We hopen dat dit pakket je aanspreekt en dat je er met cliënten mee aan de slag gaat.

Transcriptie

1 Duurzaamheid water

2 Dit lespakket gaat over water. Het lespakket bestaat uit een losbladig systeem. Hierdoor kan je als begeleider zelf bepalen wat je doorneemt met jouw cliënten. Niet alle onderwerpen die worden besproken sluiten aan bij de belevingswereld van alle cliënten. Je zult hier zelf een goede keuze in moeten maken. Het lespakket geeft informatie over water. De waterkringloop, watergebruik, water in de derde wereld, maar ook een aantal proefjes met water en nog veel meer. We hopen dat dit pakket je aanspreekt en dat je er met cliënten mee aan de slag gaat. De tekst in een kleiner lettertype is achtergrond informatie voor de begeleider die het pakket doorneemt met de cliënt. Het kan zijn dat na het maken van dit boek zaken zijn veranderd. Ook kan het zijn dat er in jouw gemeente anders wordt omgegaan met bijvoorbeeld afval. Het daarom raadzaam eerst te controleren of het boek past bij de situatie van de cliënt. Voor vragen kan je contact opnemen met Leren & Ontwikkelen Cliënten van de Gemiva-SVG Groep.

3 Inhoudsopgave Duurzaamheid. Wat is duurzaam? Vragen over duurzaamheid. Over hoeveel jaar smelt de Noordpool? Als de polen smelten, hoelang duurt het dan voor het water in Nederland aankomt? Hoelang blijft het water uit de kraan bestaan? Water is schaars. Houd het schoon. Rommel in de rivieren. Verspil het niet. Opvangen en hergebruiken. Controleer jezelf. Wat een verschil. Drinkwater. Waterkringloop. Watergebruik. Water in de derde wereld. Te weinig water? Water halen. Vies water. Ziekte. Niet eerlijk verdeeld. Watertips. Waterfeitjes. Waterproefjes. Bouw je eigen waterzuivering. Zure regen. Olie in de sloot. Regenwater-wegzak-test. Gat in de zak. Gummibeer onder water. Energie uit water. Literatuurlijst.

4 Duurzaamheid Wat is duurzaam? Duurzaam betekent dat iets lang kan blijven bestaan. Er wordt vooral mee bedoeld dat de aarde lang kan blijven bestaan. Iets is duurzaam als het nu en in de toekomst niet schadelijk is voor de aarde, het milieu of andere mensen. Als je duurzaam leeft gebruik je niet meer van de aarde dan dat er door de aarde bijgemaakt kan worden. Ook probeer je te voorkomen dat andere mensen door jouw gedrag een minder goed leven hebben. Nu en in de toekomst. Alles wat wij eten en gebruiken, komt op de een of andere manier uit de aarde. Materialen als ijzer, koper, tin, goud, zilver, steenkolen en aardolie halen we uit de bodem. Granen en groenten groeien door voedingsstoffen die in de grond zitten.

5 Net als bomen waar we hout van maken. Vis halen we uit de zee en koeien, varkens en kippen voeren we gras, granen en maïs, die ook weer uit de aarde groeien. Alles om ons heen is gemaakt van materialen en stoffen die uit de aarde komen. Waar het bij duurzaamheid om gaat is dat we met zijn allen niet meer verbruiken dan de aarde er bij kan maken. Want alleen op die manier kunnen de mensen die over heel veel jaar leven, alles maken wat ze nodig hebben om op een goede manier te kunnen leven. Net zoals wij nu doen. Over honderd of tweehonderd jaar moeten de mensen die dan leven ook een goed huis kunnen bouwen om in te wonen en genoeg te eten hebben. Helaas verbruiken we nu veel meer dan de aarde zelf kan aanvullen. De aardolie is misschien over vijftig jaar al op. Er worden meer bomen gekapt dan er worden geplant.

6 En op veel plaatsen wordt meer vis uit zee gevist dan er bijkomt. Daar komt nog bij dat twintig procent van alle mensen op aarde tachtig procent van alle voorraden op aarde gebruiken. Dus van de zes miljard mensen die op de wereld wonen, verbruikt maar een miljard mensen bijna alles wat de aarde maakt. En die miljard mensen wonen in de rijkste delen van de wereld: Europa, Amerika, Japan en Australië. Dat is oneerlijk voor de rest van de wereld. En het is een bedreiging voor alle mensen die nu en in de toekomst leven. Daarom is het belangrijk dat we voor alles wat we maken, verbruiken en doen proberen een duurzame oplossing te verzinnen. Dus moeten we energie van windmolens en zonnepanelen gebruiken, want wind en zon zijn er altijd. In plaats van steeds nieuwe materialen te gebruiken, kunnen we beter oud papier, glas,

7 plastic, hout of ijzer steeds opnieuw gebruiken. En uit de zee moeten we niet meer vis vissen dan erbij kan komen. Alleen dan krijgen we een duurzame wereld die lang blijft bestaan. (Uit: Hoeveel papier gaat er in een boom, Bas van Lier, p.72)

8 In het boek hoeveel papier gaat er in een boom? worden een aantal vragen beantwoord die aan Bas van Lier zijn gesteld. De vragen gaan over duurzaamheid. Hieronder staan een paar vragen met de antwoorden. Over hoeveel jaar smelt de Noordpool? Onderzoekers uit Canada denken dat het ijs op de Noordpool rond 2030 of 2040 helemaal gesmolten kan zijn. Dat is dan alleen in de maand september, als het op de Noordpool zomer is en warm. In de winter ontstaat gewoon weer nieuw ijs. Of het echt 2030 wordt, weet niemand zeker. Het kan ook eerder zijn of nog duren tot het jaar Wat de onderzoekers wel zeker weten is dat het ijs op de Noordpool sinds 1979 elk jaar een beetje minder wordt. In 1979 zijn ze begonnen met het meten van het ijsoppervlak in het Noordpoolgebied. Uit die metingen is gebleken dat in 30 jaar tijd het ijsoppervlak rond de Noordpool met vijf keer de omvang van Nederland is afgenomen.

9 Het noorden van Canada grenst aan het Noordpoolgebied. Daarom heeft Canada een Nationaal Sneeuw en IJs Data Centrum. De onderzoekers verzamelen zo veel mogelijk gegevens over het poolijs. Ook van heel lang geleden. Daardoor weten ze dat het in de lange geschiedenis vaker is voorgekomen dat de Noordpool in de zomer helemaal ijsvrij was. De laatste keer dat dat gebeurde is jaar geleden. Toen was dat een natuurlijk verschijnsel. Nu is het smelten door de mens veroorzaakt. Mensen gebruiken al meer dan 100 jaar zo veel energie dat de temperatuur op aarde langzaam stijgt en het ijs op de Noordpool s zomers flink smelt. Het ene jaar is dat meer dan het andere jaar. Maar gemiddeld wordt het steeds een beetje minder.

10 Als de polen smelten, hoelang duurt het dan voor het water in Nederland aankomt? Het smelten van grote hoeveelheden ijs gaat geleidelijk. Het zal dus niet zo zijn dat het ijs rond de polen in één keer smelt en dat een dag later ineens de zee bij Nederland enorm stijgt. In werkelijkheid duurt zoiets vele tientallen jaren. We zullen het dus op tijd weten als we ons uit de voeten moeten maken. Wetenschappers die het kunnen weten, voorspellen dat het niveau van de zee in de komende honderd jaar 20 tot 60 centimeter zal stijgen. Dat komt door de opwarming van de aarde. Als het warmer wordt, gebeuren er namelijk twee dingen. Ten eerste zet water dat warmer wordt een beetje uit. Door de stijgende temperatuur op aarde, wordt ook het zeewater een beetje warmer. Daardoor stijgt het niveau van de zee. Als de gemiddelde temperatuur op aarde met een graad Celsius stijgt, zal de zeespiegel ongeveer 20 centimeter omhoog komen. Maar het niveau van de oceanen kan nog veel meer gaan stijgen door smeltend ijs.

11 Smeltend ijs van de Noordpool maakt geen verschil, want het ijs drijft al in de zee. Maar als het dikke pak ijs op het land van Groenland en de Zuidpool gaat smelten, dan kan dat wel flinke gevolgen hebben. (Plaatje van Groenland.) Heel Groenland is bedekt met een ijslaag die op het dikste punt 3 kilometer dik is. Op Antarctica (het werelddeel rond de Zuidpool) is het dikste ijs 4 kilometer dik. Het zijn ook nog eens hele grote gebieden. Als al het ijs van Groenland zou smelten, dan zou al het zeewater in de wereld 7 meter stijgen. Dat is heel veel. (Plaatje van Antarctica.) Maar nog erger, als al het Zuidpoolijs zou smelten, dan zouden de oceanen 60 meter stijgen.

12 Over de hele wereld zouden dan grote delen van het land onder water komen te staan. Gelukkig gaat dat zo gauw niet gebeuren. Maar in de komende eeuw kan wel zoveel landijs smelten dat de zee enkele tientallen centimeters stijgt. Hoeveel precies en wat de gevolgen zullen zijn, is moeilijk te voorspellen. Er zijn zelfs mensen die van het hele verhaal van de opwarming van de aarde niets geloven en die zeggen dat het allemaal verzonnen is om mensen bang te maken. Maar omdat we niet weten of dat heel misschien zo is, kunnen we maar beter het zekere voor het onzekere nemen en met z n allen proberen de opwarming van de aarde tegen te gaan.

13 Hoelang blijft water uit de kraan bestaan? Altijd, want water gaat nu eenmaal niet verloren. Al het water op aarde beweegt voortdurend in een grote kringloop. Water uit de oceanen verdampt en stijgt op in de lucht. Daar verzamelt de waterdamp zich in wolken. Als de lucht afkoelt, dan verandert die waterdamp in druppels water, die als regen weer naar beneden vallen. Water dat op het land valt, komt uiteindelijk in een rivier terecht en stroomt dan weer naar zee. Onderweg wordt veel water uit die rivieren door mensen gebruikt om drinkwater van te maken. Daarvoor moet het rivierwater wel eerst schoongemaakt worden. Met het regenwater spoelen er namelijk allerlei stoffen van het land in de rivier.

14 Resten van meststoffen bijvoorbeeld, die op akkers zijn uitgestrooid om planten sneller te laten groeien. Die stoffen zijn voor mensen niet gezond en moeten dus uit het water gehaald worden. Ook zandkorrels, blaadjes, takjes en andere verontreinigingen moeten uit het water verdwijnen voordat je het kunt drinken. Als het water bij jou thuis uit de kraan komt, heeft het al een lange weg afgelegd door allerlei bakken en filters. Er is veel energie nodig om het water helemaal schoon te krijgen en naar alle huizen te pompen. En wat denk je? Zodra het water bij ons uit de kraan komt, maken wij het weer vies. We wassen er onze vuile borden in af, we mengen het met zeep, shampoo en tandenpoetsschuim en met plas en poep. Als het water door de afvoer verdwijnt, is het meteen weer zo vies dat het niet rechtstreeks terug naar de rivier kan. Het moet eerst opnieuw gezuiverd worden. Daarvoor komt het in grote bakken terecht, waar alle vervuiling naar de bodem kan zakken.

15 Daarna worden er bacteriën in het water gebracht die het water verder schoonmaken. Ten slotte worden met chemische stoffen de laatste vervuilingen uit het water gehaald. Dan pas kan het weer terug de rivier in en naar zee stromen, waar alles weer opnieuw begint. Ook het schoonmaken van het water nadat het is gebruikt kost veel energie. Hoe meer water je gebruikt, hoe slechter het is voor het milieu. Door korter te douchen, de spaarknop op de wc te gebruiken als je hebt geplast en de kraan dicht te draaien terwijl je je tanden poetst, help je dus het milieu. (Uit: Hoeveel papier gaat er in een boom, Bas van Lier)

16 Water is schaars In onze wereld, waar water goedkoop en overal beschikbaar is, vindt iedereen water heel gewoon. Toch is zoet, schoon water zeldzamer en kostbaarder dan je denkt. Doordat de wereldbevolking groeit, is er steeds meer water nodig voor huishoudens, boerderijen en fabrieken. We moeten zuinig omgaan met ons water. Anders is er binnenkort niet genoeg meer voor iedereen. Waar gaat het water allemaal heen? De tekening laat zien hoeveel water in een gemiddeld huishouden wordt gebruikt en waarvoor.

17 Onze aarde bestaat voor een groot gedeelte uit water. Maar minder dan 1 procent van al dit water is zoet, schoon en beschikbaar.

18 Houd het schoon Omdat zoet water zo kostbaar is, zijn we wel heel stom als we dat vuil maken. Als we onze meren en rivieren als vuilnisbelt gebruiken, vervuilen we niet alleen onze eigen watervoorraad, maar brengen we ook veel schade toe aan planten en dieren. De beste oplossing is natuurlijk gewoon geen rommel in het water gooien. Maar we kunnen ook actief onze rivieren helpen en veel dieren redden door georganiseerde schoonmaakacties te houden waarbij de troep uit het water wordt gehaald. Rommel uit de rivieren Weggegooide troep kan rivieren aantasten. Sommig afval kan giftige stoffen afgeven of het water chemisch vervuilen, zodat er geen planten en dieren meer in kunnen leven en het ook voor mensen onveilig wordt.

19 Andere dingen kunnen vissen, vogels en insecten die in en rond het water leven doden of verwonden. Kleine vissen en insecten kunnen vast komen te zitten in lege flesjes. Dieren kunnen klem komen te zitten in een oude autoband. Giftige metalen van blik vervuilen het water. Dieren kunnen zich verwonden aan kapot glas. Verspil het niet Eerst je best doen het water schoon te houden en het daarna laten weglopen in natuurlijk niet slim. Het meeste water dat we uit meren, rivieren en bronnen halen, wordt verspild. En nergens verkwisten we zoveel water als thuis. Een beetje nadenken kan veel verschil maken. Moet je echt in het bad of is een snelle douche genoeg? Moeten je kleren echt al na één keer dragen in de was of ben je te lui om ze uit te hangen? Denk na voordat je water gebruikt!

20 Opvangen en hergebruiken Om in je eigen huis nog meer water te besparen, kun je verder gaan dan alleen minder gebruiken. Je kunt ook het water van koken en wassen hergebruiken. Of zelfs de watervoorraad aanvullen met gratis regenwater. Maar hoe en wanneer moet je opvangen en hergebruiken? Doe deze water-hergebruik-quiz en zoek bij elke waterbron de beste manier van opvangen en gebruiken.

21 Water-hergebruik-quiz Vraag: waar kun je water opvangen en hergebruiken in plaats van het weg te laten lopen? Vraag: waar kan je het best welk water in opvangen?

22 Vraag: hoe kunnen we het gratis opgevangen water het beste hergebruiken?

23 Antwoord: Douchewater kan je het best opvangen in een emmer en daarna gebruiken als schoonmaakwater. Regenwater kan je het best opvangen in een ton en daarna gebruiken om de auto mee schoon te maken. Kookwater kan je het best opvangen in een kan en daarna gebruiken om de planten water te geven. Het kookwater wel eerst laten afkoelen. Afwaswater kan je het best opvangen in een emmer en daarna gebruiken om de wc door te spoelen.

24 Controleer jezelf Mensen gebruiken niet overal ter wereld evenveel water in hun dagelijks leven. De gemiddelde Europeaan en Amerikaan gebruikt meer dan 300 liter water per dag als drinkwater en om te wassen, koken en schoon te maken. Mensen in Afrika, ten zuiden van de Sahara, moeten zien te overleven met 14 liter water per dag of minder. Zou jij dat ook kunnen als je moest? Welke dagelijkse bezigheden kun je overslaan om water te besparen en welke zijn essentieel? Wanneer er weinig drinkwater is, zuigen woestijnvolkeren soms op steentjes om dorst tegen te gaan. Je kunt je sokken en shirts best een dag langer dragen voordat je ze wast.

25 Je moet de wc af en toe doortrekken, maar bij een plasje hoeft dat niet onmiddellijk. Zo bespaar je een reservoir vol water. Tandenpoetsen is te belangrijk om over te slaan, maar in sommige landen poetsen de mensen hun tanden met een takje. Rauwe groenten in plaats van gekookte groenten bespaart veel water. Je kunt water besparen door je gezicht met een nat washandje af te vegen in plaats van met veel water te wassen.

26 Wat een verschil Kleine, simpele stapjes om in en rond je eigen huis water te besparen, maken een enorm verschil in waterverbruik. Enkele liters per dag worden honderden liters per jaar. Als iedereen in huis meedoet, kun je zelfs duizenden liters per jaar besparen. Genoeg om twee of drie huizen helemaal met water te vullen. De douche uitdraaien terwijl je je inzeept bespaart 75 liter per persoon per dag of liter per jaar. De kraan uitdraaien tijdens het tandenpoetsen bespaart 15 liter per persoon per dag en liter per jaar.

27 Planten water geven met kookwater of regenwater bespaart 2 liter per gezin per dag of 730 liter per jaar. Groenten wassen in een bak in plaats van onder de lopende kraan bespaart 10 liter per gezin per dag en liter per gezin per jaar. Het koude water van de douche opvangen in een emmer (terwijl je wacht tot het warm wordt) bespaart 9 liter per persoon per dag en liter per jaar. (Uit: Groene stapjes, hoe eenvoudige ideeën een wereld van verschil kunnen maken voor onze aarde, Glenn Murphy)

28 Drinkwater Ons water halen we uit de natuur. Maar er moet heel wat mee gebeuren voordat we het kunnen drinken. Eerst laten we water in een buis stromen. In de wand van die buis zit een gat met een rooster ervoor. Hier stroomt het water doorheen, maar zonder grote dingen als bijvoorbeeld takken. Via de buis stroomt het water naar een pompstation. Daar wordt het voorgefilterd. Een grote draaiende zeef zorgt er voor dat afval, vissen en gras niet meekomen. Daarna wordt het water de zuiveringsinstallatie ingepompt. Het is dan nog vies en het stinkt. Er wordt een stof bij het water gedaan die de oplosmiddelen en bestrijdingsmiddelen uit het water haalt. Het water is daardoor direct minder vies, maar nog lang niet schoon genoeg. Het water gaat naar een tank. Daar komt er een stof bij het water die zorgt dat er vlokjes in het water komen. Die vlokjes zijn kleverig.

29 Daardoor blijven er bacteriën, modder en ander viezigheid aan kleven. Met vlokjes en al gaat het naar de volgende tank. Daar zakt alle viezigheid naar de bodem van de tank. Dit komt omdat er heel fijn zand in de tank zit waaraan de vlokjes blijven kleven. Nu is het water helder. Maar het is nog niet drinkbaar. Er zitten nog veel bacteriën, virussen en andere organische stoffen in. De volgende stap is dus: filteren. Het water stroomt door een laag antraciet en zand. Nu zijn er alleen nog virussen en bacteriën in het water. Die worden weggehaald door in het water een heel klein beetje chloor te doen. Als laatste wordt er nog een stof aan het water toegevoegd die ervoor zorgt dat er geen kalk aan de waterleidingen komt te zitten. De overheid controleert steeds of het water veilig is om te drinken. Nu is het water klaar om naar je huis te worden gepompt.

30 Waterkringloop Als het geregend heeft, moet de regen ook ergens naar toe. De natuur heeft het zo geregeld dat de regen in de zeeën en rivieren komt. Daar wordt het door de zon verwarmt en het verdampt. Deze waterdamp gaat omhoog en wordt een wolk. Als de damp afkoelt valt het water als regen of andere neerslag neer op aarde. En zo blijft het doorgaan.

31 Watergebruik We gebruiken water om bijvoorbeeld te drinken en te douchen. Ook boeren en de industrie gebruiken veel water. Maar hoeveel water gebruik je zelf? Elke Nederlander gebruikt ongeveer 120 liter drinkwater per dag. Dat zijn 12 emmers vol. In het overzicht zie je hoeveel water gemiddeld per persoon per dag wordt gebruikt. Bad / douche Toilet doorspoelen (6 keer per dag) Afwassen (hand / machine) Wasmachine Koken Drinken, auto wassen, tuin sproeien, ramen lappen Totaal 51 liter 34 liter 6 liter 15 liter 1 liter 13 liter 120 liter Het gaat om de hoeveelheid water die je gemiddeld per dag gebruikt. Eén keer de wc doorspoelen kost bijvoorbeeld 6 liter.

32 In het overzicht zie je 34 liter staan. Omdat je natuurlijk meer dan 1 keer naar de wc gaat. Ook wel eens meer of minder dan 6 keer. Hetzelfde geldt voor de wasmachine. Eén keer wassen kost 86 liter water. Maar de wasmachine draait niet elke dag, maar bijvoorbeeld twee keer per week. Gemiddeld kost dit 15 liter per dag. Vroeger werd er minder water gebruikt. Toen ging je 1 keer per week in de tobbe en had je geen toilet met waterspoeling. Nu douche je iedere dag en gebruik je per dag alleen al bijna 35 liter water om het toilet door te spoelen. Het kost veel energie en dus veel geld om het water te zuiveren. Daarom is het belangrijk om zorgvuldig om te gaan met drinkwater. Gebruik zoveel je nodig hebt, maar laat de kraan niet zomaar open staan.

33 Water in de derde wereld Ieder mens heeft eigenlijk minimaal 25 liter water per dag nodig. Dat is precies genoeg om te drinken (2 liter) en onszelf schoon te houden. In de meeste westerse landen gebruiken mensen véél meer water dan eigenlijk nodig is. Een Amerikaan gebruikt bijvoorbeeld maar liefst 700 liter water per dag. Te weinig water? Helaas komt niet overal ter wereld schoon water uit de kraan. Op veel plekken in de wereld is niet meer dan 12 liter per persoon per dag beschikbaar. In Kenia is het vaak niet meer dan 5 liter per persoon per dag. Zo n 1,2 miljard mensen (20 procent van de wereldbevolking) hebben geen betrouwbaar drinkwater. Door de armoede heeft niet elk huis stromend water. Er zijn vaak veel te weinig waterpompen en wc s in dorpen en steden. In sloppenwijken in grote steden wonen zoveel mensen bij elkaar dat het bijna onmogelijk is om voor iedereen vers water te hebben.

34 Water halen In veel ontwikkelingslanden moeten meisjes en vrouwen soms kilometers lopen om water te halen. Dat is zwaar en vervelend werk. Met lege emmers, kruiken en jerrycans lopen de meisjes naar de waterpomp om even later het hele stuk weer terug te lopen. Dat kost soms uren tijd. Die tijd zouden meisjes veel beter kunnen gebruiken, bijvoorbeeld om naar school te gaan. Vies water Op het platteland moeten vrouwen en meisjes soms water halen bij vervuilde rivieren, beekjes of modderpoelen. Die zijn vaak zo smerig omdat het water niet alleen wordt gebruikt om te drinken, maar ook om in te poepen, kleren te wassen en te koken. Ziekte Door het drinken van vervuild water worden kinderen ziek. Elk jaar gaan 2 miljoen kinderen dood omdat ze vervuild water drinken.

35 Ongeveer 80 procent van alle ziekten in ontwikkelingslanden komt door vervuild water. Niet eerlijk verdeeld Er is wel genoeg water op de wereld, maar het is oneerlijk verdeeld. Bovendien is het meeste water zout en dat kun je niet drinken. In landen als Bangladesh en China valt soms teveel water, waardoor er overstromingen ontstaan. In een land als Kenia valt veel te weinig regenwater. De oogst kan daardoor mislukken en er kan hongersnood komen.

36 Watertips Neem een douche in plaats van een bad. Gooi geen etensresten en afval door de wc. Laat de kraan niet lopen als je tandenpoetst. Kijk maar eens hoeveel water je kunt besparen. - Poets je tanden en laat het water stromen. - Vang dit water op. - Poets nogmaals je tanden en draai de kraan tijdens het poetsen dicht. - Vang ook dit water op en kijk nu nog maar eens hoeveel water je overhoud. - Zie je het verschil? Gebruik de spoelstop. Zo gebruik je minder schoon water. Vang regenwater op in een ton en geef daarmee de planten in de tuin water. Waterfeitjes Weet je dat een menselijk lichaam voor bijna 75% uit water bestaat? Weet je dat wij ongeveer 130 liter water per persoon per dag gebruiken? Daarvan gebruiken we maar 3 liter voor consumptie (drinken en het eten bereiden). De rest van het (schone) water gaat via het riool naar een rioolzuiveringsinstallatie.

37 Waterproefjes Hoeveel liter water heb je nodig om je handen te wassen? Was je handen maar eens boven een emmer water en kijk dan hoeveel water je hiervoor nodig hebt. Bouw je eigen waterzuivering Al het water dat wij thuis vies maken, verdwijnt in het riool. Via het riool komt het bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie terecht. Daar wordt het water weer zo schoon gemaakt dat het terug de natuur in kan. Het waterschap maakt er dus geen drinkwater van. Het eerste dat ze op de waterzuivering doen om het water schoon te maken is het grove vuil eruit halen. Maar, wat kun je hiermee uit het water halen? Als je dit proefje gedaan hebt weet je wat voor vuil het waterschap op de waterzuivering makkelijk uit het water kan halen. Je ziet ook wat voor water moeilijk schoongemaakt kan worden. Dit heb je nodig voor het proefje: 1 doormidden geknipte plastic fles. 5 jampotten (waar de plastic fles in past). Een dikke zwarte stift. Een prop watten. Een schep fijn grint. Een schep zand. Een velletje papier. Slaolie. Magere melk. Inkt. Een kopje. Een theelepel.

38 Aan de slag: 1. Zet de halve plastic fles omgekeerd op 1 van de 5 jampotjes. 2. Vul de fles met een laag watten (2 tot 3 centimeter), een laag zand (1 centimeter) en een laagje grint. 3. Nummer de overige 4 jampotjes (1 t/m 4) met de zwarte stift en vul ze tot de helft met water. 4. Maak van het papier kleine propjes en gooi ze in potje Giet een scheutje olie in potje 4. Giet een scheutje melk in potje 3. Giet een scheutje inkt in potje Roer alle potjes goed door met de lepel. 7. Giet potje 1 leeg in de filterinstallatie. 8. Kijk goed naar het water dat er onderuit komt. Schrijf op wat je ziet: Welke kleur heeft het water na het filteren? Is het water schoon geworden? 9. Leeg de fles in de afvalemmer en maak weer een nieuwe filter (zie stap 1 en 2). 10. Herhaal de stappen 7 t/m 9 voor de andere 3 potjes.

39 Zure regen Zure regen is neerslag (sneeuw of regen), waar weinig zuurstof, maar veel zure stoffen in zitten. Auto s, bussen, boeren bedrijven en fabrieken zorgen voor die zure stoffen. Naaldbomen hebben het meest last van de zure regen, waardoor bomen aangetast kunnen worden. Maar ook standbeelden worden aangetast door de zure regen. Het duurt wel een poosje voordat alles aangetast is. Bij deze proef kun je zien wat zure regen met een standbeeld kan doen. Bij het proefje gebruik je azijn, een koperen muntje en schoolkrijt. Azijn is veel zuurder dan zure regen en schoolkrijt is veel zachter dan een standbeeld, maar als je deze spullen gebruikt, kun je direct zien wat zure regen doet. Als je geen azijn gebruikt moet je jaren wachten om te kunnen zien wat er met de proef gebeurt. En dat is natuurlijk veel te lang. Dit heb je nodig voor het proefje: 2 glazen. Azijn (je kunt ook cola of sinas gebruiken). Schoolkrijt. Een muntje van 1 of 2 eurocent (voor het koper). Aan de slag: Schenk de twee glazen voor de helft vol met azijn. In het linker glas gooi je het krijtje. In het rechter glas gooi je het muntje. Zet de glazen een paar dagen op de vensterbank en bekijk ze dan opnieuw. Als je de glazen bekijkt zie je dat het muntje en het krijtje zijn veranderd. Wanneer het muntje en het krijtje niet meer veranderen, is de azijn uitgewerkt.

40 Je kunt nieuwe azijn in de glazen gieten en de glazen weer een aantal dagen laten staan. Je ziet dan dat het muntje en het krijtje nog meer veranderen.

41 Olie in de sloot Er zijn verschillende beestjes die over het water lopen. Denk bijvoorbeeld aan schaatsenrijdertjes en schrijvertjes. Als er olie in de sloot komt heeft dat voor deze beestjes grote gevolgen. Met deze proef kun je kijken wat er gebeurt als er olie in de sloot terecht komt. Bij het proefje gebruik je een beetje afwasmiddel (dat is de olie) en punaises (dat zijn de schaatsenrijdertjes en schrijvertjes). Op het water zit een heel dun vliesje. Hierdoor kunnen de beestjes en de punaises op het water staan. Als je een paar druppels afwasmiddel in het water doet, gaat het vliesje kapot en zinkt de punaise. Dit heb je nodig voor het proefje: Droge punaises zonder kapje. Een plastic bakje of een glazen schaal. Water. Afwasmiddel of slaolie. Aan de slag: Zorg dat het bakje schoon is. Vul het bakje met water. Pak een punaise tussen duim en wijsvinger en laat het voorzichtig zakken op het water. Let op! De platte kant van de punaise moet op het water drijven en de punt wijst omhoog. Laat een aantal punaises drijven. Als de punaises in het bakje drijven doe je er voorzichtig 1 druppel afwasmiddel of slaolie bij. De punaises zinken naar de bodem.

42 Regenwater-wegzak-test In Nederland regent het erg veel. Al dat regenwater komt bijvoorbeeld terecht op straat, op het gras of in sloten en meren. Natuurlijk kun je veel meer plaatsen bedenken waar al dat regenwater naar toe gaat. Met dit proefje kun je kijken of het regenwater in de bodem zakt of juist niet. Dit heb je nodig voor het proefje: Jampot of glas. Water. Pen. Papier (om je resultaten op te schrijven). Gieter (alvast vullen met water). Een plek waar je asfalt, gras, grind, zand en stoeptegels vlak bij elkaar hebt liggen (je mag ook zelf een andere ondergrond uitkiezen). Aan de slag: Als je alles verzamelt hebt en een goed plekje hebt gevonden kun je aan de slag. Neem de gieter, jampot, pen en papier mee naar buiten. Als je bij de plek bent aangekomen waar je de eerste test wilt doen giet je water in de jampot. Giet de jampot in 1 keer leeg op de testgrond. Kijk wat er gaat gebeuren. Schrijf de resultaten op papier. (Bijvoorbeeld: zakt het water in de grond? Blijft het water liggen? Stroomt het water weg?) Ga naar de volgende testgrond. Vul de jampot met water. Giet de jampot in 1 keer leeg op de testgrond. Kijk wat er nu gaat gebeuren. Schrijf ook deze resultaten op papier.

43 Herhaal deze stappen totdat je alle verschillende soorten grond hebt getest. Vergelijk de resultaten. Als je alle gronden getest hebt, kun je een antwoord geven op de volgende vragen: Op welke grond zakt het water in de grond? Op welke ondergrond kan het water niet in de grond wegzakken?

44 Gat in de zak Je weet dat water door een gat heen kan. Met een gat in het dak wordt je nat. Als het regent dan. Maar in een vissenkom moet het juist nat zijn. Als daar een gat in zit, dan stroomt het water eruit en gaat de vis dood. Wat gebeurt er als je een gat in een zak water maakt? Nodig: Potlood, puntenslijper, plastic boterhamzakje, water en 10 minuten. Stappen: 1. Slijp een scherpe punt aan het potlood. Vraag 1: Wat denk je dat er gebeurt als je met dit potlood een gat prikt in een zak met water? 2. Vul het boterhamzakje met water. 3. Houd met 1 hand het boterhamzakje vast aan de bovenkant. 4. Prik nu het potlood voorzichtig door het zakje heen. Vraag 2: Lekt het zakje? Antwoorden: Vraag 1: Je antwoord is goed. Het gaat er bij deze vraag om wat jij van tevoren bij deze vraag denkt. Misschien denk je dat als je een gat prikt in een zak met water, het water uit dat gat zal komen. Vraag 2: Het boterhamzakje lekt niet, zolang het potlood nog in het zakje zit. Het potlood vult namelijk precies het gat op dat je hebt geprikt. En het plastic zit precies om het potlood heen. Trek je het potlood eruit, dan raakt het zakje lek. Want er zit niets meer in het gat.

45 Extra uitleg: Wanneer je een potlood door een boterhamzakje heen prikt, zal, door de eigenschappen van het plastic, het zakje precies om het potlood heen sluiten. Zolang het potlood in het zakje zit, zal dit dus niet gaan lekken.

46 Gummibeer onder water Gummiberen zijn gekleurde snoepjes in de vorm van een beer. Als je er op kauwt, dan zijn ze een beetje flexibel. Wat gebeurt er als je een gummibeer een tijdje in water legt? Nodig: 2 gummiberen, glas en water. Stappen: Eerste dag 1. Vul het glas voor de helft met water. Vraag 1: Wat denk je dat er gebeurt als je een gummibeer in het water legt? 2. Doe een gummibeer in het glas water. 3. Wacht 24 uur.

47 Tweede dag 1. Haal de gummibeer uit het glas water. 2. Vergelijk de gummibeer uit het glas met de andere gummibeer. Vraag 2: Wat is er gebeurd? Vraag 3: Hoe denk je dat dit komt? Antwoorden: Vraag 1: Je antwoord is goed, als je hebt opgeschreven wat je dacht dat er zou gebeuren. Ook als er uiteindelijk iets anders is gebeurd. Vraag 2: De gummibeer is groter en zachter geworden en zijn kleur is nu lichter. Als je kraanwater hebt gebruikt, dan zitten er waarschijnlijk kleine luchtbelletjes op het glas en op de gummibeer. Vraag 3: Je antwoord is goed, als je hebt opgeschreven hoe je denkt dat het komt. In een gummibeer zit de stof gelatine. Gelatine kan heel goed water opnemen en vasthouden. Als een gummibeer 24 uur in het water ligt, dan zwelt hij op. Hierdoor wordt hij groter, zachter en lichter van kleur.

48 De luchtbelletjes ontstaan doordat er altijd een beetje lucht zit opgelost in kraanwater. Na 24 uur gaat die lucht uit het water en vormt luchtbelletjes. Extra uitleg: In gummiberen zit de stof gelatine. Als je gelatine in water legt, dan absorbeert de gelatine het water. Als de gelatine in de gummiberen water opneemt, dan zwelt de gummibeer op. Hij wordt groter en zachter. Ook heeft hij een minder felle kleur, omdat evenveel kleurstoffen nu een grotere gummibeer moeten kleuren. Als je bij dit proefje kraanwater hebt gebuikt, dan kunnen er luchtbelletjes ontstaan. Deze luchtbelletjes hebben weinig met het opzwellen van de gummibeer te maken. Op de waterleiding staat druk die ervoor zorgt dat er water uit de kraan komt. Maar de druk zorgt er ook voor dat er een beetje lucht in het water is opgelost. Als de druk wegvalt, dan zal de lucht langzaam uit het water ontsnappen. Na 24 uur kun je allemaal luchtbelletjes op het glas en op de gummibeer zien zitten.

49 Energie uit water Veel stromend water en een flink hoogteverschil. Die twee dingen heb je nodig om energie te maken met de kracht van water. Hoe groter het hoogteverschil, en hoe meer stromend water, hoe meer waterkracht. Daarmee kun je meer energie maken. Nu begrijp je misschien ook waarom een watermolen vaak op een plek in de rivier staat met veel hoogteverschil. Bij bijvoorbeeld een waterval. Het vallende water brengt het schoepenrad in beweging. Met die beweging maalden ze vroeger graan, of ze maakten er papier mee. Tegenwoordig gebruiken we de kracht van water om elektriciteit te maken. Dat gebeurt in een waterkrachtcentrale. Die staat net als een watermolen in de rivier. Wil je veel elektriciteit, dan heb je veel waterkracht nodig. En veel waterkracht ontstaat door een groot hoogteverschil. Daarom hebben ze stuwen in de rivier gebouwd. Een stuw houdt het water tegen. Hierdoor stijgt het water aan 1 kant van de waterkrachtcentrale. Als het water hoog genoeg staat, gaat er een klep open. Dan stroomt het water met veel kracht door een tunnel langs een modern schoepenrad. Dit schoepenrad kun je alleen niet zien.

50 Het zit verstopt onder de rivier. Wel 20 meter diep. Daar gebeurt het allemaal. Het schoepenrad zit vast aan een soort onderzeeër. Daar wordt de beweging van het schoepenrad omgezet in elektriciteit. Dat gebeurt in een generator. Dat is een soort dynamo (zoals op een fiets). Via een dikke kabel en hoogspanningsmasten komt de elektriciteit bij jou thuis. Daar maak jij er weer gebruik van.

51 Literatuurlijst Voor het maken van dit pakket is gebruik gemaakt van de volgende websites: Boeken / voorlichtingsmaterialen: Hoeveel papier gaat er in een boom?, Bas van Lier, uitgeverij Nieuw Amsterdam, ISBN Groene stapjes, Glenn Murphy, uitgeverij Elmar, ISBN