Hoe patenteer je de zon? Hans Radder
|
|
- Emma Willems
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Hoe patenteer je de zon? Hans Radder Door ontwikkelingen in de biotechnologie staat de problematiek van het patenteren van wetenschappelijke of technische uitvindingen in het middelpunt van de belangstelling. Op dit moment zijn er al patenten voor een half miljoen genen, of delen daarvan, aangevraagd. Een speciale categorie wordt gevormd door de productpatenten. Het belang hiervan is in de afgelopen decennia sterk toegenomen. In dit essay worden vijf argumenten tegen productpatentering geformuleerd. Gezamenlijk vormen deze argumenten een pleidooi voor het afschaffen van productpatenten, of deze nu een gen, een plant of dier, of de zon betreffen. Wie niet een beetje maar echt rijk wil worden, kan ik de volgende methode aanbevelen. Ga natuurkunde studeren en specialiseer je in de kernfysica. Ontwerp en realiseer een nieuw type kernfusiebom. Bij voorbeeld via een fusieproces tussen atoomkernen die tot nu toe nog niet gebruikt zijn in deze tak van wetenschap. Vraag vervolgens in zoveel mogelijk landen een zogenoemd productpatent aan op het product kernfusie-warmte. Dat moet lukken, omdat het gaat om een niet-triviale en nieuwe technische uitvinding die industrieel bruikbaar is, bij voorbeeld in de wapenindustrie. Zo'n productpatent is een speciaal soort patent. Het geeft aan de patenthouder het alleenrecht om dit product te gelde te maken, mits deze exploitatie niet in strijd is met de wet of wettelijke regelingen. Uitsluitend de patenthouder mag het product maken, gebruiken en verkopen. Daarbij gaat het om het product als zodanig. Ook als het product tot stand komt via een heel ander proces dan het oorspronkelijke, doet dit niets af aan de rechten van de patenthouder. Omdat zonnewarmte ook kernfusie-warmte is, valt deze onder het verkregen productpatent. Het gevolg is dat iedereen die op een of andere manier economisch profijt heeft van de zonnewarmte een vergoeding verschuldigd is aan onze natuurkundige. Boeren die hun gewassen laten groeien, huizenbezitters die een zonnepaneel op het dak hebben, maar ook zwemmers in het door de zon opgewarmde zeewater en recreanten die hun arbeidskracht weer op peil brengen door te zonnebaden: allemaal moeten ze dokken. Zelfs al zou het te betalen bedrag per individueel geval bescheiden zijn, dan nog valt gemakkelijk in te zien dat dit voor een ondernemende wetenschapper of universiteit de weg is om in één klap van alle financiële zorgen verlost te worden. Maar is dit alles geen science fiction? Zeker niet. De bovenstaande methode voor het patenteren van de zon is geheel volgens de regels die gelden voor het verkrijgen van patenten op uitvindingen. Zoals Dr Christian Gugerell van het Europees Patentbureau in München stelde in een interview: wie een productpatent verkregen heeft op een industrieel bruikbaar 1
2 gen (bij voorbeeld in rijst of muizen), heeft in principe recht op het uitbaten van alle, gemodificeerde èn niet-gemodificeerde, planten of dieren die dit gen bezitten. Dit ongeacht het feit dat de (re)productie van dat gen in natuurlijke planten en dieren via totaal andere processen verloopt dan in het laboratorium. Stel dat de uitvinding bestaat uit het isoleren van een gen via een nieuwe biotechnologische methode en dat geclaimd wordt dat dit gen een belangrijke rol speelt in het bestrijden van een bepaalde ziekte. Als dit patent toegekend wordt, moeten ook degenen die niet-gemodificeerde planten of dieren met dit gen gebruiken een vergoeding aan de patenthouder betalen. Het officiële doel van het patentstelsel is het beschermen van een bepaald soort intellectueel eigendom, namelijk technische uitvindingen. Een patent geeft de industrie de mogelijkheid, gedurende een periode van twintig jaar, de voor de uitvinding benodigde investeringen terug te verdienen. Woordvoerders van de geneesmiddelenindustrie, waar deze investeringen zeer hoog kunnen oplopen, brengen dit vaak naar voren als een doorslaggevend argument voor de legitimiteit van het patentstelsel. In de huidige situatie moet de term industrie trouwens breed opgevat worden: deze omvat ook de ondernemende universiteiten. De sterke commercialisering van de wetenschap heeft er ook toe geleid dat steeds meer patenten worden aangevraagd door en toegewezen aan universitaire onderzoekers of instituten. Als tegenprestatie voor het toekennen van een patent moet een publiek toegankelijke beschrijving van de uitvinding overgelegd worden. Deze beschrijving is nodig om te toetsen of de uitvinding echt nieuw, niet voor de hand liggend en industrieel toepasbaar is; en om te voorkomen dat andere bedrijven onnodige energie steken in een eventuele heruitvinding. Tot zo ver lijkt dit allemaal vrij ongecompliceerd. In de praktijk is het aanvragen en gehonoreerd krijgen van een patent een stuk ingewikkelder. Om te beginnen kunnen er vele technische en juridische problemen opduiken. Gaat het wel om een technische uitvinding en niet veeleer om een ontdekking van een natuurlijk verschijnsel? Is de beschrijving voldoende duidelijk, zodat een deskundige collega de uitvinding eventueel zou kunnen reproduceren? Is de aanvrager wel de rechtmatige eigenaar van de uitvinding? Vervolgens zijn er opmerkelijke verschillen tussen landen. Patentrecht heeft in eerste instantie een nationale geldigheid. In de Verenigde Staten is bijna alles wat door mensen gemaakt is en aan de technische criteria voldoet patenteerbaar. Maar zelfs dan kan de vraag rijzen of een product, bij voorbeeld een gen, wel een door mensen gemaakt artefact is. In Europa zijn enkele verdergaande uitzonderingen van kracht. Zo is er een algemene regel die zegt dat uitvindingen waarvan de exploitatie tegen de openbare orde of de publieke moraal ingaat, niet patenteerbaar zijn. Een andere, meer speciale regel sluit in sommige gevallen levende materie en levende organismen uit. Het gaat dan om (delen) van planten, dieren en vooral mensen. Het zal duidelijk zijn dat de motivatie voor deze regels primair sociaal en ethisch van aard is. Wel is het zo dat de Europese Unie, onder druk van de biotechnologische industrie, in de richting van het Amerikaanse model koerst, met name door 2
3 een inperking en een minimale interpretatie van de mogelijke uitzonderingen op patenteerbaarheid. Of dat uiteindelijk zal lukken, hangt af van de politieke en juridische tegenkrachten die maatschappelijke organisaties, zoals Greenpeace, uitoefenen. Op grond van dit alles kan een analyse van de feitelijke praktijk en de normatieve wenselijkheid van het patenteren al gauw tot een boekwerk uitgroeien. Hier zal ik me beperken tot één punt, namelijk de vraag naar de legitimiteit van productpatenten. In de praktijk van productpatentering speelt het onderscheid tussen de specificatie van de uitvinding en de claim van het patent een cruciale rol. Op grond van dit onderscheid hoeft de uitvinder slechts één proces dat leidt tot het product te specificeren. Desondanks geldt de claim van het productpatent vervolgens voor alle mogelijke, bekende èn onbekende, processen waarin datzelfde product een relevante rol speelt. Blijkbaar achten betrokkenen dit onderscheid tussen specificatie en claim en de erop gebaseerde procedure van productpatenteren adequaat en terecht. Sterker nog, in de laatste twee decennia is er in veel landen sprake van een verschuiving van procespatenten naar productpatenten. De redenen daarvoor liggen voor de hand: een productpatent is veel gemakkelijker te verdedigen tegen eventuele inbreuken en het biedt kansen op meer en onverwachte winst. Er zijn echter een aantal argumenten die de legitimiteit van productpatentering principieel aantasten. Gezien de praktijk van het patenteren van biotechnologische producten, is een fundamenteel debat over deze kwestie van groot belang. Wel wil ik benadrukken dat onderstaande argumenten gericht zijn tegen de pure productpatenten, die rechten doen gelden op allerlei ongespecificeerde processen. Het patenteren van een product uitsluitend op basis van het door de uitvinder gespecificeerde proces, wordt daardoor niet uitgesloten. Het eerste argument tegen productpatentering komt voort uit het algemene idee dat ten grondslag ligt aan het patenteren. Dit algemene idee is dat de investeringen die gedaan zijn om de uitvinding tot stand te brengen via de exploitatie van het patent terugverdiend kunnen worden. Die investeringen zullen, ruwweg, evenredig zijn met de kosten van het realiseren van het specifieke proces dat tot het product geleid heeft. Als dit specifieke productieproces inderdaad industrieel bruikbaar geacht wordt, kan de uitvinding via dat proces geëxploiteerd worden. In allerlei andere mogelijke processen is helemaal niet geïnvesteerd, zodat daar ook niets terugverdiend hoeft te worden. Naast het terugverdienen van investeringen is er een tweede argument ter rechtvaardiging van het bestaande patentsysteem. Dit systeem zou een stimulerende invloed hebben op het onderzoek, omdat het concurrenten aanzet tot het ontwikkelen van alternatieven voor gepatenteerde uitvindingen. In het geval van productpatenten is het echter sterk de vraag of dit argument opgaat. Stel dat een bepaald product maatschappelijk gezien wenselijk wordt geacht, maar dat het gebruikte productieproces duidelijke nadelen met zich meebrengt, bij voorbeeld omdat het weinig efficiënt, onveilig of milieu-onvriendelijk is. Als dit product gepatenteerd is, hebben concurrenten niet de vrijheid hetzelfde product maar gemaakt via 3
4 verbeterde productieprocessen op de markt te brengen. Een derde en mijns inziens doorslaggevend argument heeft te maken met het toetsen van de adequaatheid van de technologische specificatie van de uitvinding. Op grond van deze specificatie moet een vakbekwame collega in principe in staat zijn het product na te maken en de werking ervan te controleren. De uitvinding moet reproduceerbaar zijn, dat wil zeggen herhaalbaar door de leden van de peer group van de uitvinder. Nu spelen in experimentele wetenschap en technologie twee heel verschillende typen van reproduceerbaarheid een rol. Ten eerste is er de reproduceerbaarheid van het hele experimentele of technologische proces dat leidt tot een bepaald product. Neem bij voorbeeld de robijnlaser, die via excitatie van chroomatomen in een robijnkristal een laserstraal produceert, dat wil zeggen een intensieve, scherpe en sterk coherente lichtbundel. Een specificatie van de processen in de robijnlaser kan inderdaad geschoolde collega's in staat stellen dergelijke lasers te reproduceren. Vervolgens is er de reproduceerbaarheid van het product van experimentele of technologische processen, onafhankelijk van de manier waarop dat product tot dan toe in de praktijk gerealiseerd is. De eerste werkende laser, de robijnlaser, werd gebouwd in In de daarop volgende twee decennia werd een groot aantal andersoortige lasers ontworpen, die gebruik maakten van andere materialen en andere technologieën: gaslasers, vrijeelectronlasers, röntgenlasers, en zo voort. Desondanks was in 1960 de bewering dat laserstralen reproduceerbaar waren via heel verschillende processen niet meer dan een claim. Deze claim duidde een mogelijkheid aan, geen feit. Of die mogelijkheid ook wetenschappelijk en technologisch verwerkelijkt kon worden, moest toen nog door concreet, theoretisch en experimenteel onderzoek uitgemaakt worden. De relevantie van dit onderscheid tussen twee vormen van reproduceerbaarheid ten aanzien van de kwestie van productpatentering zal duidelijk zijn. In de praktijk van wetenschap en technologie garandeert de reproduceerbaarheid van één specifiek proces, waarmee een bepaald product gemaakt wordt, absoluut niet de (re)produceerbaarheid van hetzelfde product in heel andere processen en omstandigheden. Daarom beschouwen vele wetenschappers en technologen het reproduceren van een product via een heel nieuw proces terecht als een nieuwe uitvinding, als een eigen intellectuele, technische en financiële prestatie. Dit argument maakt het hele idee van productpatenteren dubieus. Het realiseren van het product via heel nieuwe processen geldt als een eigen resultaat, dat zeker niet zomaar op het conto van de oorspronkelijke uitvinder geschreven dient te worden. Een vierde argument tegen productpatentering bouwt direct op het voorgaande voort. De tweede vorm van reproduceerbeerheid de reproduceerbaarheid van een product, onafhankelijk van het proces waarin dat tot nu toe gerealiseerd is berust primair op een claim. In deze claim wordt geabstraheerd van de processen waarin het product tot nu tot stand gebracht is en geanticipeerd op eventueel mogelijke processen zonder dat er een wetenschappelijke of technologische garantie is dat die mogelijkheden ook feitelijk 4
5 realiseerbaar zijn. Op grond daarvan moet zo'n claim veeleer gekarakteriseerd worden als theoretisch en niet als technisch, als een concept en (nog) niet als een uitvinding. Omdat theorieën en theoretische concepten niet patenteerbaar zijn, leidt dit argument tot een verdere ondermijning van de legitimiteit van productpatentering. Met het vijfde en laatste argument ben ik in feite dit stuk begonnen. De conclusie dat productpatentering de mogelijkheid biedt al het economisch gebruik van de zon ten voordele van één individu te gelde te maken, is wat filosofen een reductio ad absurdum noemen. Dat wil zeggen, een argument dat in zijn uiterste consequenties de onzinnigheid van een bepaalde handelwijze laat zien. Zo'n argument impliceert geen strikt logische weerlegging. Wel is het heel geschikt om aan te tonen dat er met het verschijnsel productpatentering iets grondig mis is. Wie wil immers de patenteerbaarheid van de zon verdedigen? Noot Dit stuk is, in licht geredigeerde vorm, verschenen in Trouw, jrg. 58, 9 december 2000, p. 49. Het centrale argument berust op de analyse van het experimenteren in Hans Radder, In and about the World (Albany: State University of New York Press, 1996), chs. 2 en 4. 5
Hulp voor uitvinders. Bescherm uw ideeën Patentgeschiedenis Vooraf de aanvraag Is het een creatieve uitvinding? Verkrijgen van een patent
Hulp voor uitvinders Pag. 1 Pag. 2 Pag. 3 Pag. 4 Pag. 5 Bescherm uw ideeën Patentgeschiedenis Vooraf de aanvraag Is het een creatieve uitvinding? Verkrijgen van een patent Bescherm uw ideeën Wanneer u
Nadere informatieGen patenten en het informatieconcept
Gen patenten en het informatieconcept Delene Engelbrecht Vrije Universiteit Amsterdam 23 november 2007 De komende 20 minuten wil ik u vertellen over mijn promotieonderzoek inzake de theorie en praktijk
Nadere informatieNEDERLANDS PATENT IN 6 STAPPEN
NEDERLANDS PATENT IN 6 STAPPEN www.inaday.eu WIJ ZIJN INADAY, SPECIALIST IN MERKEN & PATENTEN Inaday maakt merk- en patentbescherming begrijpelijk en bereikbaar. Dit doen we door de procedures voor merk-
Nadere informatie1. Wanneer kan je een octrooi (=patent) nemen op een planteigenschap die voordien nog niet gekend was in de landbouw?
Q&A Octrooien op planteigenschappen 1. Wanneer kan je een octrooi (=patent) nemen op een planteigenschap die voordien nog niet gekend was in de landbouw? Als het Europees Octrooi Bureau een patent verleent,
Nadere informatieExamenprogramma natuur, leven en technologie vwo vanaf schooljaar 2014-2015
Examenprogramma NLT vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Exacte wetenschappen en technologie
Nadere informatie1.1 Bent u het eens met deze opsomming van basiskenmerken voor het octrooisysteem?
A. Algemene vragen 1.1 Bent u het eens met deze opsomming van basiskenmerken voor het octrooisysteem? Persoonlijk heb ik grote problemen met het octrooisysteem. Ooit was het duidelijk dat individuele uitvinders
Nadere informatieP A T E N T I N 6 S T A P P E N N A A R J E E I G E N P A T E N T H O E K U N J E E E N O C T R O O I A A N V R A G E N?
P A T E N T I N 6 S T A P P E N N A A R J E E I G E N P A T E N T H O E K U N J E E E N O C T R O O I A A N V R A G E N? I N H O U D 5E R V A R I N G W A T J E O V E R O N S M O E T W E T E N B i j o n
Nadere informatieHet labjournaal. Verslaglegging van onderzoek naar nieuwe uitvindingen. Inleiding
Vereenigde Octrooibureaux N.V. Johan de Wittlaan 7 2517 JR Postbus 87930 2508 DH Den Haag Het labjournaal Verslaglegging van onderzoek naar nieuwe uitvindingen Telefoon 070 416 67 11 Telefax 070 416 67
Nadere informatieNatuurwetenschappelijke, wiskundige en technische vaardigheden (bètaprofielniveau)
BIJLAGE 1 Examenprogramma NLT havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Exacte wetenschappen
Nadere informatieZaak C-377/98. Koninkrijk der Nederlanden tegen Europees Parlement en Raad van de Europese Unie
Zaak C-377/98 Koninkrijk der Nederlanden tegen Europees Parlement en Raad van de Europese Unie Nietigverklaring Richtlijn 98/44/EG Rechtsbescherming van biotechnologische uitvindingen Rechtsgrondslag Artikel
Nadere informatieCorrelatie: Kerndoelen W T - Curriculum Noord-Amerika - Mad Science Nederland. Amerikaans Curriculum. Wetenschappelijk onderzoek doen
GROEP 1 + 2 onderzoek is een set van samenhangende processen gebruikt om vragen te stellen over de natuurlijke wereld en het onderzoeken naar verschijnselen. alle lessen aan techniek werken Sommige zaken
Nadere informatie30 800 VIII Vaststelling van de begrotingsstaat van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (VIII) voor het jaar 2007
vra2007ocw-23 30 800 VIII Vaststelling van de begrotingsstaat van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (VIII) voor het jaar 2007 LIJST VAN VRAGEN EN ANTWOORDEN Vastgesteld (wordt door griffie
Nadere informatieBrussel, 22 november 2006 112206 Advies Europees beleid intellectuele eigendommen Advies Europees beleid met betrekking tot intellectuele eigendommen
Brussel, 22 november 2006 112206 Advies Europees beleid intellectuele eigendommen Advies Europees beleid met betrekking tot intellectuele eigendommen 1. Inleiding De SERV werd op 3 november 2006 om advies
Nadere informatieScheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid
Scheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 44: De leerlingen leren
Nadere informatielogoocw De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haag 3 oktober 2007 OWB/FO/07/ augustus 2007
logoocw De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA Den Haag Den Haag Ons kenmerk 3 oktober 2007 OWB/FO/07/32649 Uw brief van 30 augustus 2007 Uw kenmerk 2060724160 Onderwerp
Nadere informatieNederlands (nieuwe stijl) en Nederlands, leesvaardigheid (oude stijl)
Nederlands (nieuwe stijl) en Nederlands, leesvaardigheid (oude stijl) Examen VWO Vragenboekje Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Maandag 19 mei 9.00 12.00 uur 20 03 Voor dit examen zijn
Nadere informatieOpstel door B woorden 6 maart keer beoordeeld. Inleiding. Wat is biotechnologie?
Opstel door B. 1149 woorden 6 maart 2013 8 2 keer beoordeeld Vak Methode ANW ANW Actief Inleiding Wat is biotechnologie? Het begrip biotechnologie omvat alle methodes waarbij organismen gebruikt worden
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo II
Opgave 2 Over wetenschap en religie: zij die uit de hemel kwamen 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom wetenschappelijke kennis niet als probleemloze bron van vooruitgang kan worden beschouwd: wetenschap
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Gelet op artikel 7 van het Eindexamenbesluit v.w.o.- h.a.v.o.- m.a.v.o.- v.b.o.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 9161 26 mei 2011 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 27 april 2011, nr. VO/289008, houdende
Nadere informatieSport en Innovatie. Wetenschappers en innovatie
Wetenschappers en innovatie Sport en Innovatie Deelnemers rondetafelgesprek: Nico Delleman Hidde Haisma Marnix ten Kortenaar Koen Lemmink Hanno van der Loo Nando Timmer Huub Toussaint Bij innovatie speelt
Nadere informatieMaatschappelijk verantwoorde technologieontwikkeling
Maatschappelijk verantwoorde technologieontwikkeling Belang voor het hoger onderwijs Lieve Goorden, Universiteit Antwerpen Studiedag over technologie, educatie en duurzaamheid LNE 29 april 2014 inhoud
Nadere informatieVR DOC.0975/3
VR 2016 1609 DOC.0975/3 Bijlage 1. De CC0-verklaring, vermeld in artikel 7, 1 De CC0-verklaring De instantie mag overeenkomstig de voorwaarden van artikel 7 gebruikmaken van de Nederlandstalige tekst van
Nadere informatieReactie op het consultatiedocument "Voorstel toepasbaarheid Code op one tier boards"
Monitoring Commissie Corporate Governance Code Secretariaat Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG Per e-mail: secretariaat@mccg.nl Stibbe N.V. Advocaten en notarissen Beethovenplein 10 Postbus 75640 1070 AP Amsterdam
Nadere informatieSkeletpuzzel. Activiteit in de klas Docentblad
Skeletpuzzel Activiteit in de klas Docentblad Doelgroep: voortgezet onderwijs Duur activiteit: 45 minuten Doelen: De leerlingen redeneren en leggen hun argumentatie uit aan anderen; De leerlingen ervaren
Nadere informatiePersoonsgegevens in de zorg 2019 (AVG)
Persoonsgegevens in de zorg 2019 (AVG) Inhoud Wat zijn persoonsgegevens? o Voorbeelden van persoonsgegevens o Bescherming van persoonsgegevens Bewaren van persoonsgegevens o Vernietiging of archiveren
Nadere informatieBescherming van innovatie: oud vs. nieuw. mr. J.G.C. Scheurink
Bescherming van innovatie: oud vs. nieuw mr. J.G.C. Scheurink Innovatie Wat is innovatie nu precies? Innovatie (vernieuwing) ziet hoofdzakelijk op nieuwe ideeën, goederen, diensten en processen. In iedere
Nadere informatieALLES OVER GENVOEDSEL EN ARGUMENTEN TÉGEN CRISPR-CAS GEWAS
Next economy GEPLAATST DOOR: BERTUS BUIZER DIRECTEUR BUIZER ADVIES DUURZAME LANDBOUW EN ENERGIE VR 3 AUG ALLES OVER GENVOEDSEL EN ARGUMENTEN TÉGEN CRISPR-CAS GEWAS door Bertus Buizer (Buizer Advies) 25
Nadere informatie/// Gebruiksvoorwaarden en -bepalingen Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II, DTM, raster, 5m, testdata
/// Gebruiksvoorwaarden en bepalingen Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II, DTM, raster, 5m, testdata Voor taken van algemeen belang GDIVlaanderen deelnemers Elke deelnemer aan GDIVlaanderen heeft toegang
Nadere informatieAdvies over juridische consequenties verlenging/overschrijding vastgelegde normtijden voor opkomst van de brandweer
Advies over juridische consequenties verlenging/overschrijding vastgelegde normtijden voor opkomst van de brandweer 14 februari 2011 A.M. Hol, Universiteit Utrecht 1 Vraagstelling: Heeft overschrijding
Nadere informatieMODELLICENTIE OPEN DATA
/ Licentie MODELLICENTIE OPEN DATA Versie 1.2 2.08.2016 Modellicentie open data 1/5 Inhoudstafel 1 Inleiding 3 2 Artikel 1. Interpretatie 3 3 Artikel 2. Definities 3 4 Artikel 3. Voorwerp van de licentie
Nadere informatieOpgave 3 De gewapende overval
Opgave 3 De gewapende overval 12 maximumscore 2 een argumentatie dat het idee van vrije wil als bovennatuurlijke kracht in het kader van vrije wil als bewuste aansturing voor veel mensen aantrekkelijk
Nadere informatieEindexamen Filosofie vwo II
3 Antwoordmodel Opgave 1 De empirische werkelijkheid 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een goede uitleg van wat het verificatie- en het confirmatieprincipe inhouden 2 een goede uitleg dat
Nadere informatieExamenprogramma natuur, leven en technologie havo
Examenprogramma natuur, leven en technologie havo Het eindexamen (februari 2007) Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden
Nadere informatieI nhoud. Voorwoord 5. Inleiding 11
I nhoud Voorwoord 5 Inleiding 11 1 Ruziën of discussiëren 13 1.1 Wie beweert, moet bewijzen 13 1.2 Het belemmeren van het geven van een mening 16 1.2.1 Het taboe verklaren van een standpunt 17 1.2.2 Het
Nadere informatieGROEP GEGEVENSBESCHERMING ARTIKEL 29
GROEP GEGEVENSBESCHERMING ARTIKEL 29 10972/03/NL/def. WP 76 Advies 2/2003 over de toepassing van de gegevensbeschermingsbeginselen op de Whois directories Goedgekeurd op 13 juni 2003 De Groep is opgericht
Nadere informatieInterventie Syrië. Faculteit der Rechtsgeleerdheid Afdeling Internationaal en Europees recht
Faculteit der Rechtsgeleerdheid Afdeling Internationaal en Europees recht Oudemanhuispoort 4-6 1012 CN Amsterdam Postbus 1030 1000 BA Amsterdam T 020 5252833 Interventie Syrië Datum 29 augustus 2013 Opgemaakt
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38646 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Pronk, Michiel Title: Verandering van geloofsvoorstelling : analyse van legitimaties
Nadere informatieRaadgevend Comité voor Bio-ethiek
Raadgevend Comité voor Bio-ethiek Advies nr 5 inzake de juridische bescherming van biotechnologische uitvindingen Vraag om advies daterend van 22 februari 1996, van de heer Elio Di Rupo, Vice-Eerste Minister
Nadere informatie/// Gebruiksvoorwaarden en -bepalingen Vlaamse Hydrografische Atlas - Waterlopen, 1 mei 2016
/// Gebruiksvoorwaarden en bepalingen Vlaamse Hydrografische Atlas Waterlopen, 1 mei 2016 Voor taken van algemeen belang GDIVlaanderen deelnemers Elke deelnemer aan GDIVlaanderen heeft toegang tot de gegevensbron
Nadere informatieRSG DE BORGEN. Inhoud. 1 De opdracht 2 Uitwerking opdracht 3 Het beroep 4 Organisatie 5 Beoordeling
RSG DE BORGEN Inhoud 1 De opdracht 2 Uitwerking opdracht 3 Het beroep 4 Organisatie 5 Beoordeling [1] RSG de BORGEN Zicht op Licht: Informatie voor leerlingen [Technasium] mei 2017 1 DE OPDRACHT De opdrachtgever
Nadere informatieExamenprogramma natuur, leven en technologie vwo
Examenprogramma natuur, leven en technologie vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Fundament
Nadere informatieChecklist Intellectuele Eigendom
Checklist Intellectuele Eigendom Breng eenvoudig uw intellectuele eigendom in kaart Ontdek snel welke rechten uw werk kunnen beschermen Vind tips over hoe u uw werk kunt vastleggen of beschermen Checklist
Nadere informatie/// Gebruiksvoorwaarden en -bepalingen Referentielijst Begunstigde Vlaams voorkooprecht, 21/01/2019
/// Gebruiksvoorwaarden en bepalingen Referentielijst Begunstigde Vlaams voorkooprecht, 21/01/2019 Voor taken van algemeen belang GDIVlaanderen deelnemers Elke deelnemer aan GDIVlaanderen heeft toegang
Nadere informatieLEI Plagiaat ongegrond
CASUS WETENSCHAPPELIJKE INTEGRITEIT 2016 LEI Plagiaat ongegrond Universiteit Leiden 1. Onderwerp van de klacht Plagiaat 2. Advies van de Commissie Wetenschappelijke Integriteit 25 mei 2016 De Commissie
Nadere informatieWelke richting volg je? In welke mate ga je akkoord met volgende stellingen?
Groepsnummer: Nummer respondent: Beste leerling, Hieronder vind je een aantal vragen. Lees de opdrachten aandachtig en probeer zo nauwkeurig mogelijk te antwoorden. Laat geen vragen open. Als je iets niet
Nadere informatieInhoudsopgave. 1. Inleiding 5
Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. Een liberale visie op gezondheidszorg 11 2.1 Het individu als ultieme waarde 11 2.2 Gezondheidszorg in een liberale rechtsstaat 14 2.3 Kortom: een liberale visie op gezondheidszorg
Nadere informatieWaarom welzijn? Over de ethiek van diergebruik en de waarde van welzijn
Waarom welzijn? Over de ethiek van diergebruik en de waarde van welzijn Dr. Franck L.B. Meijboom Ethiek Instituut & Faculteit Diergeneeskunde Universiteit Utrecht Welzijn We zijn niet de eerste! Welzijn
Nadere informatieToespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013
Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Dames en heren, Wetenschap is ontstaan uit verwondering en nieuwsgierigheid. Al
Nadere informatieSamenvatting. Ingrijpen in het DNA van de mens - Morele en maatschappelijke implicaties van kiembaanmodificatie 5
Dit signalement gaat over kiembaanmodificatie: het veranderen van het DNA in een menselijk embryo. Deze techniek biedt mensen met een erfelijke ziekte nieuwe mogelijkheden om genetisch eigen kinderen te
Nadere informatieBiochemie & Biotechnologie. Prof. Dr. Koen Geuten Siene Swinnen Ine Esters
Biochemie & Biotechnologie Prof. Dr. Koen Geuten Siene Swinnen Ine Esters Biochemie en biotechnologie De opleiding Jouw profiel Een Een student student aan aan het het woord woord Studiebegeleiding@science
Nadere informatieKadernota bestemmingsplanherziening Buitengebied 2016 Module mestbeleid
Kadernota voor het Bestemmingsplan Buitengebied 2016 Gemeente Boekel Module plattelandswoning Kadernota bestemmingsplanherziening Buitengebied 2016 Module mestbeleid Gemeente Boekel Versie 2.3 module plattelandswoning
Nadere informatieU I T S P R A A K 1 4 0 9 4
U I T S P R A A K 1 4 0 9 4 van het College van beroep voor de examens van de Universiteit Leiden inzake het beroep van [naam], appellante tegen de Examencommissie Aziëstudies, verweerder 1. Ontstaan en
Nadere informatieGedeputeerde staten van Drenthe, Fryslân en Groningen. gelet op de ASV SNN 2016;
Subsidieregeling van 20 december 2016 houdende regels betreffende de subsidiering van kennisontwikkeling in het midden- en kleinbedrijf in de provincies Drenthe, Fryslân en Groningen. Gedeputeerde staten
Nadere informatieWetenschapsethiek. Prof. dr. Marcus Düwell Departement Wijsbegeerte/Ethiek Instituut Studium Generale-reeks: Weten en Geweten 7 februari 2007
Wetenschapsethiek Prof. dr. Marcus Düwell Departement Wijsbegeerte/Ethiek Instituut Studium Generale-reeks: Weten en Geweten 7 februari 2007 1 Overzicht 1. Enkele discussies in de 20 e eeuw 2. Wat is ethiek?
Nadere informatieVerslag van uitgeoefende activiteiten in 2013. Stichting Vrienden van het Hubrecht Instituut
Verslag van uitgeoefende activiteiten in 2013 Stichting Vrienden van het Hubrecht Instituut 1 UITNODIGING Dromen worden waarheid Conferentie 2013 Donateurs bedankt voor uw giften in 2013. 2 Hubrecht Instituut
Nadere informatieWaar komt het allemaal vandaan?
Erik Verlinde Opening Academisch Jaar 2011 2012 Waar komt het allemaal vandaan? Dames en heren, Na deze leuke bijdrage van José van Dijck aan mij de beurt om u iets te vertellen passend bij het thema de
Nadere informatieBiologie inhouden (PO-havo/vwo): Evolutie
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Evolutie kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke
Nadere informatieVoordracht op het minisymposium Vertrouwen in verantwoorde zorg Den Haag, 23 juni 2006
Zorgplichten, zelfregulering en prestatie-indicatoren Anne Ruth Mackor Rijksuniversiteit Groningen A.R.Mackor@rug.nl Voordracht op het minisymposium Vertrouwen in verantwoorde zorg Den Haag, 23 juni 2006
Nadere informatie/// Gebruiksvoorwaarden en -bepalingen Adpf - Administratieve percelen fiscaal, toestand 01/01/ correctie
/// Gebruiksvoorwaarden en bepalingen Adpf Administratieve percelen fiscaal, toestand 01/01/2018 correctie Voor taken van algemeen belang GDIVlaanderen deelnemers Elke deelnemer aan GDIVlaanderen heeft
Nadere informatieOnderzoek de spreekkamer!
Onderzoek de spreekkamer! Lennard Voogt Inleiding Het wetenschappelijk fundament van de manuele therapie wordt sterker. Manueel therapeuten krijgen steeds meer inzicht in de effectiviteit van hun inspanningen
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 11109 6 juni 2012 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 28 april 2012, nr. VO/403948, houdende
Nadere informatieVragenlijst Team rollen Naam: Id.nr.:
Technische Universiteit Vragenlijst Team rollen Naam: Id.nr.: TOELICHTING VRAGENLIJST Wilt u bijgaande vragenlijst op vlotte wijze invullen. De vragenlijst is ontwikkeld om uw eigen team-rol te kunnen
Nadere informatieHet ethisch moment van de DEC
Het ethisch moment van de DEC Ellen ter Gast, Hub Zwart Inleiding De DEC is door de overheid belast met de taak binnen het desbetreffende onderzoeksinstituut elke voorgenomen dierproef te toetsten op ethische
Nadere informatieBrochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen
Brochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen Een igene Paspoort: iets voor mij? De belangrijkste overwegingen en achtergronden op een rijtje Bij igene zijn we gefascineerd
Nadere informatieDe elektronische handtekening en de Dienstenrichtlijn De elektronische handtekening Wat zegt een elektronische handtekening?
De en de Dienstenrichtlijn Deze factsheet behandelt de Dit is een middel om te kunnen vertrouwen op berichten en transacties. Op 28 december 2009 moet in alle EU-lidstaten de Dienstenrichtlijn zijn ingevoerd.
Nadere informatieWat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel)
Wat is realiteit? De realiteit is de wereld waarin we verblijven met alles wat er is. Deze realiteit is perfect. Iedere mogelijkheid die we als mens hebben wordt door de realiteit bepaald. Is het er, dan
Nadere informatieDe nood aan een nieuw evaluatie-instrument voor de toekenning van de integratie tegemoetkoming
De nood aan een nieuw evaluatie-instrument voor de toekenning van de integratie tegemoetkoming «Noodzaak is de moeder van de uitvindingen» «Als noodzaak de moeder van de uitvindingen is, dan is ontevredenheid
Nadere informatieNo.W15.15.0169/IV 's-gravenhage, 24 juli 2015
... No.W15.15.0169/IV 's-gravenhage, 24 juli 2015 Bij Kabinetsmissive van 1 juni 2015, no.2015000955, heeft Uwe Majesteit, op voordracht van de Staatssecretaris van Economische Zaken, bij de Afdeling advisering
Nadere informatieHuygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW)
Huygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW) Citation: J. de Boer, Levensbericht A.M.J.F. Michels, in: Jaarboek, 1969-1970, Amsterdam, pp. 265-267 This PDF was made on 24 September
Nadere informatieMinor Toegepaste Psychologie
Minor Toegepaste Psychologie 1 Inleiding Waarom houden mensen zich niet aan dieetvoorschriften? Hoe kan ik ze dan stimuleren om dat wel te doen? Hoe kan ik teamsporters leren om beter om te gaan met zelfkritiek?
Nadere informatieBeoordeling. h2>klacht
Rapport 2 h2>klacht Verzoekster klaagt erover dat de gemeente Steenbergen heeft nagelaten verzoekster tijdig op de hoogte te brengen van een wijziging van het bestemmingsplan, waardoor verzoekster onnodig
Nadere informatieMinisterie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
prof dr wim derksen Aan de directeur Bouwen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de heer drs J.M.C. Smallenbroek zondag 23 november 2014 Geachte heer Smallenbroek, Op uw verzoek
Nadere informatieExamenprogramma scheikunde havo
Examenprogramma scheikunde havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Kennis
Nadere informatieECLI:NL:CRVB:1999:ZB8326
ECLI:NL:CRVB:1999:ZB8326 Instantie Datum uitspraak 25-05-1999 Datum publicatie 21-01-2013 Zaaknummer Rechtsgebieden Bijzondere kenmerken Inhoudsindicatie Centrale Raad van Beroep 97/10163 ABW Bestuursrecht
Nadere informatieEzcorp Inc. TIP 2: Verenigde Staten. Ticker Symbol. Credit Services
TIP 2: Ezcorp Inc. Beurs Land Ticker Symbol ISIN Code Sector Nasdaq Verenigde Staten EZPW US3023011063 Credit Services Ezcorp (EZPW) is een bedrijf dat leningen verstrekt en daarnaast tweedehands spullen
Nadere informatieSTUDIEGEBIED CHEMIE (tso)
(tso) Tweede graad... Techniek-wetenschappen Derde graad Techniek-wetenschappen Studierichting Techniek-wetenschappen de graad Een woordje uitleg over de studierichting... Logisch denken Laboratoriumwerk
Nadere informatieErasmus en het gelijk van de spindoctor
Erasmus en het gelijk van de spindoctor Daniel C. Dennett ISVW UITGEVERS Inhoud Voorwoord 5 Max Sparreboom Erasmus en het gelijk van de spindoctor 7 Daniel C. Dennett Noten 41 4 Voorwoord Tolerantie en
Nadere informatieGEDRAGSCODE ( Code of conduct )
GEDRAGSCODE ( Code of conduct ) KALB Accountants & Adviseurs Wie zijn wij en waar staan wij voor? Mensen die integriteit, respect en teamwerk laten zien Energieke en enthousiaste mensen die plezier in
Nadere informatieStudenten bewustmaken van hun studieschuld vrijdag, 09 oktober 2015 13:55
Tekst: Nelly Rosa Foto s: Ken Wong Volgens Juliette Chirino-Mendez, hoofd klantcontact van SSC bestaat er een perceptie dat het financieel nadeliger uitpakt als je met Stichting Studiefinanciering Curaçao
Nadere informatieProtocol van de AVN voor inbreuken in verband met persoonsgegevens in het kader van de Algemene Verordening gegevensbescherming (AVG)
Protocol van de AVN voor inbreuken in verband met persoonsgegevens in het kader van de Algemene Verordening gegevensbescherming (AVG) betreffende procedures inzake de melding en afhandeling van inbreuken
Nadere informatieStudiegebied. (tso) Tweede graad... Techniek-wetenschappen. Derde graad...
Studiegebied (tso) Tweede graad... Techniek-wetenschappen Derde graad... Techniek-wetenschappen STUDIEGEBIED CHEMIE Studierichting Techniek-wetenschappen de graad Een woordje uitleg over de studierichting...
Nadere informatie5 Politieke opvattingen
5 Politieke opvattingen Henk van der Kolk In dit hoofdstuk laten we zien: Over de taken die het gemeentebestuur zou moeten uitvoeren bestaan sterke meningsverschillen. Vooral over de opvang van asielzoekers
Nadere informatieStimulering Europees Onderzoek
Call for proposals Stimulering Europees Onderzoek 2015 Den Haag, juli 2015 Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Inhoud 1 Inleiding 1 1.1 Achtergrond 1 1.2 Beschikbaar budget 1 1.3 Geldigheidsduur
Nadere informatieFaculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam
Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam T 020 535 2637 Advies Luchtaanvallen IS(IS) Datum 24 september 2014 Opgemaakt door Prof. dr. P.A. Nollkaemper
Nadere informatieStichting VHAN. Reglement Wetenschapscommissie
Stichting VHAN Reglement Wetenschapscommissie Aangepaste versie januari 2015 Inhoudsopgave 1. Begripsbepalingen 2. Taakopdracht 3. Samenstelling commissie, benoeming en zittingsduur 4. Werkwijze en besluitvorming
Nadere informatieWij geloven dat je leven leuker is als je je eigen keuzes maakt.
Wij geloven dat je leven leuker is als je je eigen keuzes maakt. Wij vinden dat de overheid zich daarom minder met jou moet bemoeien en dat bedrijven minder invloed moeten hebben. Wij willen de overheid
Nadere informatieZorgondersteuningsfonds Oproep kortdurende praktijkgerelateerde onderzoeken Programma Onderzoeken in de Praktijk Vastgesteld, 19 september 2016
Oproep tot het indienen van aanvragen kortdurende, praktijkgerelateerde onderzoeken voor het Programma Onderzoeken in de Praktijk Programma van het Zorgondersteuningsfonds Doel van het programma De veranderingen
Nadere informatieonthouden. Schrijfdoelen Schrijfdoel Inhoud schrijfdoel Voorbeeld vermaakt door een leuk, spannen, aangrijpend of interessante tekst.
Nederlands Leesvaardigheid Leesstrategieën Oriënterend lezen Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen Kritisch lezen Studerend lezen Om het onderwerp vast te stellen en te bepalen of de tekst bruikbaar
Nadere informatieAdvies IS - Irak. Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law. Postbus BA Amsterdam T
Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam T 020 535 2632 Advies IS - Irak Datum 3 september 2014 Opgemaakt door Prof. dr. P.A. Nollkaemper Op
Nadere informatieN. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen.
ADHD Wachtkamerspecial Onderbehandeling van ADHD bij allochtonen: kinderen en volwassenen N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen. Inleiding
Nadere informatie'nader gebruik' van persoonsgegevens voor wetenschappelijk onderzoek
COREON Statement 1 'nader gebruik' van persoonsgegevens voor wetenschappelijk onderzoek Samenvatting Een van de beginselen van de AVG is het doelbindingsbeginsel (artikel 5.1b AVG). Persoonsgegevens mogen
Nadere informatieUMCG Researchcode. Waarborg voor onafhankelijk en zorgvuldig medisch-wetenschappelijk onderzoek
UMCG Researchcode Waarborg voor onafhankelijk en zorgvuldig medisch-wetenschappelijk onderzoek Onderzoek Het Universitair Medisch Centrum Groningen is behalve een zeer groot ziekenhuis, ook een vooraanstaand
Nadere informatieMedicijnen maken kan goedkoper
Medicijnen maken kan goedkoper Lagere R&D-kosten Farmaceuten geven kapitalen uit voor nieuwe medicijnen. Veel gaat naar mislukte projecten. Het kan goedkoper, zegt onderzoeksbureau Gupta. Liza van Lonkhuyzen
Nadere informatieGrenzen verleggen. Amsterdam, februari Beste Julian Baggini,
Grenzen verleggen Amsterdam, februari 2017 Beste Julian Baggini, Wij zijn ons verstand verloren en met die hartenkreet val je in jouw nieuwe boek meteen met de deur in huis. Was ons rede en rationaliteit
Nadere informatieIngezonden bijdrage; De kruimelvergunning en het begrip stedelijk ontwikkelingsproject: voorstel tot een praktische toetsingsmaatstaf
Actualiteiten Bouwrecht Nieuws Ingezonden bijdrage; De kruimelvergunning en het begrip stedelijk ontwikkelingsproject: voorstel tot een praktische toetsingsmaatstaf Publicatiedatum: 24-11-2016 En weer
Nadere informatieTechniekfilosofie in de Dual Nature traditie. Peter kroes
Techniekfilosofie in de Dual Nature traditie Peter kroes Traditionele techniekfilosofie Techniek als geheel en de invloed van techniek op de samenleving Normatief standpunt Focus op morele kwesties Joseph
Nadere informatie