73(3): juli 2013

Transcriptie

1 73(3): juli 2013 SWG-website: het.zeepaard@upcmail.nl

2 89 DE EERSTE VONDST VAN DE ZAGER ALITTA VIRENS (M. SARS, 1835) IN NEDERLAND EN KOLONISATIE VAN DE NOORDZEE - GODFRIED VAN MOORSEL Ondanks zijn ingegraven levenswijze is de zager bij veel mensen bekend. Zowel in het Deltagebied als in de Waddenzee is deze borstelworm favoriet bij spitters van zeeaas omdat hij het goed doet aan de haak. In de winkel tellen sportvissers tegenwoordig vijf euro neer voor een onsje. De zager wordt in Zeeland ook gekweekt. De soort komt vooral voor bij stenen, mosselbanken en in veenbanken en speelt daar een belangrijke rol in het voedselweb. Met zijn lengte tot 45 cm en flinke kaken (fig. 1 en 2) is het een geduchte rover, maar de soort voedt zich ook wel met aas en wieren. In het voorjaar, als de mannetjes voor de voortplanting beginnen te zwermen, vormen ze een voedselbron, waarschijnlijk voor vissen, maar ook voor meeuwen en andere vogels (De Kraker, 1993; Leopold & Van Damme, 2002). Figuur 1 (links): Alitta virens, habitus (uit: Uschakov, 1955). Figuur 2 (rechts): Alitta virens, detail van de kop met uitgestulpte proboscis en uitstekende kaken (uit: Khlebovich, 1996).

3 90 NAAMGEVING Voordat wordt ingegaan op de verspreiding iets over de naamgeving. Veel wetenschappelijke literatuur noemt de soort nog onder de geslachtsnaam Nereis of Neanthes. De soorttoevoeging virens (= groen) lijkt het enige constante in de naamgeving, want ook in het Nederlands komen we diverse namen tegen. Korringa (1950) spreekt van de grote groene zeeduizendpoot. Ook grote of groene zager wordt tegenwoordig wel gebruikt. Hoewel andere vertegenwoordigers uit de familie der Nereididae in het spraakgebruik ook wel worden aangeduid met zager, staan die meestal bekend onder andere Nederlandse namen zoals veelkleurige zeeduizendpoot voor Hediste diversicolor. Het woord zager, waarschijnlijk afgeleid uit het gezaagde aspect van een serie parapodia, lijkt niet erg oud. Vermeldingen tussen aanhalingstekens staan in Eilandman (1956) en Walrecht (1959), de laatste met de toevoeging:... de in Zeeland gebruikelijke naam voor zeeduizendpoot. Misschien ging men het woord zager pas gebruiken toen A. virens wat algemener werd (zie onder). Waar hier verder het woord zager valt, wordt A. virens bedoeld. EEN EXOOT? De zager komt nog niet zo lang voor in ons land en is daarom mogelijk een exoot. Een argument daarvoor is ook dat de Noorse onderzoeker Michael Sars deze worm pas in 1835 beschreef aan de hand van materiaal uit de omgeving van Bergen (Noorwegen). Pas in de 20e eeuw verschenen er meldingen van de zager aan de randen van de Noordzee. Dit duidt erop dat deze soort daarvóór nog niet in West-Europa voorkwam; indien wel aanwezig zou zo n opvallende soort vast al een eeuw eerder door Linnaeus beschreven zijn (Reise et al., 1999). Een bijkomend argument is dat er binnen Europa maar een geringe genetische variatie is, waardoor vermoed wordt dat de populatie recent en uit een gering aantal individuen is ontstaan. Toch bestaan er twijfels over de status als exoot. De soort zou zowel uit het noordwesten van de Atlantische Oceaan als uit de Pacific kunnen komen, maar ook in die gebieden is de genetische variatie beperkt (Wolff, 2005). Het oorspronkelijke verspreidingsgebied is dus niet goed bekend. Mogelijk heeft de soort zijn range vanuit het Arctisch gebied geleidelijk uitgebreid. Indien dat zonder hulp van de mens is gegaan, dan is er volgens vaak gebruikte criteria geen sprake van een exoot.

4 91 Hieronder hoop ik wat oude waarnemingen aan de vergetelheid te ontrukken en zo een beeld te geven van het verschijnen van de zager in Nederland en de uitbreiding van de soort in de Noordzee. VONDSTEN IN NEDERLAND Wolff (2005: 53) vermeldt als eerste waarneming voor Nederland een vondst in Horst (1920) van 30 juli 1915 bij de Vangdam (Nieuwediep) bij Den Helder. Hij noemt deze vondst opmerkelijk laat voor iemand als Horst die zich destijds al dertig jaar bezighield met borstelwormen. Horst was inderdaad goed op de hoogte van polychaeten. In zijn overzicht van borstelwormen in de Oosterschelde (Horst, ) en Nederland (Horst, 1898) beschrijft hij respectievelijk vijf en zes vertegenwoordigers van de familie der Nereididae, maar in beide gevallen schittert de zager door afwezigheid. Zoals Wolff stelt, zou je mogen verwachten dat indien zo n grote soort hier destijds voorkwam, deze bij hem bekend was. Ook via pierenspitters zou hij vast op de hoogte zijn geweest. In populaire tijdschriften en kranten duikt de soort pas halverwege de vorige eeuw op. Korringa (1950) meldt dat vissers in die tijd al spitten naar wormen en dat je A. virens dan onder ogen kreeg. En uit een artikel in het Zeeuws Dagblad van 13 november 1958 zou je kunnen opmaken dat er pas sinds 1953 commercieel wordt gespit op zagers. Al met al lijkt het er dus op dat de zager hier in de negentiende eeuw nog niet voorkwam en dat we deze borstelworm in elk geval als relatieve nieuwkomer kunnen beschouwen. Stamt de eerste Nederlandse waarneming van de zager inderdaad uit 1915? Via een artikel in Natura (Varossieau, 1922) blijkt dat Horst al twaalf jaar eerder wist van het bestaan van A. virens in Nederland. Onder de titel Alytta Virens wordt verwezen naar verslagen van vergaderingen van de Nederlandsche Dierkundige Vereeniging van 28 februari 1903 (Anonymus, 1904) en 17 juni 1906 (Anonymus, 1908). Hierin bespreekt Horst vondsten van A. virens uit de Oosterschelde door J.G. de Man. Het exemplaar dat in 1903 werd getoond, was gedregd uit de Geul en wordt genoemd als nieuwe aanwinst voor de fauna van ons land. De exacte vangstdatum 19 februari 1903 kon achterhaald worden, want het desbetreffende specimen bevindt zich onder nummer RMNH Vermes 983 (fig. 3 en 4) nog steeds in de collectie van Naturalis (Bert Hoeksema, Naturalis Biodiversity Center, persoonlijke

5 92 mededeling). Het exemplaar uit 1906 was een epitook mannetje, hetgeen betekent dat de soort toen in de Oosterschelde tot voortplanting kwam. Ook dit exemplaar is bewaard gebleven en wel in het Zeeuws Museum, waar De Man destijds conservator van de naturalia was. Dat geldt ook voor drie andere exemplaren die De Man in 1913 verzamelde bij Yerseke (Heerebout, persoonlijke mededeling). Voor de Waddenzee verwijst Varossieau (1922) nog naar een vondst van 2 december 1915 bij Terschelling en naar een exemplaar dat hij in augustus 1919 in handen kreeg aan het Zoölogisch station in Den Helder. De aanleiding voor het artikel van Varossieau was een vondst op 23 april 1922 van een levende zager op het strand van Monster. UITBREIDING IN DE NOORDZEE Dertig jaar na de ontdekking in 1835 in Noorwegen was al bekend dat de zager ook in Groot Brittannië voorkwam (Malmgren, 1865: ad Britanniam ; Ehlers, 1868). George Johnston, die in 1855 overleed, kende de soort nog niet uit Figuur 3: Alitta virens, de eerste vondst uit Nederland uit Het dier is niet compleet (foto: Bert Hoeksema).

6 93 Groot Brittannië, maar ook in het supplement van Baird op zijn postume Catalogue of British worms (Johnston, 1865) wordt A. virens nog niet genoemd. De zager zal daar destijds nog een zeldzaamheid zijn geweest. Hayward & Ryland (1990) melden de soort tegenwoordig van de meeste Britse kusten, maar met name aan de west- en zuidkust. Omstreeks het begin van de 20e eeuw verscheen de zager in de Oosterschelde en ruim tien jaar later ook in de Nederlandse Waddenzee, maar vondsten golden in die tijd nog wel als een bijzonderheid. Fauvel (1923) noemt de zager uit Oostende, maar helaas zonder jaartal. In verschijnen er meldingen uit de Duitse Wadden- en Oostzee. Veertig jaar later wordt de soort in de hele Duitse Waddenzee en aangrenzende estuaria gevonden, alsmede bij Helgoland (referenties in Nehring & Leuchs, 1999). Het lijkt er dus op dat de soort zich vanuit Noorwegen (1835) langs de Britse (west?)kust en vervolgens tegen de klok in door de Zuidelijke Bocht van de Noordzee heeft uitgebreid en verder langs de Waddenkust. Figuur 4: Alitta virens, het etiket van de pot in Naturalis waarin het eerste Nederlandse exemplaar wordt bewaard (foto: Bert Hoeksema).

7 94 Misschien valt er nog meer te weten komen over de uitbreiding van de zager in Nederland aan de hand van verslagen van sportvissers, advertenties voor zagers in oude kranten en dergelijke. Nadere informatie is welkom op onderstaand adres. DANKWOORD Voor hulp bij de totstandkoming van dit artikel ben ik dank verschuldigd aan Gerard Heerebout, Bert Hoeksema, Igor Jirkov en Kees de Kraker. SUMMARY - FIRST RECORD OF THE KING RAGWORM ALITTA VIRENS (M. SARS, 1835) IN THE NETHERLANDS AND COLONIZATION OF THE NORTH SEA The first record of Alitta virens in the Netherlands was in the Eastern Scheldt and dates back to February Most likely, the species did not occur earlier in Dutch waters. Thirty years after the discovery of the species in Norway in 1835, the species was known from Great Britain. At the start of the 20 th century, this was followed by a counter-clockwise colonization of the coastal areas of the North Sea: first in the Delta area of the Netherlands, about 12 years later in the Dutch Wadden Sea, and around in the German Wadden Sea. LITERATUUR ANONYMUS, Wetenschappelijke vergadering, 28 feb 1903, Amsterdam (pag. xxxii). Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. 2e ser. deel VIII: xxviii-xxxi. ANONYMUS, Gewone huishoudelijke vergadering 17 juni 1906, Haarlem (pag. xxxii). Tijdschr. Ned. Dierk. Ver. 2e ser. deel X: xxii-xxxvi. EHLERS, E., Die Borstenwürmer (Annelida Chaetopoda) nach systematischen und anatomischen Untersuchungen dargestellt. Vol. 2: Wilhelm Engelmann. Leipzig. EILANDMAN, Liggende man tragedie zon niet doen zagers en weg. Zierikzeesche Nieuwsbode 112: 6 (27 juli). FAUVEL, P., Polychètes errantes. Faune de France T. 5. HAYWARD, P.J. & J.S. RYLAND (eds), The marine fauna of the British Isles and north-west Europe (2 volumes). Clarendon Press, Oxford. HORST, R., Verslag omtrent onderzoekingen op de oester en de oestercultuur betrekking hebbende, uitgebracht door de Commissie van het Zoölogisch Station. Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., Suppl. 1:

8 95 HORST, R., Naamlijst der tot de Nederlandsche Fauna behoorende Annelida Polychaeta. Tijdschr. Ned. Dierk. Ver., 2e ser. deel V: HORST, R., Polychaete Anneliden verzameld door het Rijksinstituut voor Biologisch Visscherijonderzoek. Zoologische Mededelingen 5(17): JOHNSTON, G., A catalogue of the British non-parasitical worms in the collection of the British Museum. Printed by order of the Trustees, London. KHLEBOVICH, V.V., Fauna of Russia and neighbouring countries. Polychaetous annelids. Volume III. Polychaetes of the family Nereididae of the Russian Seas and the adjacent waters. Russian Academy of Sciences, Zoological Institute, St Petersburg, n.s. no Nauka Publishing House. KORRINGA, P., Wie let in april eens op de grote groene zeeduizendpoot? Natura 47(3): 53. KRAKER, K. de, Zagervangst door vogels in de Grevelingen. Sterna 38: LEOPOLD, M.F. & C.J.G. VAN DAMME, Great cormorants Phalacrocorax carbo and polychaetes: can worms sometimes be a major prey of a piscivorous seabird? Marine Ornithology 31: MALMGREN, A.J., Nordiska Hafs-Annulater. Öfvers. af K. Vet.-Akad. Förh (1): & 1865 (2): & 1865 (5): NEHRING, S. & H. LEUCHS, Neozoen im Makrozoobenthos der Brackgewässer an der deutschen Nordseeküste. Lauterbornia 39: REISE, K., S. GOLLASH & W.J. WOLFF, Introduced marine species of the North Sea coasts. Helgoländer Meeresunters. 52: USCHAKOV, P.V., Polychaete worms of the far-eastern seas of the USSR. Keys to the fauna of the USSR 56: VAROSSIEAU JZ., W.L., Uit de Afdeelingen s Gravenhage. Natura 21(8): 117. WALRECHT, B.J.J.R., Paaitrek van zeeduizendpoten, Nereis virens (Sars), in de nacht van 5 op 6 april De Levende Natuur 62(4): WOLFF, W.J., Non-indigenous marine and estuarine species in The Netherlands. Zoologische Mededelingen 79(1): adres van de auteur: ecosub, Postbus AC Doorn vanmoorsel@ecosub.nl