DIMENSIES HET MOMENT HOGER ONDERWIJS VOOR DE VAKMAN 2.0 NOG LANG NIET UITGELEERD DEBAT WERKDRUK IN HET MBO UIT HET PRACTORAAT CREATIEF VAKMANSCHAP

Transcriptie

1 NUMMER 30 - OKTOBER 2017 DIMENSIES HET MOMENT DEBAT WERKDRUK IN HET MBO HOGER ONDERWIJS VOOR DE VAKMAN 2.0 UIT HET PRACTORAAT CREATIEF VAKMANSCHAP NOG LANG NIET UITGELEERD LEARNING COMMUNITIES ALS MINDSET

2 2 ECBO DIMENSIES VOORAF ALS JE NU VAN HET MBO KOMT MOET JE NOG ONGEVEER 50 JAAR WERKEN. IN DIE 50 JAAR IS HET ONWAARSCHIJNLIJK DAT JE DEZELFDE SOORT BAAN HOUDT. EN ZELFS ALS DAT ZO IS, DAN IS HET ONWAAR- SCHIJNLIJK DAT JE AL DIE 50 JAAR PRECIES HETZELFDE DOET. DAT JE DEZELFDE VAARDIGHEDEN NODIG HEBT DIE JE HEBT GELEERD OP SCHOOL. Bijscholing, opscholing en herscholing is dus onvermijdelijk. Als onderzoeker is leren onderdeel van mijn werk (en meteen een van de leukste kanten). Op het werk wordt formeel en informeel veel geleerd, en is het belangrijk dat er meer erkenning komt voor leren in de praktijk. Dit geldt niet voor iedereen; er zijn grote verschillen tussen beroepen in de mate waarin er geleerd wordt op het werk. 1 Publicaties over leven lang ontwikkelen buitelen over elkaar heen. Ze onderschrijven het belang van leven lang ontwikkelen. En vooral: ze laten zien dat er niet voldoende wordt geleerd in Nederland. Zeker niet door groepen die daar veel profijt van hebben in een arbeidsmarkt die razend snel verandert. 30% van alle werkenden heeft na zijn middelbareschooltijd nooit meer een formele cursus gevolgd. 2 Leven lang ontwikkelen komt in Nederland maar niet van de grond. Is dit een handschoen die het middelbaar beroepsonderwijs moet oppakken? Op 8 november 3 gaan we in debat over deze kwestie, welke rol moet, kan en wil het beroepsonderwijs? In dit nummer van dimensies lezen we alvast over initiatieven waarbij leren en ontwikkelen op nieuwe aantrekkelijke manieren wordt vormgegeven. Het eerste artikel verhaalt over een route voor creatieve vakmensen op mbo niveau 5, het tweede over het ontwikkelen van publiek-private samenwerkingen tot learning communities. Ik wens u veel leesplezier en een leven lang leren, o nee, ontwikkelen toe. Dr. Ingrid Christoffels Onderzoeker ecbo 1 Kans, K., Christoffels, I., Brekelmans, J., & Schipperheyn, R., m.m.v. Cuppen, J. (2017). Benutten van informeel leren: Aanvullende analyses bij onderzoek Leven lang leren: perspectief vanuit het beroep. s-hertogenbosch: Expertisecentrum Beroepsonderwijs. 2 Echtelt, P. van, Croezen, S., Vlasblom, D.J, Voogd-Hamelink, M. de, m.m.v. Matthijssen, L. (2016). Aanbod van arbeid 2016 Werken, zorgen en leren op een flexibele arbeidsmarkt. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 3 Geïnteresseerd in het debat? Zie voor meer informatie.

3 ECBO DIMENSIES 3 DEBAT WERKDRUK IN HET MBO HET MOMENT OP 14 JUNI ORGANISEERDE ECBO EEN DEBAT OVER WERKDRUK IN HET MBO, MET ALS TOEVOEGING OP ZOEK NAAR OPLOSSINGEN. EEN GEMÊLEERDE GROEP VAN DOCENTEN, BELEIDSMEDEWERKERS, LEIDING- GEVENDEN, HR-MEDEWERKERS, OR-LEDEN, ONDERZOEKERS EN ER- VARINGSDESKUNDIGEN DIE ZICH OP EIGEN INITIATIEF BEKEND MAAKTEN, BOOG ZICH EIND VAN DE MIDDAG GEZAMENLIJK OVER HET ONDERWERP. Doel was het onderwerp werkdruk in het mbo hoger op de agenda te krijgen. Want anders dan voor het primair en voortgezet onderwijs geldt, is werkdruk in het mbo nog nauwelijks in the picture. In een strak programma kwamen achtereenvolgens drie deskundigen aan het woord, die vanuit het perspectief van onderzoek, beleid (werknemers en werkgevers) en HR steeds in een paar minuten gevolgen, aanpakken van werkdruk en resultaten schetsten. Zo liet de onderzoeker zien hoe het staat met de werkdruk die mbo-docenten ervaren. 4 Een hoge ervaren werkdruk betekent dat de balans tussen werkbelasting en draagvermogen verstoord is. Driekwart van de bevraagde mbo-docenten (bijna 1000) kwalificeert de ervaren werkdruk met een cijfer van 8 of hoger. Dat cijfer wijkt af van de uitkomsten van de medewerkerstevredenheidsenquête van de MBO Raad, waarin 39% van de invullers de werkdruk als te hoog bestempelen, en 9% als veel te hoog. De meeste werkdruk ervaren docenten bij lesgebonden taken en onderwijsvernieuwingen. Het gaat dan bijvoorbeeld om zaken als te veel taken in te weinig tijd, roostering, zaken die erbij komen, voorzieningen en materialen. Werkdruk heeft gevolgen voor de uitvoering van taken, maar ook fysieke in termen van slaapproblemen en burn-out en persoonlijke gevolgen als frustratie en een scheve balans tussen privé en werk. Duidelijk is dat te hoge werkdruk zorgt dat er onvoldoende energie is om het werk goed te kunnen doen. In de bijeenkomst wordt snel duidelijk dat werkdruk een veelkoppig monster is. Oorzaken kunnen op veel terreinen liggen. Dat maakt het vinden van oplossingen of het voorkomen van werkdruk niet makkelijk. Waar de een pleit 4 Zie ook voor het onderzoeksverslag en dimensies nr 29 (juni 2017). voor generieke maatregelen Leg het aantal contacturen nou eens wettelijk vast!, pleit de ander voor maatwerkafspraken. Specifiek voor de mbo-context is werken in een team. Teams worden beschouwd als de eenheid van verandering. Van verschillende kanten wordt erop gewezen dat teams vaak met onduidelijke opdrachten worden opgezadeld. Men pleit voor terughoudendheid vanuit de overheid en voor ruimte om in de teams aan de slag te gaan. Bij de pitches springt een van de best practices eruit: het verhaal van een docent van het Summa College, die vertelt hoe het team op eigen houtje een werkwijze voor de werkverdeling ontwikkelde als alternatief voor het bekende zomermailtje met (je) jaartaak en (je) rooster. Dat laatste leidde in het beste geval tot een suboptimale organisatie : mensen die van elkaar niet weten wat hun taken zijn, gesjouw met klassen op zoek naar een vrij lokaal, veel gedoe en onrust. De teamleden hebben hun jaartaken bij elkaar gelegd en opnieuw verdeeld op grond van affiniteit. En de taken die niemand wilde doen administratie bijvoorbeeld, die rouleren. Het resultaat? Veel meer overzicht, effectiviteit, vertrouwen, regie en verantwoordelijkheidsgevoel. En heel veel meer werkplezier. Collega s spreken elkaar aan, helpen elkaar, willen het goed doen en steeds beter maken. Ook in de andere pitches komen aanpakken naar voren die talenten, persoonlijk leiderschap en vitaliteit benadrukken. In kleine groepjes bedenken aanwezigen in een worldcafé-opstelling oplossingen om werkdruk te verlagen en werkplezier te verhogen. Dat leidt tot een rijke oogst 5 van oplossingen aan de structuurkant en de cultuurkant. Maar ook jezelf kennen: weten waar je goed in bent, waar je energie van krijgt, grenzen kunnen aangeven, nee durven zeggen en om hulp durven vragen. De bijeenkomst geeft stof tot nadenken: Zijn werkdruk en werkplezier wel keerzijden van dezelfde medaille? Is werkdruk niet een containerbegrip? En mogen/kunnen/willen we eigenlijk nog wel zeggen dat we het niet druk hebben? 5 Het verslag van het debat over werkdruk is te vinden op

4 4 ECBO DIMENSIES HOGER ONDERWIJS VOOR DE VAKMAN 2.0 UIT HET PRACTORAAT CREATIEF VAKMANSCHAP TWEE JAAR BESTAAT HET PRACTORAAT CREATIEF VAKMANSCHAP. DAARMEE IS HET EEN VAN DE PRACTORATEN VAN HET EERSTE UUR. DEZE ZOMER WERD DAT FEESTJE MET EEN SYMPOSIUM GEVIERD. EN WERDEN DE PIONIERS, MAAR VOORAL OOK DE CREATIEVE MAKERS, IN HET ZONNETJE GEZET. Marieke Gervers Programmaleider Practoraat Creatief vakmanschap at MBO College Zuid, ROC van Amsterdam Met het symposium wilden de organisatoren het publiek op verschillende manieren kennis laten maken met de bijzondere wereld van de creatieve makers en met square. Dat is een recent opgerichte Start-up Community die een professionele leer- en werkomgeving voor New Creatives wil zijn. Parallel aan het programma waren er pop-up exposities van succesvolle, ondernemende creatieve alumni, aangeduid als de New Creatives. New Creatives zijn creatieve professionals, opgeleid aan creatieve vakopleidingen als theatermaker, mediavormgever, modemaker of meubelmaker, die voortdurend op zoek zijn naar nieuwe (samenwerkings-) uitdagingen. En daarvoor steeds willen bijleren. DE MATCH MAKEN Daarnaast ging het ook om kennismaking met de werkwijze van het practoraat. Met een aantal simpele oefeningen en opdrachten werd de symposiumdeelnemers (oud)studenten, mensen uit het werkveld, het onderwijs en van overheidsorganisaties in een paar minuten duidelijk gemaakt wat netwerken kan opbrengen. In korte tweegesprekjes legden bezoekers contact met onbekenden uit dezelfde of andere sectoren, verkenden ze wat ze voor elkaar zouden kunnen betekenen en deelden ze een naam uit hun eigen netwerk. Veel mensen waren verrast over hoe snel je in zo n gesprek gezamenlijke interessegebieden te pakken hebt en daadwerkelijk iets te bieden hebt. De organisatie had daardoor de handen vol aan het bewaken van de tijd. Ook het volgende programmaonderdeel wierp z n vruchten af. Met de uitnodiging Durf te vragen beklommen bezoekers met een gerichte

5 ECBO DIMENSIES 5 vraag het podium. Ik organiseer een rooftopfestival in Amsterdam en ben op zoek naar mooie geschikte daken ; Ik zoek mensen die met onze leerlingen een productie kunnen maken, in ruil voor het gebruik van een theaterzaal in school. Op deze manier kwamen verschillende matches tot stand. Even terug in de tijd. Twee jaar geleden kreeg Marieke Gervers van het MBO College Zuid de kans om een practoraat Creatief Vakmanschap op te zetten. Een kans die ze met beide handen aangreep. We zochten een practor en die diende zich aan in de persoon van Marieke, zo omschrijft Sonja Hoogendoorn, directeur Onderwijs van MBO College Zuid van het ROC van Amsterdam het droog. De school signaleerde veranderingen in de buitenwereld en vroeg zich af hoe ze opleiden voor de toekomst op een goede manier kon vormgeven: Hoe kunnen we in verbinding met het werkveld opleiden, inzichten van buiten naar binnen halen en de dynamiek van de creatieve industrie vertalen naar onze onderwijsorganisatie? Het doel van het practoraat Creatief Vakmanschap was dan ook snel geformuleerd als het onderzoeken, beter zichtbaar maken en vergroten van de economische en maatschappelijke meerwaarde van de creatief vakman. Terugblikkend op de afgelopen twee jaar staat het woord verbinding in meerdere opzichten heel centraal. Niet alleen in de verbinding van het werkveld met het onderwijs, maar ook met andere opleidingen, zoals bijvoorbeeld van het Mediacollege Amsterdam en het Hout- en Meubileringscollege en met de lokale overheid die subsidie verstrekte, licht Hoogendoorn toe. Dat betekent dus dat een practor een binder moet zijn. Dat is cruciaal. Gevraagd naar belangrijke opbrengsten van het practoraat noemt Hoogendoorn onder andere het inzicht dat het niet ophoudt bij mbo 4. En ze spreekt de verwachting uit dat dat inzicht ook een uitstraling zal hebben naar andere vakgebieden en opleidingen. LANGERE VAKMANSCHAPSLEERLIJN Vrij spel om te innoveren, zo vat practor Marieke Gervers het practoraat in een paar woorden samen. En hoe heerlijk werken is het, als je bottom-up kunt innoveren en je daarbij van bovenaf gesteund voelt en vertrouwen krijgt, voegt ze eraan toe. We hadden de allereerste practor van Nederland, Jorick Scheerens bij het Media College, in de smiezen. En wij wilden óók die praktijkgerichte innovatieruimte. Een practoraat zien we als instrument om onze visie en missie te realiseren. Gervers werkt nu een jaar of tien in het creatieve mbo-onderwijs. Daarvoor was ze project- en productleider, organisator en ontwerper in het creatieve werkveld. Maar bovenal innovator. Gervers benoemt vier zaken die van belang zijn voor elke vakman en maker die op de toekomstige arbeidsmarkt aan de bak moet : ondernemerschap, excellentie, internationalisering en een leven lang leren; de speerpunten waar het in het practoraat voortdurend over gaat. Daarnaast gaat het om kennisdeling en praktijkgericht onderzoek. Voor specifiek onderzoek werkt men samen met onderzoekers van buiten. Als opleidingsmanager werkte ik 60 uur in de week om de machine draaiende te houden en had ik verder nergens tijd voor. Als practor ga ik het werkveld in, vervolgt ze. Daar kan ik kijken wat er gebeurt op de arbeidsmarkt en of het klopt wat ik voel en zie bij studenten. Studenten vertellen dat er steeds minder vaste banen zijn in de creatieve sector. Na drie tijdelijke contracten staan ze op straat. En als ze al een vaste baan krijgen, stelt dat niet veel voor, want: ik heb alleen maar een mbo-diploma. De arbeidsmarkt en de uitzendbranche zien desgevraagd wel potentie bij de mbo ers. Tegelijk stellen ze ook: ze zíjn er nog niet. Wij zoeken T-shaped professionals, wendbare vakmensen die kunnen samenwerken met andere disciplines en hun kennis ook elders kunnen toepassen. Dus zoeken ze hun heil bij hbo ers, niet omdat die zoveel beter zijn, maar omdat zij langer in die leerlijn hebben gezeten, stelt Gervers. Als door technologische vooruitgang straks een groot deel van de banen in het middensegment verdwijnt, brengt dat ook nieuwe kansen, maar alleen voor wie zelfsturend, flexibel, commu- Het houdt niet op bij mbo 4! Fotografie: Jurrien Wouterse.

6 6 ECBO DIMENSIES Fotografie: Jurrien Wouterse. nicatief vaardig en proactief is. Daarom is het zo belangrijk dat de middengroep de groep die dat nu het minste doet een leven lang gaat leren. Meer dan de helft van de mensen werkzaam in de creatieve sector is zzp er. Superinteressant voor andere sectoren, betoogt Gervers, want misschien zijn we dat over een aantal jaren allemaal wel, mede gelet op de discussie over het basisinkomen. Dan moet je echt waarde kunnen creëren voordat iemand iets aan je wilt uitgeven. Op dit moment zijn er veel te weinig mbo ers die de stap naar een zzp-bestaan durven te zetten. Vrijwel alle creatieve zzp ers verdienen onder het minimumloon. Als mboopleidingen zijn we dus niet in staat om zzp ers van waarde en met een goed eigen verdienmodel aan het werkveld af te leveren. Doorleren aan het hbo zou een uitweg kunnen zijn. Kijk je daar wat beter naar, dan zie je dat 50% van onze mbo ers de stap neemt naar het hbo, maar de helft ook weer uitvalt. Een kwart maakt de hbo-opleiding succesvol af, zegt Gervers. Voor zijn 20 ste keert dus driekwart van de jaarlijks mbo-afgestudeerden het formele onderwijs definitief de rug toe. Terwijl het merendeel graag wil doorleren. De conclusie is helder: het huidige onderwijsstelsel bedient onze vakmensen niet; de vakmanschapsleerlijn stopt op middelbaar niveau. Je kunt dus als maker niet excelleren in vakmanschap op een hoger niveau! Daar ligt Gervers voornaamste drijfveer: Als De oude economie draait om geld, in de nieuwe economie gaat het om toegevoegde waarde. De cowboys van de nieuwe economie, bedrijven als Airbnb en Uber, gaan niet uit van bezit maar van gebruik. Uber heeft geen taxi s maar verbindt chauffeurs aan passagiers. Onderwijs verandert langzamer dan de samenleving. Grote maatschappelijke thema s moeten leidend zijn voor het beroepsonderwijs en niet vakjes. Het beroepsonderwijs moet zich omvormen tot broedplaatsen voor de nieuwe maker economie. Maker pioniers kunnen en moeten met creatieve oplossingen komen voor grote maatschappelijke vraagstukken. Nieuwe makers zijn het hart van de nieuwe economie met kunstenaars, onderzoekers, entrepreneurs en creatievelingen. Alles draait om kennisdelen in communities en samenredzaamheid. Aan het adres van het practoraat: Een groot compliment en wees niet te bescheiden! Fotografie: Jurrien Wouterse. Uit: bijdrage Jan Rotmans aan symposium Twee jaar Practoraat Creatief Vakmanschap (15 juni 2017).

7 ECBO DIMENSIES 7 ik kijk naar al die mooie mensen met potentie om me heen, dan doen we aan economische en sociale kapitaalvernietiging. Vandaar Gervers inzet voor hoger onderwijs in een nieuw leermodel voor vakmensen. Vakmensen willen zich doorontwikkelen en de beste worden in hun vak, maar niet twee of vier jaar door een worstmachine gedraaid worden. Ze willen praktijkgericht, modulair en gepersonaliseerd onderwijs; beter worden door te werken, te maken en te doen. Met hoger onderwijs dat zó is ingericht, bieden we vakmensen meer tools, status en inkomen, hebben ze meer economische en sociale waarde voor de samenleving en hebben we een manier om een leven lang leren voor vakmanschap van de toekomst vorm te geven. Dat het systeem daar nu niet op is ingericht is ook zichtbaar in overheidssubsidies waarop ondernemende mbo ers geen en hbo ers wèl een beroep kunnen doen. LEREND ONDERZOEKEN Het practoraat wil strategisch innoveren, zegt Gervers. Op veel plekken in het onderwijs gaat het om inhoudelijke innovatie maar wordt niet gekeken naar de beste organisatie en bedrijfsvoering. Waarom een klas van 25 studenten? Is de docent wel up-to date? Zou het werkveld niet een grotere rol kunnen nemen in het opleiden? Moeten we werkplekleren niet veel belangrijker maken? Kijk naar oud-studenten die online skills opdoen, bijvoorbeeld door s nachts tien keer dezelfde tutorial te bekijken. Vragen stellen, antwoorden zoeken. Een lerende, onderzoekende houding is de eerste voorwaarde voor iedereen die betrokken is bij het practoraat. Anders kunnen we niet samenwerken. We richten ons volledig op de toekomstige zzpeconomie, kijken naar nieuwe organisatiemodellen in bijvoorbeeld de IT-wereld en proberen die uit. De ondernemende vakman staat centraal. We hebben het niet óver (oud-) studenten, maar werken met ze samen. Want ook al ben je zo dichtbij elkaar, maar al te vaak blijkt toch dat je je aannames moet bijstellen. We werken in cocreatie met alumni en experts op allerhande gebieden, bundelen krachten met andere scholen en delen kennis en gaan partnerships aan met overheid en werkveld. Onze studenten hebben een groot netwerk nodig. Concurrentie werkt daarin contraproductief. De samenwerking heeft er bijvoorbeeld toe geleid dat er een plan gemaakt is voor een start-up academie, niet alleen voor de eigen studenten maar voor alle studenten van alle creatieve scholen in Amsterdam. De brugfunctie van een practoraat is belangrijk in de samenwerking, bijvoorbeeld om aan de bedrijven uit te leggen hoe onderwijsorganisaties werken en waarom het soms niet zo snel gaat als men zou willen. Alle activiteiten die worden uitgevoerd passen binnen vier leidende vraagstukken van het practoraat: Hoe bereiden we creatieve studenten het beste voor op de nieuwe economie en samenleving, hoe zorgen we dat vakmensen zich zo lang en hoog mogelijk kunnen doorontwikkelen, met wie kunnen we hierin samenwerken en hoe kunnen we een lead nemen in de opkomende zzp-economie? Dat leidt tot veel en uiteenlopende projecten, programma s en andere initiatieven. 6 Het geld daarvoor haalt het practoraat zelf natuurlijk ook ondernemend vooral van buiten het onderwijs. Zo is er een één jaar durend programma New Creative Starters dat afstuderende studenten helpt bij het ontwikkelen van ondernemerschap. Inmiddels deden daar al 280 studenten van meer dan 12 verschillende opleidingen aan mee. Omdat bestaande sites en doelgroepen van bijvoorbeeld de Kamer van Koophandel niet aansloten, is samen met partner Codenaam Future een speciale digitale leeromgeving ontwikkeld en zijn events georganiseerd op fysieke creatieve broedplekken. Creatieve alumni hebben het programma mee ontwikkeld en begeleid. De grootste succesfactor binnen ons practoraat zijn de alumni. Zij vertellen ons: Wat er in de klas verteld wordt klopt niet, want mijn werk ziet er heel anders uit. Bij alle projecten prototypen we, testen met de doelgroep of dit is wat we willen, we leren en verbeteren. We misten een zzp-examen, want de keuzedelen ondernemerschap gaan nog steeds over het opzetten van een fietsenzaak. Maar wat zijn bijvoorbeeld internationaal de spelregels voor zzp ers? Samen met partner EBC*L is een internationaal erkend European Business Competence-examen voor de creatieve zzp er en een examen voor de start-up in de creatieve industrie ontwikkeld en 6 De projecten zijn door het practoraat beschreven in de publicatie Leren van creatieve starters. Zie ook afgenomen bij studenten en New Creatives. Een ander voorbeeld is een project didactische en coachende vaardigheden voor vakmensen die les komen geven op het mbo. Steeds weer kijken we wat werkt en wat niet. Creatieve vakmensen leven voor hun passie, en ondernemen doen ze niet voor de lol, maar dat hoort er gewoon bij, zegt Gervers. Daarom ondersteunen wij ze bijvoorbeeld met hoe je een goede boekhouder vindt en een coöperatie kunt starten. PROEFTUIN VOOR ANDER VAKONDERWIJS Sinds dit jaar is square in ontwikkeling, een nieuwe leer-maak-ontwikkelplek als alternatief voor het hbo, waar afgestudeerde mbo ers zich met een eigen maatprogramma professioneel kunnen ontwikkelen en up to date houden op niveau 5. Waar ze een eigen ontwikkelplan kunnen maken, een netwerk opbouwen en opdrachten kunnen verwerven en uitvoeren. We denken dat niveau 5 het niveau is dat het werkveld zoekt, zegt Gervers. Het programma, het ontwerp van de fysieke plek, de online omgeving worden gemaakt samen met alumni, onderwijsspecialisten, ontwerpers en businessexperts. Het ontwikkelproces krijgt vorm op basis van de Design Thinking methodiek. 7 Net als alle projecten in het practoraat volgt het de cyclus van ontwerpen, prototypen, testen en verbeteren. New Creatives worden door peers en experts uit verschillende vakgebieden voorzien van actuele kennis van het creatieve werkveld. Doordat het een groeiende community is, biedt het opdrachtgevers de kans om aan nieuw creatieve talenten gekoppeld te worden. Onze ambitie is om duizenden makers via square te faciliteren en de stad trots te maken op onze creatieve makers, zegt Gervers. En bovendien kan square dienen als proeftuin voor ander vakonderwijs. Het practoraat is met twee jaar verlengd. Ambities te over. Congruent aan de eigen lessen besluit de practor met een wensenlijstje: samenwerking met innovatieve organisaties, betalende opdrachtgevers, goedkope huisvesting voor de start-up broedplek Durf te vragen! 7 Design Thinking is een methodiek om op een creatieve manier innovatie vorm te geven, waarbij de te creëren unieke waarde vooral zit in de ervaring van de klant/ gebruiker. Zie verder de publicatie Leren van creatieve starters (Gervers, 2017).

8 8 ECBO DIMENSIES NOG LANG NIET UIT- GELEERD LEARNING COMMUNITIES ALS MINDSET ONTWIKKEL LEARNING COMMUNITIES WAARIN WERKEN, LEREN EN INNOVEREN SAMEN OPGAAN, ZODAT VERSCHILLENDE FUNCTIES EN BELANGEN VAN LEREN SAMENKOMEN. IN HET KORT DE HOOFDAANBEVELING VAN VIER RECENTE PUBLICATIES VAN DE TOPSECTOREN IN HET KADER VAN HET PROJECT EEN LEVEN LANG ONTWIKKELEN. MARSHA WAGNER, PROGRAMMAMANAGER HUMAN CAPITAL VAN DE TOPSECTOR ENERGIE EN VOORZITTER VAN HET PROJECTTEAM, LICHT TOE.

9 ECBO DIMENSIES 9 Zonder goed opgeleide en toekomstbestendige beroepsbevolking hou je de toppositie niet vast. Marsha Wagner Programmamanager Human Capital van de Topsector Energie. ACCENT OP DE MANIER WAAROP De aandacht voor blijven leren is niet nieuw. Zo deed voormalig minister Ritzen eind jaren tachtig pogingen om een leven-lang-lerenbeleid van de grond te krijgen. Het zit hem niet in de analyse van het probleem of het belang ervan. Dat wordt aan alle kanten en steeds opnieuw gedeeld. Over het onderwerp is een hele reeks adviezen verschenen, recent nog het advies Leren en ontwikkelen tijdens de loopbaan van de Sociaal-Economische Raad (SER, april 2017). Adviezen en plannen in het verleden hebben niet geleid tot méér deelname van volwassenen aan scholingsactiviteiten. Sterker nog, vergeleken bij landen als Finland, Denemarken, Zwitserland en de Verenigde Staten blijven we in Nederland flink achter, zo becijferde de WRR in zijn rapport Naar een lerende economie (2013). En we weten ook dat groepen die het meest zouden kunnen profiteren van investering in hun kennis en vaardigheden, het minst deelnemen aan scholingsactiviteiten. Dat zijn bijvoorbeeld werklozen, lager en middelbaar opgeleiden, 55- plussers, zzp ers en mensen met een tijdelijk contract. De lange periode zonder erg veel zoden aan de dijk maakte dat de letters LLL voor een leven lang leren gekscherend ook wel als leven lang leuteren werden uitgelegd. Een van de grootste uitdagingen voor een leven lang leren zit dus in de daadwerkelijke uitvoering: hoe zorg je dat mensen kunnen en willen leren. TOPSECTOREN In negen topsectoren 8 werken bedrijven samen met onderzoekers, overheden en maatschappelijke organisaties, met als belangrijkste doel te kunnen blijven innoveren met goed opgeleide mensen. Nederland doet het internationaal uitstekend op gebieden als handel, innovatie en industrie. Dus is het zaak in de technologische ontwikkeling die concurrentiepositie te behouden. Tegelijk zijn er maatschappelijke vraagstukken die om nieuwe oplossingen vragen: klimaatverandering, schone energie, duurzaam voedsel, vergrijzing. Binnen de topsectoren wordt gewerkt aan nieuwe producten en diensten. Maar ook tussen de sectoren werkt men samen om innovaties te realiseren, talenten aan te trekken en de sectoren goed internationaal te positioneren. 8 De negen topsectoren zijn: Agri & Food, Chemie, Creatieve Industrie, Energie, High Tech, Logistiek, Life Sciences & Health, Tuinbouw en Water. Menselijk kapitaal is de sleutel voor de economische groei van de topsectoren. Zonder goed opgeleide en toekomstbestendige beroepsbevolking hou je die toppositie niet vast. Daarom stelt elke topsector zijn eigen Human Capital-agenda op met acties om talentvolle werknemers aan te trekken en te blijven ontwikkelen. En overkoepelend is er een gezamenlijke Human Capital Roadmap , waarvan het project Een leven lang blijven leren onderdeel uitmaakt. Recent hebben de topsectoren gezamenlijk deze handschoen opgepakt. Voor een toekomstbestendige beroepsbevolking is het belangrijk de circulatie van kennis te versnellen, het effect van scholing te vergroten, een grote(re) groep te bereiken en niet alleen hoger opgeleiden en de toegang tot scholing laagdrempelig te maken. Ze leggen daarbij het accent op het hoe: hoe gaan we de komende jaren in de topsectoren een leven lang ontwikkelen vormgeven en waar moeten we dan rekening mee houden? Want ondanks alle initiatieven en literatuur is eigenlijk nog niet duidelijk wat goede oplossingen zijn om een leven lang ontwikkelen te stimuleren. Zo n 100 publiek-private partijen waren betrokken bij het project Een leven lang blijven leren. En er is input verzameld uit 20 pilots vanuit de topsectoren die, rijp en groen en elk op eigen wijze, werken aan voorwaarden voor mensen om te kunnen blijven leren. Met als eindresultaat een vierluik Learning Communities KIP-EI-VERHAAL Marsha Wagner is een van de auteurs van de vier rapportages. Wagners loopbaan voerde haar langs een scala aan onderwerpen zoals kenniseconomie, innovatienetwerken, (hbo-)onderwijs, arbeidsmarkt, organisatieadvies, competentiemanagement en het ontwikkelen van mensen. Uitmondend in de rode draad: hoe kunnen wij Nederland vanuit Human Capital-perspectief qua concurrentiekracht sterk houden en doorontwikkelen. Wagner: In wezen is dat de vraag naar hoe je de economische kant en de ontwikkeling van mensen goed aan elkaar kan verbinden en elkaar kan laten versterken. Het onderzoek in Nederland is óók goed, omdat we daar een goede infrastructuur voor hebben. Een goede infrastructuur is dus van wezenlijk

10 10 ECBO DIMENSIES belang voor de kenniseconomie. Dáár kunnen we op concurreren, dus moeten we daaraan blijven werken. Bedrijven zijn blij als mensen heel actueel en met de nieuwste inzichten en competenties zijn opgeleid, vervolgt ze. Maar studenten zijn dat ook, want dan hebben ze sneller een baan. Een win-winsituatie dus. Voor de Centra voor Innovatief Vakmanschap (CiV s 9 ) ontwikkelde Wagner als secretaris van de commissie-hermans een concept hoe onderwijs te verbinden met experimentele omgevingen van bedrijven, waarin bedrijven innovaties bezig zijn. Want dat creëert de banen van morgen. Door studenten eerder met nieuwe ontwikkelingen in aanraking te brengen geef je ze een blik in hun toekomst. Zodat ze weten dat wat ze nu leren common practice is in 80% van de bedrijven, maar dat dat ook aan verandering onderhevig is. Zo probeer je een nieuw mentaal model te ontwikkelen. Met learning communities willen we een stap verder zetten, niet alleen voor de Centres, maar ook 9 In Centra voor Innovatief Vakmanschap gericht op de topsectoren, werken docenten, wetenschappers en bedrijfsleven samen aan beroepsonderwijs dat is afgestemd op de regionale arbeidsmarkt. Zie ook dimensies 26 oktober voor andere publiek-private samenwerkingen die er op allerhande terreinen zijn. Wagners missie is zonneklaar: Er is veel meer winst te halen door de verbinding te maken met de ontwikkeling van mensen. Onze concurrentiekracht schuilt in hoe we met elkaar het systeem organiseren, kijken naar ontwikkelingen, naar onze omgeving en hoe we zaken oplossen. Voor allerhande vraagstukken zijn oplossingen nodig, maar daarvoor zijn ook mensen nodig. Het is bijna een kip-ei verhaal, lacht ze. Ik probeer het tijdverschil tussen benodigde oplossingen voor ingewikkelde problemen bijvoorbeeld de energietransitie en de mensen die daarvoor nodig zijn kleiner te maken, door in regio s studenten en werkenden tegelijk in innovatiekiemen aan de slag te laten gaan, zodat nieuwe kennis meteen zijn weg vindt. LEREN IN EN VAN PILOTS De topsectoren benoemen het doorontwikkelen van publiek-private samenwerkingen tot learning communities als toekomstbeeld om een leven lang ontwikkelen in de topsectoren vorm te geven; een scholingssysteem 2.0 dat flexibeler en vraaggericht is. Door verschillende functies van leren voorwaardelijk, reactief en proactief te integreren kunnen de communities verschillende belangen dienen: leren om te kunnen werken, leren van nieuwe vaardigheden om het werk te kunnen blijven doen of leren om innovaties op gang te brengen. Een voorbeeld van zo n integratie is het TIMA-project 10 in de Duurzaamheidsfabriek, gericht op toepassing van lasrobotica op het lassen van scheepsrompen. Wat mij betreft zou elk innovatieproject zo vorm mogen krijgen, zegt Wagner. In het project is sociale innovatie meegenomen: zowel studenten als mensen van de werkvloer draaien samen mee, zodat straks zowel de jonge aanstaande instromers als de zittende werknemers dat nieuwe werk kunnen doen. Zo hebben twintig pilots rijp en groen eerste aanwijzingen opgeleverd voor hoe learning communities zouden kunnen functioneren. Naast lessen per pilot zijn er ook overkoepelende lessen als het belang van een goede samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven voor het welslagen van een leven lang ontwikkelen; een doorontwikkeling van het onderwijs naar een permeabel systeem en het uitbreiden van benutten van onlinemogelijkheden/ict. Daarnaast is een kennisagenda opgesteld om erachter te komen wat voor kennis en toepassingen ontwikkeld moeten worden en er is een investeringsagenda opgesteld. Learning communities Onderzoeksrapport - Wat maakt dat het werkt Learning communities Onderzoeksagenda - Uitwerking van toekomstige onderzoeksvragen Learning communities Investeringsagenda - Samen zetten we de volgende stap Learning communities Pilotboekje - Leren door te doen: 20 initiatieven EINDELOOS DOORSEGMENTEREN Het leven-lang-lerenveld is behoorlijk ingewikkeld, met heel veel partijen, zegt Wagner. Kijk naar de waslijst van belemmerende factoren in alle adviezen en rapporten en dan snap je dat we in Nederland zoveel doelgroepen hebben. Je kunt eindeloos doorsegmenteren. En dat is ook precies wat we doen. Maar dat leidt niet tot een oplossing. Dàt is het dus niet. Een doel 10 TIMA= Technische Innovatie Maritieme Automatisering.

11 ECBO DIMENSIES 11 groep is een verschijningsvorm van een mens. Je begint als baby. Dan ben je doelgroep voor het consultatiebureau. Je gaat verder aan de peuterspeelzaal, je bent basisschoolleerling, vo-leerling, mbo-student, dan doorstudeerder aan hbo, werkend of werkloos, werknemer, zzp er of niet. Al die tijd ben je dezelfde persoon met dezelfde behoefte aan werk en passend inkomen. Het doelgroepdenken zorgt ervoor dat we onze kennis, knowhow en investeringen versplinteren. Met de learning communities proberen we zoveel mogelijk bij elkaar te brengen. Vervolgt: Bij een sollicitatiegesprek draait het er uiteindelijk om dat de werkgever vertrouwen heeft in jouw kunnen. Met een academische opleiding gaat het vaak om een denkniveau, relevante ervaring en of je in een team past. In het vakmanschap moet je laten zíen dat je snel en effectief werkt en goed kunt omgaan met klanten. Het opleidingsniveau wordt afgevinkt. Waar een werkgever naar kijkt is wat je gedaan hebt, wat je ècht kunt. Daarom is de ontmoeting van studenten en werkenden in learning communities zo belangrijk, want dan zie je wat de ander kan en vallen ook alle vooroordelen weg. Leerlingen op niveau bol-2 krijgen doorgaans niet de kans zich te laten zien. Daardoor worden ze niet zo gauw aangenomen. Het ROC van Tilburg is daarom samen met OTIB een opleiding gestart waarin alle eerstejaars beginnen met een bol-opleiding. Veel beter! zegt Wagner. Soms ben je er vers uit het vmbo nog niet aan toe om je goed te verkopen; of kun je dat wel doordat je ouders hebt in het werkveld. Je creëert zo een level playing field. Het ROC van Amsterdam heeft een netwerk met bedrijven om innovatieve plekken binnen en buiten de school te realiseren. Samenwerken met volwassenen disciplineert, ouderen leren van jongeren en andersom. In zo n omgeving denk je niet meer na over doelgroepen. De scheidslijnen die er nog lopen in termen van geld worden zoveel mogelijk overbrugd door al die investeerders bij elkaar te zetten en samen te bouwen aan een infrastructuur waar leren, innovatieontwikkeling en werken bij elkaar komen. Dan kunnen mensen echt laten zien wat ze kunnen! In learning communities kunnen ook docenten zien wat het nieuwe beroep inhoudt. Docenten moeten met mensen in bedrijfsleven in een proces komen om de nieuwe ontwikkelingen Als docent hoef je niet meer alles precies te weten en zul je ook gaan leren van je studenten. en de expertise daarover te organiseren in het onderwijs. Als docent hoef je niet meer alles precies te weten en zul je ook gaan leren van je studenten. Dat vraagt een andere rol. Bij het ROC van Tilburg hebben ze 5 jaar geleden het roer omgegooid. Docenten hebben nu veel meer werkplezier en vrijheid. In plaats van leerlingen door een fabriek te trekken komen studenten binnen, vormen een team wanneer nodig, gaan zelf aan de slag en stellen vragen. Roc s zouden elkaar daarin nog veel meer kunnen helpen. DAGJE KLUSSEN We zoeken naar werkbare oplossingen, zegt Wagner, en dat begint met begrip van het probleem vanuit iemand anders perspectief. Als je dat steeds doet, kun je samenbrengen in een oplossing waarmee iedereen geholpen is. De alledaagse praktijk is dat logistieke planners op cursus worden gestuurd, terugkomen in hun bedrijf en er is niks veranderd. Leeropbrengst nihil, wat vreemd. De gedachte is: we sturen ze op cursus en dan komt het goed. Je hebt een context nodig en het moet onderdeel vormen van een heel plan. Een learning community betekent ook dat je in het bedrijf werkt aan het kunnen opnemen van het nieuw geleerde in bedrijfsprocessen, in marktbenaderingen, of in technische oplossingen. Zo hebben we van elke pilot heel veel geleerd. Leermotivatie begint in het onderwijs, vervolgt ze. Maar onderwijs wordt na verloop van tijd vaak als noodzakelijk kwaad ervaren. Een oproep doen als Terug naar de schoolbanken is daarom killing! Dan komt er echt niemand opdagen. Maar zeg je tegen een bouwvakker: kom even een dagje klussen, we hebben wat nieuwe dingen, misschien vind je het wel leuk, dan komt hij! We gaan op een nieuwe manier een huis bouwen. Of op een andere manier zorg verlenen. Moet je kijken, hoe handig. Mensen moeten het kunnen zien om op die manier hun nieuwsgierigheid te prikkelen en horen van peers. Het fysieke aspect van een learning community is daarom heel belangrijk. Of kijk naar contractonderwijs. Contractonderwijs als oplossing stond haaks op het reguliere mbo-onderwijs, doordat de dynamiek van cursussen en inzet van docenten botste met de reguliere praktijk en roosters. Door met een concept als learning communities te werken kun je bij wijze van spreken aanschuifonderwijs realiseren. Als je een goede online leeromgeving koppelt aan praktijk, kun je werkenden in laten schrijven op praktijkdagen binnen de school of in de setting van een bedrijf met een innovatieve werkomgeving brengen. Zo wordt het beter organiseerbaar en komt het natuurlijker bij elkaar. De voorlopige uitkomsten van het project zijn toegelicht aan de voorzitter van de SER. Wagner: We zien het als een aanvulling op het SERadvies. Wij denken niet in doelgroepen, of in concurrentie tussen partijen of departementen, maar in concrete brede oplossingen. Dit zou kunnen helpen om partijen ook in gezamenlijkheid te laten investeren: breng het bij elkaar! Als Sociale Zaken meer mensen aan het werk krijgt, is dat ook goed voor Economische Zaken. Zo kunnen initiatieven elkaar versterken. Laten we in de regio s bouwen aan learning communities en gebruikmaken en leren van elkaar. En verleid al die subsidieregelingen daarin te in investeren, zodat het niet allemaal losse trajectjes worden.

12 12 ECBO DIMENSIES COLUMN Prof. dr. Rob Martens Wetenschappelijk directeur ecbo SPEL OM TE LEREN Vrij spel om te innoveren, zo vat Marieke Gervers haar practoraat in een paar woorden samen hier in het artikel over dat practoraat Creatief Vakmanschap. Dat is interessant. Ikzelf heb ook heel wat keren mogen meedenken over de inrichting van practoraten en het concept ervan, en soms heb ik het idee dat het bovenal draait om het creëren van ruimte. Ruimte om spelend te leren. Dingen uit te proberen zonder meteen afgerekend te worden. Dat spelend leren zou een belangrijke motor onder het leren van onderwijsprofessionals en van hun studenten zijn. Dat is toch vreemd, want spelen is toch niet professioneel? Dat doe je toch thuis of achter een spelcomputer? Biologen en evolutiepsychologen, zoals Peter Gray, wijzen er echter keer op keer op dat zoogdieren voornamelijk leren via spel. Het definiëren van spel is nog niet zo gemakkelijk. Maar de essentie is dat het altijd vrijwillig is, en dat het gebeurt in een veilige context. Dat wil zeggen dat je buiten het spel niet wordt afgerekend. Dus binnen een spel kun je af zijn of verliezen of iets proberen wat mislukt. Maar buiten het spel word je niet afgerekend. Alleen zo kun je dingen uitproberen, uit nieuwsgierigheid iets nieuws leren of verkennen. En dan wordt een spel een leermachine. Essentieel is dus dat je de ruimte ervaart om iets te proberen, zonder dat je meteen wordt afgerekend op fouten of te veel (werk)druk voelt om nog te kunnen spelen. Daarom is te hoge werkdruk funest voor vernieuwing en professionele ontwikkeling. Het is niet voor niets dat verschillende top-ict-bedrijven hun medewerkers een dag per week geven om vrij te spelen en dingen uit te proberen. Omdat ze heel goed begrijpen dat creativiteit niet gevoed wordt door druk en afrekenen maar door professionele ruimte. COLOFON ECBO DIMENSIES Het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) ontwikkelt, verzamelt en verspreidt wetenschappelijke en praktijkgerichte kennis over het beroepsonderwijs. Resultaten van onderzoek delen wij met het mbo-veld: via o.a. workshops, publicaties en lezingen. Zó leveren wij een bijdrage aan de kennisinfrastructuur van de sector beroepsonderwijs en volwasseneneducatie. EXPERTISECENTRUM BEROEPSONDERWIJS Postbus BP s-hertogenbosch Aan deze dimensies werkten mee: Ingrid Christoffels, Marieke Gervers, Ilona Koning, Rob Martens, Eva Voncken en Marsha Wagner. Reageren? Stuur een naar: dimensies verschijnt vier keer per jaar. U kunt zich abonneren op dimensies via Aan een abonnement zijn geen kosten verbonden. Dimensies is onderdeel van het pakket Kennisverspreiding beroepsonderwijs. Dit pakket wordt uitgevoerd door ecbo met financiering van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO).