Grenzen verleggen in het pastoraat

Transcriptie

1 Grenzen verleggen in het pastoraat Het kan heel verfrissend zijn om grenzen te verleggen, op het gebied van nieuwe doelgroepen in het pastoraat, nieuwe vormen en nieuwe vaardigheden. Het is goed om verder te kijken dan wat we in het pastoraat gewend zijn, en met nieuwe pastorale vormen aan te sluiten bij wat vandaag de dag gewenst is. Dit katern helpt u een eindje op weg. Katern Foto: Goos van der Veen/HH Andere aanpak vraagt andere inzet van mensen Pastoraat in kleine gemeenten Film kijken als vorm van pastoraat Jeugdpastoraat: investeer in relaties Pastoraal beleid ontwikkelen

2 2 Pastoraat vindt plaats waar mensen aandacht geven aan elkaar De kerk is bij uitstek de plaats waar mensen omzien naar elkaar. En dat is misschien wel het kostbaarste dat de kerk te bieden heeft: tijd en ruimte voor mensen om elkaar te ontmoeten. Mensen zoeken naar verbinding en naar verdieping van hun leven. Geloofsgemeenschappen geven daar aandacht aan in hun pastoraat. Pastoraat dat plaatsvindt in en vanuit lokale kerkelijke gemeenten noemen we gemeentepastoraat. Daarbij kan de kerk niet zonder vrijwilligers, ouderlingen en bezoekmedewerkers. Zij stimuleren het onderlinge pastoraat en geven zelf pastorale aandacht aan mensen die daaraan behoefte hebben. Met huisbezoek, groothuisbezoek en vormen van groepspastoraat worden mensen pastoraal bijgestaan en geholpen om hun weg te vinden in hun vragen over geloof en leven. Door het onderlinge pastoraat door gemeenteleden komen nieuwe pastorale ontmoetingen ook op een andere wijze tot stand, zoals bijvoorbeeld in een koor, een eetgroep, een gespreksgroep of bijbelkring. Soms ontstaat, spontaan en zelfgeorganiseerd, pastoraat onder lotgenoten, mensen bijvoorbeeld van wie de partner overleden of hulpbehoevend is of van wie een kind een handicap heeft. Pastoraat vindt plaats waar mensen aandacht geven aan elkaar. Geen klus die gedaan moet worden, geen kunstje dat je even doet. Pastoraat doe je omdat je om mensen geeft. Onder druk In een aantal gemeenten functioneert een traditionele bezoekstructuur nog prima. Er is op deze manier veel onderlinge zorg; gemeenteleden ervaren dat als een weldaad. In andere gemeenten is er nauwelijks sprake van georganiseerd pastoraat; zij zijn juist heel goed in het ongeorganiseerde pastoraat. Dit alles neemt niet weg dat de betrokkenheid van gemeenteleden bij het kerkelijk aanbod onder druk staat. Nog maar een kleine groep mensen wordt daadwerkelijk bereikt, ook met het pastorale aanbod. Dat geldt met name voor een flink deel van de ouderen die nog wel op zichzelf wonen maar nauwelijks nog het huis uit komen en geen kerkdiensten meer bezoeken. Er lekt veel energie weg in de organisatie van het pastoraat, bijvoorbeeld in het zoeken naar bezoekmedewerkers. Toch leeft in sommige gemeenten nog steeds de behoefte van alomtegenwoordigheid : door middel van het bezoekwerk contact te hebben met elk gemeentelid. Dit is in een groot aantal situaties geen reële gedachte meer. Grenzen verleggen Al met al kan het heel verfrissend zijn om grenzen te verleggen, op het gebied van nieuwe doelgroepen in het pastoraat, nieuwe vormen en nieuwe vaardigheden. En soms ook met een nieuwe visie. Hoe kunnen we verder kijken dan wat we in het pastoraat gewend zijn? Hoe kunnen we met nieuwe pastorale vormen aansluiten bij wat vandaag de dag gewenst is? Wat past bij mensen van vandaag? Dit katern geeft een aanzet tot (her)bezinning op het pastoraal beleid in de gemeente. Janet van Dijk communicatieadviseur in de Protestantse Kerk Appels plukken Inventariseer waar mensen zich door de week mee bezighouden, zo bepleitte op 29 maart jl. Mechteld Jansen, hoogleraar Missiologie aan de Protestantse Theologische Universiteit, tijdens de landelijke Pastorale Dag. Bied meer kortdurende activiteiten aan. Hoewel gespreksgroepen zeker zullen blijven, moet het pastoraat niet bij het verbale blijven. In het dorp waar ik woon gaan mensen elk jaar een dagje appels plukken. Ze hebben dan veel plezier en voeren tussendoor diepzinnige gesprekken. Dat is ook pastoraat!

3 Andere aanpak vraagt andere inzet van mensen 3 In mijn praktijk als gemeenteadviseur zie ik dat pastoraat als een van de kernwaarden van gemeentezijn wordt gezien; gemeenten hechten er enorm veel belang aan. Maar ze zien daarbij ook dat er minder mensen beschikbaar zijn, en dat behoeften van gemeenteleden veranderen. Hoe spelen ze daarop in? Trix Drewes, gemeenteadviseur in de classes Arnhem en Achterhoek Oost, begeleidt gemeenten in haar classis vaak in het zoeken naar andere vormen van pastoraat. Gemeenten hebben vaak de neiging om vast te houden aan het oude vertrouwde, met de inrichting in wijken, wijkouderlingen en bezoekmedewerkers. Die organisatievorm is met zorg ingebed en werkt op sommige plaatsen heel goed maar in andere niet meer steeds minder mensen willen dit werk doen. Daarnaast geven gemeenteleden aan dat ze eigenlijk geen huisbezoek verwachten. Grenzen verleggen is dus een heel uitdagend thema. Het betekent dat je soms het vertrouwde achter je moet laten. Ik help gemeenten om zichzelf dan ook toe te staan dat ze het loslaten. Dat hoeft niet te betekenen dat je alles op de schop gooit dat wat groeit en bloeit kan blijven bestaan. Maar houd dingen die niet meer verlangd worden niet met hangen en wurgen overeind. Creëer ruimte voor nieuwe vormen, nieuwe mensen en vernieuwende energie. Het is daarbij wel van belang dingen goed af te ronden, vindt Trix. Bijvoorbeeld door bespreekbaar te maken waarom je als gemeente ergens mee stopt. Benoem het lastige punt. Markeer het loslaten. Houd bijvoorbeeld een laatste bijeenkomst waarin je terugkijkt naar wat is gedaan en wat daar waardevol in was. Benoem wat veranderd is en wat de redenen zijn om ermee te stoppen of het af te bouwen. Het doet ertoe wie je inzet Als je als gemeente andere dingen wilt gaan doen, vraagt dat andere kwaliteiten van mensen. Een gemeente moet gaan Creëer ruimte voor vernieuwde energie verkennen welke mensen ze nodig heeft. Trix: Als je in het pastorale werk bijvoorbeeld met social media wilt gaan werken, vraagt dat andere deskundigheid en ervaring van vrijwilligers dan bij bezoekwerk. Als een gemeente bepaalt dat ze zich wil gaan richten op gescheiden mensen, moet ze goed bekijken welke vrijwilligers ze daarvoor inzet. Het doet ertoe wie je inzet. Weet dus als gemeente wat je in huis hebt aan deskundigheid. Vroeger ontdekten gemeenten dat door bijvoorbeeld een talentenbank, maar er zijn ook eigentijdse vormen te bedenken. Ik ben helemaal niet pessimistisch over het vinden van vrijwilligers. Als je benoemt wat je wilt bereiken, is er geen gebrek aan menskracht. Als het gaat om dingen die ertoe doen, zeggen mensen: ik doe mee. Mensen willen zich volop inzetten als je ze aanspreekt op waar ze warm voor lopen. Dat is natuurlijk het wederkerige van vrijwilligerswerk: je vindt het belangrijk en zet je daar graag voor in, maar je krijgt er ook veel voor terug. Eerste stap Een eerste stap voor gemeenten die hun pastoraat anders willen gaan inrichten is het in kaart brengen van de gemeente en haar omgeving. Waar staan we als het gaat om pastoraat? Wat kan blijven, wat willen we anders? Voor wie willen we er zijn en hoe? En wat en wie hebben we daarvoor nodig? Bedenk hoe je vrijwilligers wilt werven. Sommige gemeenten kunnen dat heel goed zelf, andere roepen graag de hulp in van de gemeenteadviseur in hun classis. U vindt deze via gemeenteadviseur. Janet van Dijk communicatieadviseur in de Protestantse Kerk

4 4 Pastoraat in kleine gemeenten Foto: Jan van de Lagemaat In een kleine gemeente doen kerkenraadsleden wat hun hand vindt om te doen. Ook de ouderlingen. Het pastorale werk kent beperkingen, maar geeft ook ruimte om eigen mogelijkheden te ontwikkelen. Het is de kunst om de mogelijkheden te zien en te benutten en niet vertwijfeld tegen een berg werk aan te blijven kijken omdat je nooit al dat werk aan zult kunnen. Veel kleine gemeenten raken steeds meer naar binnen gekeerd omdat er zoveel werk te doen is. Geen tijd meer voor iets anders, terwijl het zo belangrijk is om over de eigen kerkmuren te kijken en naar regionale of landelijke bijeenkomsten te gaan waar de accu kan worden opgeladen. Denk aan de Landelijke Pastorale Dag of een lezing of cursus die in de classis wordt aangeboden. Deze ontmoetingen geven inspiratie voor het werk in de eigen gemeente. Wat wel en wat niet? Om zicht te houden op wat je als ouderling in een kleine gemeente wilt bereiken, ook al zijn jullie maar met een paar mensen, is het belangrijk om in het beleidsplan van de gemeente een apart hoofdstuk te maken over pastoraat en missionair werk, de voornaamste taakgebieden van de ouderling. Daarin wordt beschreven wat jullie over vier jaar bereikt willen hebben en waar jullie in deze periode geen aandacht aan zullen besteden. Dat laatste is ook belangrijk. Dat beleidsplan mag best een beetje de kleur krijgen van de mensen die ermee gaan werken. Waar jullie goed in zijn en wat jullie leuk vinden om te doen, mag zeker een rol spelen. Ook wordt beschreven wat de taakverdeling met de beroepskracht predikant of kerkelijk werker zal zijn en hoe je de gemeente erbij wilt betrekken. Het is goed om dat beleidsplan met de gemeente te bespreken, zodat er geen verkeerde verwachtingen kunnen zijn. Slim organiseren Als er maar enkele ouderlingen zijn, is het haast onmogelijk om de hele gemeente met enige regelmaat te bezoeken. Nu blijkt in veel gemeenten dat men daar ook niet meer zo op zit te wachten. Toch blijft de zorg aan met name ouderen en mensen met een klein sociaal netwerk belangrijk in het pastoraat. Dat kan slim georganiseerd worden door hen buurts gewijs bij elkaar te brengen bij een gemeentelid thuis met koffie of thee, of in het kerkgebouw als dat zich daarvoor leent. De gemeente is immers ook een plaats waar onderlinge zorg centraal staat. Als het op een centrale plaats is, moeten er misschien gemeenteleden worden ingeschakeld om mensen te brengen en te halen. Ook kan een gast heer of gastvrouw worden aangewezen. Zo houd je zelf de handen vrij om aan dacht te kunnen besteden aan de gasten. In verschillende gemeenten worden met dezelfde bedoeling aanschuifmaaltijden opgezet, waarvoor deelnemers zich moeten opgeven. Er wordt door vrijwilligers gekookt, en mensen worden opgehaald en weer thuisgebracht. Zo n initiatief kan uitgroeien tot een gelegenheid waar mensen naar uitkijken. Joke Steeneveld gemeenteadviseur in de classes Goes en Zeeuws-Vlaanderen

5 Handvatten om met je eigen verhaal te komen Film kijken als vorm van pastoraat 5 In de Protestantse Gemeente De Ontmoeting te Noord-Beveland (i.w.) zijn we een paar jaar geleden begonnen met filmavonden, een concept dat ds. Karin van den Broeke heeft overgebracht uit het studentenpastoraat in Leiden. We kiezen voor films die een levensbeschouwelijk of maatschappelijk thema aan de orde stellen, zodat naderhand over dat thema doorgepraat kan worden. Bij pastoraat denk je al snel aan eenop-een-gesprekken tussen pastorant (degene die bezocht wordt) en pastor. Zo n gesprek begint met koetjes en kalfjes, en met een beetje geluk wordt er een spade dieper gestoken en kunnen persoonlijke thema s uit het leven van de pastorant besproken worden. Een goede en vruchtbare manier van pastoraat die echter veel van de vaak schaarse tijd van de pastor vraagt. In onze gemeente zijn we daarom begonnen met filmavonden. Door via een film over een thema te spreken, is er voldoende afstand tot de materie om er veilig over te praten. In de groep kan vanuit verschillende invalshoeken over het thema gesproken worden. Dat het niet direct over persoonlijke meningen of ervaringen gaat, maakt het ook mogelijk om gevoelige thema s of persoonlijk beladen ervaringen te bespreken. We hebben films vertoond die wat verder van onze wereld vandaan stonden, zoals Das Leben der Anderen. Daardoor verliep het nagesprek wel wat moeizamer. Films daarentegen over het schimmige gebied tussen goed en fout in de Tweede Wereldoorlog, zoals Haar naam was Sarah of De Tweeling, zorgden voor veel herkenning en discussie. De houding van onze gemeente ten opzichte van het conflict tussen Israël en Palestina kon op een veilige manier besproken worden aan de hand van Etz Limon (de citroenboom). Een hoogtepunt was de film Mar Adentro aan de hand waarvan we over euthanasie konden spreken, een gevoelig onderwerp, beladen met sterke emoties bij voor- en tegenstanders. Welkome aanvulling Tijdens een groepsdiscussie kunnen persoonlijke visies en ervaringen gedeeld worden. Niet iedereen is daar overigens even goed toe in staat. Dat geeft niet de film zelf biedt vaak genoeg stof om over door te praten, zoals de keuzes die de regisseur heeft gemaakt, de cruciale Fragment uit De Tweeling. Foto: Dinand van der Wal/HH momenten in het verhaal of de symboliek die gebruikt wordt. Voor mensen die wat terughoudender zijn in het delen van persoonlijke ervaringen in een groep zijn de films toch behulpzaam. Woorden en voorbeelden uit films maken het vervolgens vaak gemakkelijker om over de persoonlijke thema s uit je eigen leven te praten. De pastorant heeft dan dankzij de film handvatten gekregen om zijn of haar verhaal uit de doeken te doen. We beschouwen de filmbijeenkomsten dan ook als een welkome aanvulling in de gereedschapskist van het pastoraat. Ruben den Hertog predikant in de Protestantse Gemeente De Ontmoeting Henk Reitsema, werkzaam bij l Abri die in Utrecht filmavonden verzorgt, maakte een uitgebreide handreiking voor het leiden van een filmgesprek. Deze kan aangevraagd worden via j.van.dijk@pkn.nl. Praktisch Voor een goede filmbijeenkomst is het nodig dat de gespreksleider de film heeft gezien. Hij of zij weet dan hoe een film de levens- of geloofsvragen belicht en welke vragen erbij gesteld kunnen worden. Er kan dan ook voor aanvang van de film gewaarschuwd worden voor eventuele gewelddadige of seksueel expliciete scènes. Let erop dat voor het vertonen van films in een openbare gelegenheid een licentie aangevraagd moet worden. Zie hiervoor filmservice.nl of videma.nl.

6 6 Jeugdpastoraat: investeer in relaties Waar gaat het nu eigenlijk om in het pastoraat? Die vraag zou ik aan gemeenten mee willen geven die het gevoel hebben niets te doen aan jeugdpastoraat. Misschien is het goed als zij eens op een andere manier naar jeugdpastoraat gaan kijken, los van wat ze gewend zijn in het gewone pastoraat. Er zijn maar weinig gemeenten die trots zijn op hoe het jeugdpastoraat bij hen georganiseerd is. In het verleden is vaak wel energie gestoken in het opzetten van een werkgroep voor jeugdpastoraat. Men heeft nagedacht over de manier waarop wijkouderlingen ook aandacht kunnen hebben voor de kinderen en de jongeren in de gezinnen waar ze op bezoek kwamen. Er is afgesproken wie ingeschakeld wordt als bekend is dat in een bepaald gezin moeilijkheden zijn. Misschien is zelfs een aantal mensen uit de gemeente naar een relevante cursus geweest. Toch is hier verder vaak niet veel uit voortgekomen. Waarde van relaties Maar waar gaat het nu eigenlijk om in het jeugdpastoraat? Kijk er eens op een andere manier naar, los van de gebruikelijke vormen in het gewone pastoraat. Kijk eens naar de kinderen en de jongeren in de gemeente. Waar zijn ze? Met wie hebben ze contact? Wat gebeurt er allemaal op de momenten dat ze bij elkaar zijn en ze van alles en nog wat met elkaar bespreken? Wat gebeurt er als je een jongere tegenkomt in de supermarkt en je belangstellend informeert naar zijn of haar bezigheden? Voor veel gemeenten kan het een echte eye opener zijn om de waarde te herkennen van de relaties die de begeleiders in het jeugdwerk hebben met kinderen en jongeren. Bijvoorbeeld: samen op de jeugdclub vieren dat Lars na hard werken te horen heeft gekregen dat hij toch overgaat naar de volgende klas. Of: luisteren naar Jessica die verdriet heeft om de dood van haar geliefde konijn. Of: na de tienerdienst aan Remko vragen hoe het met hem gaat, omdat je weet dat zijn ouders gaan scheiden. Het zijn allemaal voorbeelden van jeugdpastoraat. Investeer in relaties Als gemeenten naar het jeugdpastoraat gaat kijken vanuit de waarde van relaties, ontdekken ze vaak dat ze veel meer aan jeugdpastoraat doen dan ze dachten. Want het omzien naar elkaar, aandacht hebben voor ieders verhaal, het delen van mooie en moeilijke momenten in het leven: dat gebeurt vaak volop. Op de jeugdclub, de catechese, in de tienerdienst, tijdens de kindernevendienst. Of misschien wel juist buiten de bestaande activiteiten: in de contacten met de begeleiding en van de kinderen en jongeren onderling. Wil je als gemeente echt doen aan jeugdpastoraat, investeer dan in al die waardevolle relaties die er al zijn. Ik ben ervan overtuigd dat gemeenten veel meer kunnen betekenen voor kinde ren en jongeren dan ze vaak denken. Bij JOP, de jeugdorganisatie van de Protestantse Kerk, werken we vanuit de missie dat ieder kind en iedere jongere zich geliefd mag weten door God. Als er ergens de mogelijkheid is om daar handen en voeten aan te geven, is het wel in de relaties die de jeugdbegeleiders hebben met de kinderen en de jongeren in de gemeente. Om gemeenten te ondersteunen bij het invulling geven aan het jeugdpastoraat ontwikkelde JOP de werkmap Jeugdpastoraat. Meer informatie hierover is te vinden via Zie ook dit nummer van Kerkinformatie, pagina Nelleke Quist specialist Jeugdpastoraat bij JOP Foto: Sandra Haverman

7 Pastoraal beleid ontwikkelen 7 Er is veel te doen voor kerken die vormen van betekenisvol pastoraat willen ontwikkelen. In dit katern kunt u daarover lezen. Maar hoe organiseer je dat? En hoe maak je daar beleid op? Soms zal de ontdekking worden gedaan dat de oude organisatievorm voor pastoraat niet meer past bij verwachtingen van de mensen vandaag. De kunst is dan om te inventariseren wat nodig is en welke mogelijkheden er zijn. Dat vraagt om een signalerende houding: wat is gaande, binnen én buiten de kerk? In veel gevallen weet je van tevoren niet wat je tegen zult komen. Het is dan een kwestie van gewoon een eerste stap zetten, durven experimenteren, netwerken opzetten, bereid zijn om nieuwe manieren van doen te ontdekken. In tal van geloofsgemeenschappen zien we die ontwikkelingen gebeuren. Nodig is een herbezinning op de vraag waar de geloofsgemeenschap ook alweer voor bedoeld is, en een nieuwe reële inschatting van de mogelijkheden en zeker ook de onmogelijkheden van de kerkgemeenschap. Een kerk heeft alleen betekenis als zij inspireert, als er ruimte is voor ontmoetingen waarin iets te beleven valt. Ontmoetingen met verhalen, geloofstradities, met God. Het gaat allereerst om mensen, niet om de klussen. De kerk is geen bolwerk maar netwerk. Het woord gemeenschap wordt actief ingevuld: gemeenschap vindt plaats op het moment dat mensen bij elkaar zijn, iets delen of doen met elkaar, beschikbaar zijn voor elkaar. Betekenis voor het pastoraat Gemeenteleden zijn zelf verantwoordelijk voor pastorale zorg, en die zorg wordt vooral onderling verleend, eventueel ondersteund door medewerkers in het pastoraat. Soms ontstaat spontaan pastoraat of een vorm van omzien naar elkaar zonder dat daar lang over nagedacht is. De taak van de kerkenraad is zorgen voor een vangnet voor wie buiten de boot valt en het ontwikkelen van allerlei nieuwe initiatieven. De kunst is om een passende organisatievorm en structuur te bedenken. Daarbij is de ene gemeente de andere niet. De omgeving, samenstelling van de gemeente met aanwezige kwaliteiten, gegroeide tradities en culturen, stad, nieuwbouwwijk of dorp, het maakt allemaal uit bij de ontwikkeling van een pastoraal aanbod. Ideale structuren hiervoor bestaan niet. Kerkenraadskamer Lutherse Kerk te Arnhem. Foto: Jan van de Lagemaat Uitgangspunt voor pastoraat is dat het begint aan de basis, daar waar mensen elkaar spontaan ontmoeten en oog en oor voor elkaar hebben. Voor de organisatie van het pastoraat betekent dat: aansluiten bij waar mensen zijn en wat zij denken en beleven. Zoek daarbij niet alleen binnen de gebruikelijke kring van kerkelijk betrokkenen naar mensen met pastorale kwaliteiten. Vragen voor een pastoraal beleid 1. Voor wie willen we als geloofsgemeenschap betekenis hebben? Zijn er speciale doelgroepen voor wie we ons (dit jaar) verantwoordelijk voelen? 2. Welke ontmoetingsmomenten zijn er al, al dan niet georganiseerd? 3. Welke signalen vangen we op? 4. Van wie vangen we signalen op, en welke doelgroepen kunnen we daarin onderscheiden? 5. Hoe kunnen we een goede vorm van vrijwilligersbeleid ontwikkelen waardoor mensen met pastorale kwaliteiten boven komen drijven? 6. Welke training hebben nieuwe medewerkers in het pastoraat nodig voordat zij aan de slag gaan? 7. Welke taakverdeling wordt gemaakt tussen beroepskracht(en) en vrijwilligers? Op basis van de antwoorden op deze vragen kunnen drie vervolgvragen worden gesteld: 8. Wat willen we dit jaar bereiken? 9. Welke middelen hebben we om dit te bereiken? 10. Wat hebben we nodig om de taak goed te doen? Door doelen, taken en kwaliteiten op elkaar af te stemmen kan het pastoraal beleid per jaar worden uitgestippeld. Afhankelijk van de mogelijkheden kan een aantal vormen naast elkaar worden beoefend. Uit Verbeelding en aandacht, nieuwe wegen voor gemeentepastoraat. Zie ook: > handreikingen

8 8 Foto: Irene Versnel Behulpzaam bij het pastorale werk Handreikingen Het Protestants Landelijk Dienstencentrum biedt een groot aantal handreikingen voor het pastoraat. U vindt een aantal gedrukte brochures (over onder meer dopen, huiselijk geweld, partner van een chronisch zieke) in de webwinkel via Een steeds groter aantal handreikingen is als gratis download op de website beschikbaar. Handreikingen over allerlei thema s, waaronder voorspellende geneeskunde, pastoraat en gebed, medische beslissingen rond het levenseinde, het zegenen van levensverbintenissen en pastoraat aan mensen in rouw. U vindt deze via > handreikingen. Cursussen Het Protestants Centrum voor Toerusting en Educatie, onderdeel van de dienstenorganisatie, biedt een groot aantal cursussen voor ondersteuning op het gebied van pastoraat. Deze cursussen zijn onder te verdelen in een basiscursus pastoraat en verdiepingscursussen. De basiscursus biedt aan onder andere ouderlingen, pastoraal medewerkers, wijkcontactpersonen pastoraat en ouderenbezoekers een introductie in allerlei aspecten van het pastorale werk. De verdiepingscursussen gaan verder door op verschillende aspecten van het gemeentepastoraat. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het Protestants Centrum voor Toerusting en Educatie, tel. (030) of een sturen aan pcte@pkn.nl. Bijzonder pastoraat Binnen de Protestantse Kerk houden predikanten of pastores zich bezig met een specifieke doelgroep, zoals dove/ slechthorende mensen, studenten of schippers. Daarnaast zijn pastores werkzaam in de gezondheidszorg, de krijgsmacht, bij justitie of op luchthavens. Zij zijn in dienst van een instelling of organisatie. Al deze predikanten en pastores worden ondersteund door een werkgroep die namens hen contact onderhoudt met de dienstenorganisatie van de Protestantse Kerk. Meer informatie over dit zgn. doel groepenpastoraat vindt u op Gemeenteadviseur Veel cursussen die het Protestants Centrum voor Toerusting en Educatie biedt worden gegeven door gemeenteadviseurs. Zij kunnen ook ingeschakeld worden voor een cursus op maat in uw eigen woonplaats, of als u advies nodig heeft op het gebied van bijvoorbeeld pastoraat. U vindt de gemeenteadviseur die in uw classis werkzaam is via