Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ganpat, Soenita Minakoemarie Title: Dead or Alive? The role of personal characteristics and immediate situational factors in the outcome of serious violence Issue Date:

2 Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) DOOD OF LEVEND?DE ROL VAN PERSOONSKENMERKEN EN DIRECTE SITUATIONELE KENMERKEN BIJ DE UITKOMST VAN ERNSTIG GEWELD Achtergrond en algemeen doel Sommige geweldsincidenten eindigen met dodelijke afloop, andere niet. Om te onderzoeken welke factoren bij dit verschil in afloop een rol spelen, richt dit proefschrift de aandacht op persoonskenmerken van daders en slachtoffers en situationele kenmerken. Eerder onderzoek benadrukt het belang van deze factoren voor interpersoonlijk geweld. Traditiegetrouw wordt in de criminologie aangenomen dat sommige personen bepaalde karaktereigenschappen bezitten waardoor zij eerder dan anderen geneigd zijn om betrokken te raken bij (gewelds)criminaliteit, als dader dan wel als slachtoffer. Andere theoretische inzichten benadrukken meer het belang van directe situationele kenmerken die verwijzen naar incidentkenmerken (zoals tijd, locatie, alcoholgebruik en aanwezigheid van omstanders) en gedragingen van actoren, omdat bij bepaalde incidentkenmerken vooral de gelegenheid tot (gewelds)criminaliteit toeneemt en menselijke interacties tijdens conflictsituaties mogelijkerwijs bijdragen aan de escalatie van geweld. Tot dusver is echter nauwelijks onderzocht in hoeverre een dodelijke versus niet-dodelijke afloop van geweldsdelicten wordt beïnvloed door de persoon van de dader, de persoon van het slachtoffer en de directe situatie waarin dergelijke geweldsincidenten plaatsvinden. Een belangrijke reden hiervoor is dat criminologische studies naar geweld doorgaans òfwel kijken naar dodelijk òfwel naar niet-dodelijk geweld, met daarbij veelal een exclusieve blik op de dader. Bovendien worden persoonskenmerken van daders en slachtoffers en situationele kenmerken in de empirische literatuur gewoonlijk afzonderlijk van elkaar bestudeerd. Hierdoor is niet alleen onduidelijk in hoeverre persoonskenmerken van daders en slachtoffers en situationele kenmerken de afloop van ernstig geweld beïnvloeden. Ook is zo goed als onbeantwoord gebleven welke van deze factoren belangrijker zijn bij het bepalen van een dodelijke of niet-dodelijke uitkomst van geweldsincidenten. Dit proefschrift heeft derhalve als algemeen doel te onderzoeken in hoeverre de afloop van ernstige geweldsincidenten (dat wil zeggen een dodelijke of niet-dodelijke afloop) wordt beïnvloed door persoonskenmerken van daders en slachtoffers

3 182 Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) en directe situationele kenmerken. Hiertoe vergelijkt deze studie dodelijke incidenten bestaande uit voltooide moord of doodslag met niet-dodelijke geweldsincidenten bestaande uit pogingen tot moord of doodslag. Het onderzoek dat in dit proefschrift wordt toegelicht is om diverse redenen relevant. Het biedt inzicht in de vraag of en in hoeverre de dodelijkheid van geweldsincidenten wordt beïnvloed door beide typen factoren (persoonskenmerken en situationele kenmerken); bovendien wordt inzichtelijk welke belangrijker zijn bij de uitkomst van ernstig geweld. De verworven inzichten kunnen tevens richting geven aan maatregelen ter voorkoming van dodelijk geweld. Door de vergelijking tussen gepoogde en voltooide moord of doodslagzaken kunnen de empirische resultaten tenslotte bijdragen aan de discussie of er al dan niet systematische verschillen bestaan tussen gepoogde en voltooide moord of doodslagzaken. In het navolgende worden de belangrijkste resultaten van dit proefschrift samengevat, waarna wordt afgesloten met een algemene conclusie en aanbevelingen voor beleid en vervolgonderzoek. Dodelijk geweld in Nederland (en in vergelijking met Finland en Zweden) Hoofdstukken 2 en 3 geven de lezer achtergrondinformatie over dodelijk geweld waarbij de Nederlandse situatie wordt besproken en ook enige landenvergelijking wordt geboden. In hoofdstuk 2 wordt allereerst een algemeen overzicht gegeven van kenmerken van dodelijk geweld in Nederland. Deze gegevens zijn gebaseerd op de Moord en Doodslag Monitor die alle moorden en doodslagen bevat over de periode Dit hoofdstuk laat zien dat jaarlijks gemiddeld 223 personen om het leven komen als gevolg van moord of doodslag in Nederland. De meeste gevallen van moord en doodslag vinden plaats in de grote steden en in de meerderheid van de gevallen is zowel de dader als het slachtoffer man. Verder blijkt dat ongeveer de helft van de daders en slachtoffers van niet-nederlandse afkomst is. De twee meest voorkomende typen van dodelijk geweld zijn dodingen in de huiselijke sfeer en dodingen als gevolg van ruzies tussen vrienden, kennissen of vreemden. Het meest voorkomende wapen om het slachtoffer te doden blijkt een vuurwapen te zijn, gevolgd door een scherp instrument. In hoofdstuk 3 wordt een Europese vergelijking geboden in karakteristieken van dodelijk geweld waarbij Nederland, Finland en Zweden met elkaar worden vergeleken. De gegevens uit dit hoofdstuk zijn afkomstig uit het eerste Europese databestand op het gebied van dodelijk geweld, aangeduid als European Homicide Monitor. Een vergelijking tussen deze drie landen laat zien dat het gemiddelde risico om gedood te worden (per inwoners) in Finland het hoogst is en in Zweden het laagst. Daarmee neemt Nederland dus een middenpositie in ten opzichte van de andere landen. Belangrijke verschillen zijn onder meer dat Nederlandse daders en slachtoffers gemiddeld jonger zijn

4 Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) 183 en vaker in het buitenland zijn geboren dan Finse en Zweedse daders en slachtoffers. Een vuurwapen is het meest voorkomende wapen voor Nederlandse daders om het slachtoffer te doden, terwijl dit een scherp instrument is voor Finse en Zweedse daders. Daarnaast blijken vooral dodingen in het criminele circuit vaker in Nederland voor te komen dan in Finland en Zweden. Ook wordt duidelijk dat bij de meeste Finse en Zweedse dodingen slachtoffers en/of daders onder invloed waren van alcohol ten tijde van het incident. De rol van persoonskenmerken van daders en slachtoffers In hoofdstuk 4 en 5 wordt de nadruk gelegd op de eerste centrale onderzoeksvraag door de aandacht te richten op de rol van persoonskenmerken. In deze hoofdstukken staat het crimineel verleden van daders of slachtoffers centraal. In hoofdstuk 4 wordt onderzocht in hoeverre persoonskenmerken van daders van ernstig geweld de kans beïnvloeden op het plegen van dodelijk versus niet-dodelijk geweld. Aan de hand van officiële strafbladen worden daders van dodelijk en niet-dodelijk geweld vergeleken ten aanzien van hun criminele voorgeschiedenis. De resultaten laten aanzienlijke verschillen zien: daders van niet-dodelijk geweld blijken significant vaker een ernstiger crimineel verleden te hebben dan daders van dodelijk geweld. Anders dan verwacht laat dit hoofdstuk verder zien dat een verhoogde kans op het plegen van dodelijk geweld bij ernstig geweld samenhangt met (a) een latere startleeftijd, (b) de afwezigheid van een geweldverleden en (c) een lager aantal eerdere geweldsdelicten. Bovendien wordt in dit hoofdstuk slechts voor één hypothese ondersteuning gevonden, namelijk dat een hoger aantal eerdere delicten samenhangt met een verhoogde kans op het plegen van dodelijk geweld bij ernstige geweldsdelicten. In hoofdstuk 5 verschuift de aandacht vervolgens naar de persoonskenmerken van slachtoffers door het crimineel verleden van slachtoffers centraal te stellen. Met behulp van data uit strafbladen worden slachtoffers van dodelijk en niet-dodelijk geweld met elkaar vergeleken ten aanzien van hun crimineel verleden. De resultaten laten zien dat slachtoffers van niet-dodelijk geweld significant vaker een zwaarder crimineel verleden hebben dan slachtoffers van dodelijk geweld. Van de variabelen die betrekking hebben op het crimineel verleden blijkt alleen de aan-of afwezigheid van een crimineel verleden dodelijk versus niet-dodelijk slachtofferschap te beïnvloeden; anders dan verwacht blijkt de aanwezigheid van een crimineel verleden significant samen te hangen met een verlaagde kans op dodelijk slachtofferschap. De rol van directe situationele kenmerken In de volgende drie empirische hoofdstukken verschuift de aandacht naar de tweede centrale onderzoeksvraag, namelijk in hoeverre directe situationele

5 184 Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) factoren gerelateerd zijn aan een dodelijke of niet-dodelijke afloop van ernstig geweld. In hoofdstuk 6 wordt de rol van directe situationele factoren onderzocht, die incidentkenmerken en gedragingen van actoren omvatten (zoals alcoholgebruik, wapengebruik door de dader en slachtoffer, en de aanwezigheid en het gedrag van omstanders). De analyses zijn gebaseerd op gegevens afkomstig uit Nederlandse rechtbankdossiers. De resultaten maken duidelijk dat geweldsincidenten met een dodelijke en niet-dodelijke afloop substantieel van elkaar verschillen op het punt van incidentkenmerken en vooral van gedragingen van actoren gedurende het incident. In het bijzonder laten de resultaten zien dat het bij dodelijke geweldsincidenten vaker dan bij niet-dodelijke geweldsincidenten voorkwam dat: (1) omstanders afwezig waren, (2) victim precipitation aan de orde was (d.w.z. het uiteindelijke slachtoffer was de eerste die tijdens het incident een vuurwapen of een scherp instrument toonde, of de eerste die fysiek geweld gebruikte), (3) geen van de omstanders ingreep en (4) daders de meest ernstige verwonding toebrachten met een vuurwapen. De resultaten laten verder zien dat de kans op een dodelijke afloop vooral blijkt toe te nemen wanneer er sprake is van alcoholgebruik door slachtoffers, afwezigheid van omstanders, een groter aantal aanwezige omstanders, vuurwapengebruik door daders en victim precipitation. Terwijl in de eerdere hoofdstukken persoonskenmerken en situationele kenmerken afzonderlijk van elkaar werden bestudeerd, wordt in hoofdstuk 7 bestudeerd in hoeverre de combinatie van deze factoren gerelateerd is aan de dodelijkheid van geweldsincidenten. Hiervoor worden data van strafbladen en rechtbankdossiers gecombineerd. Hoewel de bevindingen uit dit hoofdstuk laten zien dat het crimineel verleden van daders en slachtoffers en directe situationele kenmerken alle een rol spelen, blijken directe situationele kenmerken een relatief grotere bijdrage te leveren aan de afloop van geweldsincidenten dan het crimineel verleden van daders en slachtoffers. Vooral het tonen of gebruiken van een vuurwapen door daders, de afwezigheid van omstanders en victim precipitation lijken daarbij sterker samen te hangen met de kans dat ernstig geweld dodelijk zal eindigen, dan de andere variabelen. In het laatste empirische hoofdstuk hoofdstuk 8 wordt meer specifiek gekeken naar de (chronologische) opeenvolging van acties die plaatsvinden tijdens geweldsincidenten met een dodelijke en niet-dodelijke afloop. Om nader te onderzoeken of hierbij het subtype van conflicten en omstanders een rol spelen, wordt daarbij ingezoomd op enerzijds geweldsconflicten tussen mannen en anderzijds op geweldsconflicten tussen intieme partners. De analyses zijn grotendeels gebaseerd op data afkomstig uit rechtbankdossiers. De resultaten laten belangrijke verschillen zien in hoe dodelijke en niet-dodelijke geweldsincidenten zich ontvouwen, waarbij gesuggereerd wordt dat het er vooral toe doet wanneer en hoe omstanders ingrijpen tijdens de interactieketen. Duidelijk wordt ook dat de chronologische volgorde van acties tijdens geweldsconflicten tussen mannen op belangrijke punten verschilt van die van geweldsconflicten

6 Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) 185 tussen intieme partners, vooral ten aanzien van of en wanneer (de-)escalatie door omstanders en wapengebruik door slachtoffers plaatsvinden in de interactieketen. Conclusie De algemene bevinding van dit proefschrift is dat persoonskenmerken van daders en slachtoffers, en directe situationele kenmerken weliswaar alle een dodelijke of niet-dodelijke uitkomst van ernstig geweld beïnvloeden, maar directe situationele kenmerken blijken veel meer dan persoonskenmerken de uitkomst te beïnvloeden. In het bijzonder blijkt dit te gaan om de invloed van vuurwapengebruik door de dader, aanwezigheid van omstanders en victim precipitation. Deze bevinding suggereert dat een dodelijke afloop van geweldsincidenten in belangrijkere mate afhankelijk lijkt te zijn van datgene wat zich afspeelt tijdens het incident dan van relatief stabiele persoonskenmerken van de dader en het slachtoffer. Deze resultaten impliceren dat bij het bestuderen van geweld een eenzijdige focus op daders vermeden moet worden. Dit is van essentieel belang, omdat niet alleen het gedrag van de uiteindelijke dader invloed heeft, maar ook de uiteindelijke slachtoffers en omstanders hebben invloed op de afloop van geweldsincidenten. Omdat belangrijke systematische verschillen tussen dodelijke en niet-dodelijke geweldsincidenten naar voren zijn gekomen, lijken de bevindingen van het proefschrift er bovendien op te duiden dat het onderscheid tussen een gepoogde en voltooide moord of doodslag vaak ten onrechte als louter toevallig wordt beschouwd. Daarmee benadrukt dit proefschrift het belang en de meerwaarde van een systematische vergelijking tussen gepoogde en voltooide moord of doodslag. Beleids/praktijkaanbevelingen Op basis van dit proefschrift ligt het voor de hand dat beleid zich meer zou kunnen richten op (het bevorderen of tegengaan van de invloed van) bepaalde directe situationele kenmerken. Een eerste beleidsaanbeveling is om meer te investeren in publieke voorlichtingscampagnes om de bewustwording onder het publiek te vergroten, dat het invloed kan uitoefenen op het verloop van gebeurtenissen en zelfs levens kan redden. Het belang hiervan wordt onderschreven door de bevinding dat in veel gevallen omstanders aanwezig zijn bij ernstige geweldsincidenten en dat zij deels het verschil tussen leven en dood kunnen bepalen. Hoewel vervolgonderzoek aan te bevelen is, zouden concrete handvatten over hoe te handelen bij gewelddadige confrontaties kunnen helpen om verdere escalatie van een conflict te voorkomen. Verantwoordelijkheidsgevoel en vaardigheden van omstanders om te interveniëren zijn vooral van belang, omdat deze het ingrijpen door deze omstanders kunnen stimuleren, terwijl gebrek aan kennis of vaardigheden van omstanders interventie kunnen ontmoedigen, zo blijkt uit eerder onderzoek. Voorlichtingscam-

7 186 Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) pagnes zouden echter eveneens moeten benadrukken dat eigenrichting verboden is en dat de eigen veiligheid voorop moet staan. Voorts zou meer geïnvesteerd kunnen worden in trainingen die gericht zijn op het versterken van conflictoplossend vermogen. Deze aanbeveling komt voort uit de bevinding dat gedragingen tijdens conflicten het verloop van het incident in belangrijke mate kunnen bepalen. Trainingen in conflictoplossend vermogen kunnen niet alleen bevorderen dat mensen bewuster worden van hun gedrag; concrete gedragsalternatieven of handvatten kunnen eveneens worden geboden in het omgaan met conflicten. Dergelijke trainingen kunnen ook nuttig zijn om te verduidelijken hoe de hulp van omstanders het beste kan worden ingezet bij potentieel gewelddadige confrontaties. Voor de preventie van de meest ernstige vorm van geweld verdient het eveneens aanbeveling om het tegengaan van dodelijk geweld duidelijker op de Nederlandse politieke agenda te plaatsen en daarbij aandacht te besteden aan incidenten die plaatsvinden in het private domein, alsook in het publieke domein. Dit kan bijvoorbeeld door hier specifiek aandacht aan te wijden in de veiligheidsprogramma s van de overheid. Recente veiligheidsprogramma s die pogen omstanders te activeren, blijven in de praktijk vaak beperkt tot het private domein. Aangezien ernstig geweld niet alleen in het private domein plaatsvindt, is het gewenst om het mobiliseren van omstanders ook door te trekken naar het (semi-) publieke domein. Voor instanties verantwoordelijk voor het vuurwapenbeleid is het daarnaast aanbevelenswaardig om strenger toe te zien op de naleving van de vuurwapenwetgeving, alsook een grondiger inspectie te verrichten naar de vraag waar gevonden illegale vuurwapens vandaan komen. Dit is des te meer van belang in het licht van de bevinding dat het tonen of gebruiken van een vuurwapen gerelateerd is aan een grotere kans op een dodelijke afloop bij ernstige geweldsincidenten. Gezien deze bevinding zou de wetgever zich bovendien kunnen buigen over de vraag of illegale vuurwapenhandel en illegaal vuurwapenbezit strenger bestraft moeten worden. Ook is het wenselijk dat de politie meer investeert in het systematisch ondervragen van omstanders. De bevindingen van dit proefschrift impliceren immers dat omstanders onder meer als sleutelgetuigen kunnen fungeren die belangrijke inzichten kunnen verschaffen over het ontstaan en verdere verloop van conflictsituaties. Tot slot zou grondiger nagedacht kunnen worden over hoe omstanders in het strafrechtelijke systeem behandeld moeten worden, vooral als het gaat om omstanders die een prominente rol hebben gespeeld bij het verergeren van een conflict. Suggesties voor vervolgonderzoek Dit proefschrift heeft vooruitgang geboekt door de afloop van geweldsdelicten centraal te stellen, waarmee meer inzicht is geleverd in de vraag in hoeverre een dodelijke of niet-dodelijke afloop van geweldsdelicten samenhangt met persoonskenmerken van daders en slachtoffers en directe situationele factoren.

8 Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) 187 De bevindingen en inzichten van dit proefschrift bieden daarnaast ook mogelijkheden voor vervolgonderzoek. In de eerste plaats zou vervolgonderzoek idealiter gebruik kunnen maken van case-control method zodat verschillende geweldsincidenten vergeleken kunnen worden die door dezelfde persoon zijn gepleegd. Hierdoor kan de rol van situationele kenmerken bij geweldsincidenten nauwkeuriger en diepgaander worden bestudeerd. Hoewel deze methode in de criminologie vrij onbekend is, is het een potentieel robuuster design dan de onderhavige onderzoeksmethode, in het bijzonder omdat deze controleert voor tijd-stabiele individuele kenmerken. Een andere suggestie voor vervolgonderzoek is om meer directe metingen van criminele geneigdheid te includeren. Dit is vooral van belang omdat in dit proefschrift de criminele geneigdheid van daders en slachtoffers indirect is gemeten door het crimineel verleden van daders en slachtoffers als indicator te gebruiken. Door bijvoorbeeld een zelfcontrole schaal te gebruiken, kunnen meer nauwkeurige uitspraken worden gedaan over de invloed van criminele geneigdheid. Om de invloed van situationele kenmerken op de afloop van geweld te bestuderen, heeft dit proefschrift een beperkte selectie van ernstige geweldszaken zeer grondig geanalyseerd waarbij onder meer gefocust is op een-op-eengeweldszaken die in Den Haag of Rotterdam plaatsvonden. Hoewel dit waardevolle inzichten heeft opgeleverd, is nog onduidelijk in hoeverre de bevindingen gegeneraliseerd kunnen worden naar andere, niet onderzochte zaken, zoals die waarbij meervoudige daders en/of slachtoffers betrokken zijn of die andere regio s betreffen. Vervolgonderzoek is nodig om te zien of vergelijkbare uitkomsten worden gevonden indien dergelijke zaken ook zijn opgenomen in de studie. Vervolgonderzoek zou verder kunnen ingaan op de vraag in hoeverre persoonskenmerken van daders en slachtoffers interacteren met situationele kenmerken. In eerder onderzoek is deze onderzoeksvraag niet uitvoerig onderworpen aan empirische toetsing, wat eveneens niet goed mogelijk was in dit proefschrift vanwege het relatief beperkt aantal ernstige geweldszaken en het grote aantal variabelen waarnaar onderzoek werd gedaan. De bevindingen van dit proefschrift geven ook aanleiding voor vervolgonderzoek waarin gedetailleerder wordt ingezoomd op bepaalde subtypen van geweld, waarbij bij voorkeur ook het concept van victim precipitation en de rol van sekse nader wordt onderzocht. Dit is van belang voor een betere duiding van de resultaten. Eén van de bevindingen is dat bij ernstige geweldsdelicten victim precipitation significant samengaat met een grotere kans dat geweld dodelijk zal eindigen. Vervolgonderzoek zou bijvoorbeeld beter kunnen duiden waarom sommige slachtoffers bepaalde gedragingen initiëren, zodat er meer inzicht verkregen wordt in de onderliggende redenen. Hoewel verder onderzoek op dit terrein wenselijk is, laat dit proefschrift zien waar belangrijke kansen en aanknopingspunten liggen voor verscheidene

9 188 Nederlandse samenvatting (Summary in Dutch) instanties om de krachten te bundelen in de strijd tegen ernstig en soms zelfs dodelijk geweld en hoe belangrijk het is om daarin de rol van daders, slachtoffers en omstanders in ogenschouw te nemen.