gewaardeerd. Nochtans werd het computerspel niet afwisselend genoeg bevonden om kinderen op de lange termijn te motiveren. Een mogelijke manier om deze uitdaging aan te gaan is door de retro-fitting van bestaande computerspellen, zodat ze gekoppeld kunnen worden aan auditieve input. Op deze manier kan het grote aanbod van commerciele computerspellen worden benut voor spraak-motorische trainingsdoeleinden. Z elfst a n dige b ehering va n co m m u nica t ie. Na een behandelingsperiode kan het nodig zijn dat de patient de communicatie zelfstandig leert beheren. E en voorbeeld van een technologie ter ondersteuning van dit proces is het

4 Samenvat ting 125 gebruik van A ltered A uditory Feedback ( A A F ) apparaten door sommige volwassenen die stot teren, om de spreekvloeiendheid in hun dagelijkse communicatie te bevorderen. In hoofdstuk 6 stellen wij een verfijning van de huidige A A F procedures voor ter verbetering van spreekvloeiendheid. D aartoe wordt een adaptieve feedbackprocedure voorgesteld, die gebruikt maakt van digitale signaalverwerkingstechnieken om het spraaksignaal in real-time te analyseren, en de auditieve feedback dynamisch te kunnen activeren. De voorgestelde A A F procedure wordt geëvalueerd met volwassenen die stot teren, waarbij wordt gekeken naar de invloed op spraakvloeiendheid, maar ook naar de mate van comfort met de auditieve cues. De in dit onderzoek gebruikte adaptieve feedback procedure leidde tot een sterke vermindering van onvloeiendheiden op zinsdeel-begin posities. De resultaten geven aan dat een audio-cue tijdens stille segmenten in bepaalde gevallen kan helpen om spraak vloeiend te hervat ten. Bovendien suggereren de resultaten dat een nog hogere reductie kan worden bereikt als de audio-cue voortduurt voorbij het moment waar een uiting begint. E chter, wat betreft het algehele niveau van spraakvloeiendheid, leidde de adaptieve feedback procedure niet tot de grootste verbetering op groepsniveau. Uit een onderzoek van individuele resultaten bleek een grote mate van variabiliteit, hetgeen eerdere aanwijzingen bevestigt dat personen die stot teren verschillend reageren op A A F procedures. De in dit proefschrift gepresenteerde voorstellen beogen de ontbrekende schakel te zijn tussen enerzijds de klinische vraag op het gebied van de spraak-taal therapie, en anderzijds het aanbod aan bestaande technieken uit technologische domeinen. Het succes van deze benadering wordt aangetoond door het feit dat verschillende klinische procedures met behulp van technologische innovatie ondersteund kunnen worden. E chter, het onderzoeksproces heeft ook belangrijke structurele uitdagingen bij het coördineren van technologische ontwikkelingen in het veld aan het licht gebracht. Onze ervaring heeft geleerd dat een alomvat tend en duurzaam onderzoekskader nodig is om tot tastbare resultaten te komen, en resulteerde in een voorstel voor een nieuw model voor technologische innovatie op het gebied van spraak-taaltherapie. Het uiteindelijke doel van een dergelijk kader is om een voortdurende productie van innovatieve oplossingen mogelijk te maken, waaruit therapeuten de middelen kunnen halen voor het avanceren van nieuwe technologie-ondersteunde therapieën. Het in dit proefschrift beschreven model definieert de deelnemende partijen, hun activiteiten, de informatie-uitwisseling en interactie tussen de partijen. B innen het model wordt de identificatie van problemen en behoeften, alsmede het genereren van nieuwe concepten geplaatst binnen het gebied van spraak-taaltherapie zelf. Deze strategie zorgt ervoor dat de meest relevante problemen in het gebied worden aangepakt. Bovendien moeten bestaande samenwerkingsverbanden binnen het model ervoor zorgen dat meerdere ontwikkelingsen test-rondes kunnen worden uitgevoerd, op weg naar volwaardige klinische instrumenten.

5