Specialisatie loont?!

Transcriptie

1 Research Memoranda Nummer 1 / 2010 Jaargang 6 Raad voor de rechtspraak Specialisatie loont?! Research Memoranda nr 1 Specialisatie loont?! Ervaringen van grote ondernemingen met specialistische rechtspraakvoorzieningen Anita Böcker, Tetty Havinga, Alex Jettinghoff, Carla Klaassen en Laurens Bakker

2 Anita Böcker, Tetty Havinga, Alex Jettinghoff, Carla Klaassen en Laurens Bakker Specialisatie loont?! Ervaringen van grote ondernemingen met specialistische rechtspraakvoorzieningen

3

4 Dankwoord Wij danken eenieder die op de een of andere wijze behulpzaam is geweest bij de uitvoering van dit onderzoek. Deze dank geldt in het bijzonder de respondenten en deelnemers aan de expertmeetings alsook de rechters en medewerkers werkzaam bij de onderzochte voorzieningen die ons in de gelegenheid hebben gesteld intern informatie te vergaren, ons te woord hebben gestaan, (nadere) informatie hebben verzameld, conceptteksten hebben gecontroleerd of ons anderszins ter wille zijn geweest. Houthoff Buruma (Rotterdam), Stibbe (Amsterdam) en de Raad voor de rechtspraak zijn wij erkentelijk voor de geboden gastvrijheid ten behoeve van de expertmeetings. De leden van de begeleidingscommissie bedanken wij voor hun bereidheid ons van advies te dienen alsmede voor hun stimulerende woorden maar ook kritische opmerkingen naar aanleiding van de onderzoeksopzet en conceptteksten. De hoogleraren Van de Gronden, Quaedvlieg en Nieuwe Weme (allen Radboud Universiteit) waren bereid als vraagbaak te fungeren alsmede behulpzaam te zijn bij de expertmeetings en anderszins. Ook van de hulp van Emile Schmieman (destijds Radboud Universiteit, thans ministerie van Justitie) alsmede Jaap Dammingh (Radboud Universiteit) hebben wij dankbaar gebruikgemaakt bij respectievelijk het voorbereiden en afnemen van de interviews betreffende de Ondernemingskamer. Lisa Achten, Eveline van Beem, Sylvie Roestenberg, Roos Seesing en Annika ten Wolde hebben een deel van de interviews uitgewerkt. De (toenmalige) student-assistenten Hanneke Burgers, Joost Fledderus, Vera Hof, Mick van de Loo en Tom Salemink danken wij voor de verleende onderzoeksassistentie. Mieke Bonnier past dank voor haar secretariële ondersteuning en assistentie bij het project - management, Hannie van de Put voor haar secretariële ondersteuning en het verzorgen van de opmaak van het eindrapport. 3

5

6 Inhoud Over de gevoelskwaliteit van vijf specialistische rechterlijke voorzieningen 15 (essay) Samenvatting 20 Afkortingen 22 Deel 1: Onderzoeksvragen en opzet van het onderzoek 25 Hoofdstuk 1: Specialistische rechtspraakvoorzieningen onderzocht Inleiding Onderzoeksopdracht Aanleiding voor het onderzoek Achtergronden specialistische rechtspraak bij geschillen grote ondernemingen Economische dynamiek Juridische dienstverlening (De wenselijkheid van) rechterlijke specialisatie Verkenning centrale begrippen Wat is een complex geschil? Grote (inter)nationale ondernemingen Specialistische rechtspraakvoorzieningen Kwaliteit van rechtspraak Twee benaderingen De onderzoeksvragen De rechtspraktijk van de voorzieningen De relatieve betekenis van de specialistische voorzieningen voor de oplossing van geschillen van grote ondernemingen De beoordeling en aanpassing van de voorzieningen Opbouw van dit boek 39 Hoofdstuk 2: De opzet en uitvoering van het onderzoek Opzet onderzoek Bestudering van literatuur en documenten Registratiegegevens van de gerechtelijke organisatie 41 5

7 2.4 Interviews Grote ondernemingen die ervaring hebben met een specialistische gerechtelijke voorziening Rechters en andere actoren van de specialistische gerechtelijke voorzieningen Andere actoren met ervaring met de bestudeerde instanties Expertmeetings Verslaglegging en analyse 46 Deel 2: Vijf specialistische voorzieningen 49 Hoofdstuk 3: De natte kamer van de rechtbank Rotterdam Inleiding Ontstaan speciale rechtspraakvoorziening Wat zijn natte zaken? Organisatie rechtspraakvoorziening Procesgang De rechtspraktijk van de natte kamer in cijfers Aantal zaken Partijen Belang Afdoening Doorlooptijden Geschil- en procedeergedrag in natte zaken Herkomst empirische gegevens Preventie van geschillen en procedures De keuze voor procederen De keuze voor de rechtbank Rotterdam De keuze voor alternatieve vormen van geschiloplossing (ADR) Bereikt het bedrijf wat het wil bereiken? Hoger beroep Opvattingen over specialisatie en concentratie Wenselijkheid van specialisatie en concentratie Mogelijke keerzijden Vereiste deskundigheid 79 6

8 3.4.4 Deskundigheid voldoende? Opvattingen over kwaliteit Wat verstaan gebruikers onder goede rechtspraak? Vier kwaliteitsdimensies Beoordeling kwaliteit natte kamer Buitenlandse benchmarks Knelpunten en suggesties voor verbetering Suggesties voor verbreding van het werkterrein en verdere concentratie (On)bekendheid natte kamer Roulatiebeleid Meervoudige behandeling Comparities Doorlooptijden Het gerechtshof Den Haag als beroepsinstantie Geen behoefte aan procederen in het Engels of aan een nieuw forum voor natte zaken 93 Hoofdstuk 4: De IE-kamer van de rechtbank Den Haag Inleiding Exclusieve competenties Octrooi Gemeenschapsmerk Internationale oriëntatie Organisatie Enkele procedurele bijzonderheden De rechtspraktijk van de IE-kamer Den Haag in cijfers Octrooi- en Gemeenschapsmerkzaken Algemeen beeld Verstekzaken Intrekking/royement en contradictoire vonnissen Afloop: winnen de grote ondernemingen meer? Geschil- en procedeergedrag in IE-kwesties Herkomst van empirische gegevens Geschilgedrag Alternative Dispute Resolution (ADR) De keuze voor procederen 113 7

9 4.3.5 Strategisch procederen in octrooizaken Preventie Opvattingen over specialisatie en concentratie Noodzaak specialisatie? Vereiste deskundigheden Deskundigheid voldoende? Buitenlandse benchmarks Verbetering deskundigheid Opvattingen over kwaliteit Kwaliteitsdimensies Rangorde van kwaliteitsdimensies en waardering Knelpunten en suggesties voor verbetering Concentratie en deconcentratie Nationale en Europese oriëntatie Juridische en andere deskundigheid Feedback tussen IE-kamer en balie Bewijsbeslag Het Haagse hof 135 Hoofdstuk 5: De Ondernemingskamer van het gerechtshof Amsterdam Inleiding Ontstaan en bedoeling van de Ondernemingskamer Ontwikkeling van de Ondernemingskamer Organisatie van de Ondernemingskamer Procesgang De rechtspraktijk van de Ondernemingskamer in cijfers Aantal zaken Kenmerken van partijen Procedureverloop Afloop enquêteverzoeken Cassatie Minnelijke regelingen Geschil- en procedeergedrag van grote ondernemingen Herkomst van empirische gegevens Algemeen 158 8

10 5.3.3 Specifiek in relatie tot enquêtes Onmiddellijke voorziening Ondernemingskamer versus gewoon kort geding Specifiek in relatie tot WOR-procedures Alternative Dispute Resolution (ADR) Opvattingen over specialisatie en concentratie Inleiding De wenselijkheid van een gespecialiseerde, geconcentreerde Ondernemingskamer Vereiste deskundigheid en aanwezigheid deskundigheid bij de Ondernemingskamer Nadere kanttekening Opvattingen over de kwaliteit van de Ondernemingskamer Wat is kwalitatief goede rechtspraak? Voldoet de Ondernemingskamer aan de kwaliteitseisen? Knelpunten en suggesties voor verbetering Doorlooptijd De toegang tot de enquêteprocedure Het feitenonderzoek en het bestaan van één feitelijke instantie Onmiddellijke voorzieningen Door de Ondernemingskamer benoemde commissarissen of bestuurders De onderzoekers Personele bezetting Ondernemingskamer Concluderende opmerkingen 194 Hoofdstuk 6: Het mededingingsteam van de rechtbank Rotterdam Inleiding Ontstaan en bedoeling speciale rechtspraakvoorziening Organisatie rechtspraakvoorziening Procesgang Rechtspraktijk mededingingsteam in cijfers Aantal procedures Duur procedure Eisers en verweerders Afdoening Grote bedrijven Hoger beroep Geschil- en procedeergedrag 208 9

11 6.3.1 Herkomst van empirische gegevens Preventie van geschillen en procedures Overwegingen en afwegingen Intrekking procedures Bereikt men wat men wil bereiken? Hoger beroep Opvattingen over specialisatie en concentratie De noodzaak van specialisatie en concentratie Mogelijke keerzijden Vereiste deskundigheid Deskundigheid mededingingsteam Opvattingen over kwaliteit Wat verstaan gebruikers onder goede rechtspraak? Vier dimensies Beoordeling kwaliteit rechtbank Knelpunten en suggesties voor verbetering Roulatiebeleid Economische kennis De uitspraak Suggesties voor verdere concentratie Rechtspraak in één of twee instanties Vergelijking met het buitenland Specifieke verbeterpunten 233 Hoofdstuk 7: Het College van Beroep voor het bedrijfsleven Inleiding Ontstaan en achtergrond van het College van Beroep voor het bedrijfsleven Organisatie rechtspraakvoorziening Rechtspraktijk CBb in cijfers Aantal zaken Soort wetgeving en verweerder Soort procedure en duur behandeling Aard uitspraak Incidentele gebruikers en veelgebruikers Wie wint?

12 7.3 Geschil- en procedeergedrag van grote ondernemingen Herkomst van empirische gegevens De afdeling Legal & Regulatory Preventie van geschillen en procedures Overwegingen en afwegingen Intrekking procedures Bereikt het bedrijf wat het met beroep wil bereiken? Ervaringen bedrijven met CBb Opvattingen over specialisatie en concentratie Is specialisatie wenselijk? Kanttekeningen bij specialisatie Vereiste specialistische deskundigheid Deskundigheid CBb Opvattingen over kwaliteit CBb Wat is kwalitatief goede rechtspraak? Onpartijdigheid Goed gemotiveerde uitspraken Bejegening van procespartijen Lange doorlooptijden Knelpunten en suggesties voor verbetering Verkorting doorlooptijden Formalisme Europees recht CBb als voorzieningenrechter CBb als instantie van hoger beroep Overige voorstellen ter verbetering van de procedure 287 Deel 3: Vergelijkingen en conclusies 289 Hoofdstuk 8: Geschil- en procedeergedrag van grote ondernemingen Inleiding Het voorkomen van geschillen en gerechtelijke procedures Geschiloplossing: anders dan rechtspraak Alternatieve oplossing van individuele geschillen

13 8.3.2 Playing for the rules Beslechting van geschillen: procederen De keuze voor procederen Routines en strategieën van procederen Resultaat Beëindiging procedure voor de uitspraak Uitspraak Terzijde: rechterlijk ondernemerschap Conclusies 299 Hoofdstuk 9: Specialisatie en concentratie Inleiding Argumenten voor en tegen specialisatie en concentratie Kwaliteit Efficiëntie Acceptatie Sterkere en zwakkere varianten Argumenten voor en tegen business courts in de Verenigde Staten Discussie over (verdere) specialisatie en concentratie in Nederland Specialisatie en concentratie bij de onderzochte rechtspraakvoorzieningen Opvattingen over specialisatie en concentratie Nut en noodzaak van specialisatie en concentratie Gepercipieerde keerzijden van specialisatie of concentratie Organisatorische varianten Vereiste deskundigheid Juridische kennis en materiedeskundigheid Beoordeling aanwezige deskundigheid Inschakeling deskundigen Wensen en suggesties met betrekking tot verdere concentratie of juist deconcentratie Conclusies 317 Hoofdstuk 10: Kwaliteit van de specialistische rechtspraakvoorzieningen Inleiding Kwaliteit van rechtspraak Discussie en initiatieven

14 Wat is kwaliteit van de rechtspraak? Onderzoeken van kwaliteit Wat verstaan bedrijven onder goede specialistische rechtspraak? Vier dimensies van kwaliteit Respondenten over de kwaliteit van de vijf voorzieningen Algemeen oordeel Onpartijdigheid van de rechter Juridisch-inhoudelijke kwaliteit Doorlooptijden Bejegening van procespartijen Vergelijking met andere instanties Suggesties en aanbevelingen Doorlooptijden Inrichting procedure Toegang tot voorzieningen Beslissen op materiële geschil Informatie-uitwisseling balierechtspraak 329 Hoofdstuk 11: Conclusie: specialisatie loont Onderzoeksvragen De rechtspraktijk van de voorzieningen De relatieve betekenis van de specialistische voorziening voor de oplossing van geschillen van grote ondernemingen De beoordeling en aanpassing van de voorzieningen Oordeel over specialisatie en concentratie Oordeel over kwaliteit specialistische rechtspraak Vergelijking met andere voorzieningen Conclusie 343 Bijlage 1: Grote ondernemingen 345 Bijlage 2: Overzicht van kwantitatieve gegevens 346 Bijlage 3: Informatie over interviews en respondenten 361 Bijlage 4: Informatie over de expertmeetings 370 Literatuur

15

16 Over de gevoelskwaliteit van vijf specialistische gerechtelijke voorzieningen Carla Klaassen In de Memorie van Toelichting bij de vaststelling van de justitiebegroting voor 2001 merkte de minister op dat voor een rechtstaat die samenhang wil bieden het belang van een onafhankelijke, kwalitatief hoogwaardige en organisatorisch goed ingerichte en toegeruste rechterlijke macht moeilijk kan worden overschat. Tevens wordt hierin opgemerkt dat de rechterlijke macht meer zicht dient te krijgen op de wensen en klachten van klanten. Beide aspecten zijn door zowel het ministerie van Justitie als de Raad voor de rechtspraak opgepakt en uitgewerkt. Nadat een aantal jaren het zwaartepunt lag op de verkorting van de doorlooptijd en verhoging van de productiviteit en efficiency, staat de laatste jaren de kwaliteit van de rechtspraak en, hiermee samenhangend, de vraag naar de meest optimale inrichting van de rechtspraak, volop in de belangstelling. Dit betekent zeker niet dat bijvoorbeeld de aandacht voor de doorlooptijden is verslapt dit is immers ook een kwaliteitselement, maar wel dat er weer (meer) oog is voor de inhoudelijke kwaliteit van de rechtspraak. Dit komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in de missie van de Rechtspraak en in de Agenda van de Rechtspraak waar specialisatie een prominent aandachtspunt vormt. De samenleving en het recht zijn complexer geworden en de omgeving van de Rechtspraak heeft zich in hoge mate gespecialiseerd of is dat aan het doen. De Rechtspraak zal een specialistische behandeling dienen te geven aan die zaken die dat behoeven. Het onderhavige onderzoek is een van de initiatieven van de Raad voor de rechtspraak om zich in dit verband te oriënteren op de wensen van rechtzoekenden, de klanten van de rechtspraak. De klanten die in dit onderzoek centraal staan, zijn de zogenoemde grote ondernemingen. De door de Raad geformuleerde onderzoeksopdracht komt in de kern neer op de vraag hoe een vijftal specialistische gerechtelijke voorzieningen voor de beslechting van complexe (internationale) geschillen van het bedrijfsleven functioneren in de optiek van grote ondernemingen die daarmee ervaring hebben opgedaan, de advocaten die deze ondernemingen bedienen en andere bij zaken van dergelijke ondernemingen betrokken actoren (waaronder ook rechters werkzaam bij de betreffende voorzieningen). De te onderzoeken voorzieningen betreffen de natte kamer van de rechtbank Rotterdam, de IE-kamer van de rechtbank Den Haag, de Ondernemingskamer van het gerechtshof Amsterdam (OK), het mededingingsteam van de rechtbank Rotterdam en het 15

17 College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb). Onder grote ondernemingen zijn in dit verband verstaan bedrijven die voorkomen op de lijst van 500 grootste Nederlandse bedrijven van FEM Business dan wel Nederlandse vestigingen van grote internationaal opererende bedrijven (top 2000). Dergelijk bedrijven bleken echter slechts in beperkte mate klant van de diverse voorzieningen te zijn. Zeker gelet op het streven ons te richten op bedrijven met recente ervaring bij de diverse instanties en ons daarom zo veel als mogelijk te richten op zaken vanaf 2007, moesten grote ondernemingen in de hiervoor omschreven zin bij enkele instanties min of meer met een lantaarntje worden gezocht. Dit sprong in het bijzonder in het oog bij de Ondernemingskamer, die immers veelvuldig de media pleegt te halen vanwege haar bemoeienis met grote bedrijven als Ahold en ABN AMRO. Zaken van dergelijke bedrijven vormen echter een kleine minderheid van de zaken waarover de Ondernemingskamer zich dient te buigen. Bovendien hadden veel bedrijven slechts ervaring met één zaak. Zaken betreffende grote ondernemingen halen veelal de publiciteit en kleuren daarmee het beeld van de rechtspraak naar buiten. In die zin kan men zeggen dat deze zaken in zekere zin de proof of the pudding vormen voor de inhoudelijke kwaliteit. Dit neemt niet weg dat de visie van grote ondernemingen op het functioneren van de diverse gerechtelijke voorzieningen van belang is. Onder andere omdat de zaken betreffende grote ondernemingen veelal de zaken zijn die de publiciteit halen en daarmee het beeld naar buiten toe kleuren niet alleen bij de Ondernemingskamer en ook omdat deze zaken vaak complex zijn, onder andere door hun omvang, hun juridische problematiek, maar ook vanwege de druk van de publiciteit en daarmee de publieke opinie. In die zin, zou men kunnen zeggen, vormen ze in zekere zin de proof of the pudding voor de inhoudelijke kwaliteit. Verder zal vertrouwen in de rechterlijke macht de aantrekkelijkheid van Nederland als vestigingsplaats voor grote onder - nemingen verhogen, met alle positieve economische gevolgen van dien. Een volgende opmerkelijke bevinding was dat de geselecteerde grote ondernemingen alsmede de advocaten die dergelijke ondernemingen bedienen en in veel gevallen op de een of andere manier betrokken waren bij de geselecteerde zaken, in het algemeen best bereid waren hun ervaringen te delen en mee te werken aan het onderzoek, maar vaak wel op basis van anonimiteit. De opnameapparatuur die tijdens de interviews werd gebruikt, werd regelmatig met grote 16

18 Over de gevoelskwaliteit van vijf specialistische rechterlijke voorzieningen argwaan bekeken en meer dan eens werden kritische noten pas geplaatst aan het einde van het gesprek, nadat de apparatuur was uitgezet. Al dan niet ten onrechte, was men blijkbaar bevreesd hiervoor te worden afgestraft bij een volgend contact met de rechter. Overigens speelde dit ten aanzien van de ene voorziening meer dan bij de andere. De insteek van ons onderzoek was oordelen over de kwaliteit boven water te krijgen en eventuele uit literatuur, maar vooral lectuur en borrelpraat, kenbare vooroordelen te toetsen. Bijvoorbeeld het regelmatig te beluisteren geluid dat grote ondernemingen hun geschillen in de regel op andere wijze oplossen of beslechten dan via de overheidsrechter. Men zou kunnen denken dat dit een reden zou zijn voor het feit dat grote ondernemingen zo weinig zaken hebben bij de onderzochte specialistische voorzieningen. Dit bleek echter niet het geval te zijn, althans niet wat betreft de door ons benaderde ondernemingen en het soort zaken waarvoor de specialistische voorziening bestaat. Noch arbitrage, noch bindend advies of mediation bleken voor dit soort zaken in de praktijk daadwerkelijk een alternatief te vormen. Een ander vooroordeel dat het onderzoek ontzenuwt, is de gedachte dat het gras bij de buurman groener is en voorzieningen in het buitenland als beter worden beschouwd. Vooropgesteld zij dat de respondenten uit zowel het bedrijfsleven als de advocatuur in het algemeen slechts beperkte ervaring hadden met buitenlandse voorzieningen en de kennis hierover veelal berustte op horen zeggen. Daar waar men echter wel min of meer rechtstreeks ervaring had opgedaan met buitenlandse voorzieningen, was deze ervaring niet zodanig dat men deze voorzieningen beter vond en vond dat Nederland daarvan kon leren. Omdat dit in den brede de respons was op de vraag naar buitenlandse ervaringen en voorbeelden, is in overleg met de Raad voor de rechtspraak hiernaar geen verder onderzoek gedaan. Kennelijk mogen wij ten aanzien van de onderzochte rechtspraakvoorzie - ningen ons Oranjegevoel oppoetsen en trots zijn. Noch arbitrage, noch bindend advies of mediation bleken in de praktijk daadwerkelijk een alternatief te vormen. Ook de gedachte dat het gras bij de buurman groener is en voorzieningen in het buitenland als beter worden beschouwd, wordt ontzenuwd. Een ander in het oog springend punt. Er wordt binnen de Rechtspraak terecht veel aandacht besteed aan de onpartijdigheid van rechters en het vermijden van iedere schijn van partijdigheid, bijvoorbeeld door het opstellen van de Leidraad onpartijdigheid met richtlijnen voor onder andere nevenactiviteiten, de behandeling van zaken van bekenden et cetera en de openbaarmaking van nevenfuncties van rechters op De Raad voor de rechtspraak 17

19 vermeldt de onpartijdigheid en integriteit van de rechter als een van de vier dimensies van kwaliteit (naast de bejegening van procespartijen, de juridisch inhoudelijke kwaliteit en de doorlooptijd). Het vertrouwen van de door ons geraadpleegde respondenten in dit element van kwaliteit was onverminderd groot, zó groot dat de onpartijdigheid van de rechter door vrijwel geen enkele respondent, die door middel van een open vraag werd verzocht aan te geven wat relevante elementen van kwalitatief goede rechtspraak werden gevonden, werd genoemd. Op de vervolgvraag waarom dit element niet was genoemd c.q. of dit dan geen belangrijk element werd gevonden, kwam vrijwel unaniem een reactie in de trant dat dit element uiteraard belangrijk was en in wezen het belangrijkste, maar onpartijdigheid tegelijkertijd als zo vanzelfsprekend aanwezig werd beschouwd dat dit geen item was. Niet alleen wat betreft de onpartijdigheid, maar ook wat betreft de overige door de Raad voor de rechtspraak onderscheiden dimensies van kwaliteit overheerste in het algemeen tevredenheid. De vijf onderzochte specialistische voorzieningen functioneren naar het oordeel van grote ondernemingen en de daarbij betrokken actoren goed tot zeer goed. Dit betekent echter niet dat er niets te verbeteren valt. Zie de hoofdstukken betreffende de diverse voorzieningen voor de meningen over specifieke verbeterpunten (deel 2) en de vergelijkende hoofdstukken en het slothoofdstuk (deel 3) voor verbeter- of althans aandachtspunten die meer in het algemeen naar voren kwamen. Het vertrouwen van de door ons geraadpleegde respondenten in de onpartijdigheid van de rechter als een kwaliteitskenmerk werd als zo vanzelfsprekend aanwezig beschouwd dat het geen item was. Tot slot. Het onderhavige onderzoek kan worden gekwalificeerd als een kwalitatief gebruikers - onderzoek. Het onderzoeksrapport is gebaseerd op uitgebreide interviews met medewerkers van tien grote ondernemingen per voorziening en actoren betrokken bij de beslechting van zaken van dergelijke ondernemingen over hun ervaringen en meningen over de betreffende vijf voorzieningen. Men zou de vraag kunnen opwerpen wat de waarde van een dergelijke rapportage is gezien het feit dat eigen ervaringen een controleerbare feitelijke fundering missen en gekleurd kunnen zijn door de rol die betrokkenen speelden in de desbetreffende situatie. Dit betekent echter niet dat deze uitkomsten niet van waarde zijn. Juist vanwege de objectieve weergave van deze ervaringen en meningen komt hieraan waarde toe wat betreft de beleving van grote ondernemingen. Dit geldt eens te meer nu het, zoals vermeld, gaat om de ervaringen van tien ondernemingen per voorziening en diverse bij hun zaken betrokken actoren, zo mogelijk afgewikkeld 18

20 Over de gevoelskwaliteit van vijf specialistische rechterlijke voorzieningen in de periode Gelet op het beperkt aantal zaken van grote ondernemingen bij de onderzochte specialistische voorzieningen, betekent dit immers dat het gaat om ervaringen betreffende een belangrijk deel, en soms vrijwel het volledige aandeel van dergelijke zaken in de productie van een voorziening. Dit betekent immers, gelet op het beperkte aantal zaken van grote ondernemingen bij de onderzochte specialistische voorzieningen, dat het gaat om ervaringen betreffende een belangrijk deel, en soms vrijwel het volledige aandeel, van dergelijke zaken in de productie van een voorziening. Het belang van de gerapporteerde meningen en ervaringen is, zo zou men kunnen zeggen, te vergelijken met het belang van de gevoelstemperatuur in het weerbericht. Niet de objectieve maar de beleefde temperatuur is het tenslotte waarmee het zeer nuttig is bij het aankleden rekening te houden. 19

21 Samenvatting In opdracht van de Raad voor de rechtspraak is onderzoek verricht naar de ervaringen van grote ondernemingen met vijf specialistische rechtspraakvoorzieningen. Het gaat om de Ondernemingskamer van het gerechtshof Amsterdam, de IE-kamer van de rechtbank Den Haag, de natte kamer van de rechtbank Rotterdam, het College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb) en het mededingingsteam van de rechtbank Rotterdam. Het onderzoek is een gebruikersonderzoek. Het accent ligt op het gezichtspunt van grote ondernemingen die met voornoemde voor - zieningen concrete ervaring hebben. Daarnaast komt het perspectief van andere bij de procedures betrokken actoren (zoals advocaten en rechters) aan bod. Centrale vraag is in hoeverre de specialistische rechtspraakvoorzieningen door de daarbij betrokken actoren als adequaat worden beschouwd voor de beslechting van geschillen van grote bedrijven en, zo nee, welke verbeteringen wenselijk worden geoordeeld. Met uitzondering van het CBb behandelen de onderzochte voorzieningen slechts een tamelijk gering aantal specialistische zaken (minder dan 200 per jaar). Geschillen van grote bedrijven vormen kwantitatief bezien een duidelijke minderheid van de zaken die aan de onderzochte voorzieningen worden voor - gelegd. Bij de vijf onderzochte voorzieningen is sprake van specialisatie door concentratie. De door ons geïnterviewde grote ondernemingen en andere actoren die ervaring hebben met een van de vijf specialistische voorzieningen en deskundigen waren vrijwel unaniem van mening dat een specialistische voorziening wenselijk of zelfs noodzakelijk is voor de geschillen waarmee de vijf onderzochte voorzieningen zich bezighouden. Voor een inhoudelijk goede geschilafdoening is volgens de meeste respondenten en experts zowel juridische kennis als materiedeskundigheid gewenst. Daarbij werd opgemerkt dat de advocatuur die zich met dergelijke zaken bezighoudt eveneens gespecialiseerd is en de rechter hieraan gewaagd moet zijn. Het bij de rechtbanken gebruikelijke roulatiesysteem wordt gezien als belemmering; ingewerkte specialisten vertrekken en het stimuleert rechters niet om te investeren in specialisatie. Vrijwel alle respondenten en experts zijn van mening dat de vijf onderzochte specialistische voorzieningen kwalitatief goed zijn. Voor de grote ondernemingen betekent goede rechtspraak: een duidelijke, goed gemotiveerde uitspraak door een rechter die blijk geeft van kennis van zaken. Een van de grootste knelpunten wordt gevormd door de als te lang beoordeelde doorlooptijden. Bij vier van de vijf onderzochte instanties vindt men de doorlooptijden (soms) te lang; alleen over de IEkamer is dit niet naar voren gebracht. Als suggesties ter verbetering is gewezen op een betere interne organisatie en op uitbreiding van het aantal rechters. De Ondernemingskamer en het CBb zijn in bepaalde gevallen de enige feitelijke instantie. 20

22 Samenvatting Respondenten zien hierin soms wel nadelen, maar toch prefereren ze dit systeem boven het inlassen van een tweede feitelijke instantie, vooral vanwege de verkorting van de procedure door het ontbreken van een beroeps - mogelijkheid. Opmerkelijk is dat ADR (arbitrage, bindend advies en mediation) voor de door ons geraadpleegde ondernemingen en advocaten geen daadwerkelijk alternatief vormde voor de onderzochte specialistische voorzieningen. Om diverse redenen werd een procedure bij deze gerechtelijke voorzieningen in het algemeen toch aantrekkelijker gevonden. De ervaringen van grote ondernemingen met de door ons onderzochte rechtspraak - voorzieningen leiden tot het eindoordeel dat in deze zaken specialisatie loont. 21

23 Afkortingen ACT ADR AEX AG AMX ARO Awb CBb CBS CMR COKZ CRvB Ctgb DLNST DNB DTe EHRM EHvJ EMEA EOB EOV EPLA EPO EU EVRM EZ FEM GOV ICTRO IE JOR KvK LJN Associatie van Competitieve Telecomoperators Alternative Dispute Resolution Amsterdam Exchange Index Advocaat-generaal Amsterdam Midkap Index Actuele Rechtspraak Ondernemingspraktijk Algemene wet bestuursrecht College van Beroep voor het bedrijfsleven Centraal Bureau voor de Statistiek Convention Relative au Contrat de Transport International de Marchandises par Route (Verdrag betreffende de Overeenkomst tot Internationaal Vervoer van Goederen over de Weg) Centraal Orgaan voor Kwaliteitsaangelegenheden in de Zuivel Centrale Raad van Beroep College voor toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden Dutch Legal Network for Shipping and Transport De Nederlandsche Bank Dienst uitvoering en toezicht Energie Europees Hof voor de Rechten van de Mens Europees Hof van Justitie European Medicines Agency Europees Octrooibesluit Europees Octrooiverdrag European Patent Litigation Agreement European Patent Office Europese Unie Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (Ministerie van) Economische Zaken Financieel Economisch Magazine Gemeenschapsoctrooiverdrag ICT-bedrijf Rechterlijke Organisatie Intellectuele eigendom Jurisprudentie Onderneming en Recht Kamer van Koophandel Landelijk Jurisprudentie Nummer 22

24 Afkortingen LNV (Ministerie van) Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit M&A Mergers and acquisitions MKB Midden- en kleinbedrijf NJ Nederlandse Jurisprudentie NK Natte kamer NMa Nederlandse Mededingingsautoriteit NZa Nederlandse Zorgautoriteit OHIM Office for Harmonization in the Internal Market OK Ondernemingskamer OPTA Onafhankelijke Post en Telecommunicatie Autoriteit OR Ondernemingsraad OS One-shotter PbEG Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen PBO Publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie PSW Pensioen- en spaarfondsenwet Raio Rechterlijk ambtenaar in opleiding RP Repeat player Rvdr Raad voor de rechtspraak Rv Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering Stb Staatsblad SER Sociaal-Economische Raad TAMARA Transport and Maritime Arbitration Rotterdam Amsterdam TAP Telez, Atlantic Telecom & Pretium TK Tweede Kamer TRIPS Agreement on Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights UVP Unieverdrag van Parijs VEB Vereniging van Effectenbezitters VME Vereniging voor Marktwerking en Energie vv voorlopige voorziening VW (Ministerie van) Verkeer en Waterstaat WACC Weighted average cost of capital WEOR Wet op de Europese Ondernemingsraden WODC Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum van het ministerie van Justitie WOR Wet op de Ondernemingsraden 23

25

26 Deel 1 Onderzoeksvragen en opzet van het onderzoek

27

28 1 Specialistische rechtspraak - voorzieningen onderzocht Tetty Havinga, Alex Jettinghoff, Carla Klaassen en Anita Böcker 1.1 Inleiding Onderzoeksopdracht In opdracht van de Raad voor de rechtspraak verrichtte een team van onderzoekers van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Radboud Universiteit Nijmegen een empirisch onderzoek naar de ervaringen van grote ondernemingen met vijf specialis tische rechtspraakvoorzieningen: de Onder nemingskamer van het gerechtshof Amsterdam, de IE-kamer van de rechtbank Den Haag, de natte kamer van de rechtbank Rotterdam, het College van Beroep voor het bedrijfsleven en het bestuursrechtelijk beroep in mededingings- en telecommunicatiezaken van de rechtbank Rotterdam. Is specialisatie en concentratie van gerechtelijke voorzieningen voor de beoordeling van complexe geschillen van grote bedrijven wenselijk? Wat zijn de ervaringen van grote ondernemingen met gespecialiseerde gerechtelijke voorzieningen? Hoe waarderen grote bedrijven gespecialiseerde rechtspraak in Nederland, ook in vergelijking met buitenlandse gerechtelijke voorzieningen, mediation en arbitrage? Hoe gaan grote ondernemingen om met geschillen en juridische procedures? Het onderzoek is te kenschetsen als een gebruikersonderzoek. Het accent ligt op het gezichtspunt van grote ondernemingen die met voornoemde voorzieningen concrete ervaring hebben. Dit ondernemingsperspectief wordt aangevuld met informatie afkomstig van andere bij de procedures betrokken actoren, zoals advocaten en rechters Aanleiding voor het onderzoek De Raad voor de rechtspraak zag een twee - ledige hoofddoelstelling van het voorgestelde onderzoek Kwaliteit specialistische rechtspraakvoorzieningen voor beslechting van complexe (internationale) geschillen van het bedrijfsleven. 1 Enerzijds gaat het om het verkrijgen van een antwoord op de vraag of de huidige binnen de rechtspraak bestaande specialistische voorzieningen ten behoeve van complexe geschillen van grote bedrijven als adequaat beschouwd kunnen worden. Anderzijds en in het verlengde daarvan namelijk voor zover deze voorzieningen als nietadequaat worden beoordeeld wil de Raad graag voorstellen voor naar het oordeel van de bedrijven wenselijke aanpassingen van specialistische gerechtelijke voorzieningen voor complexe geschillen. De Raad beoogt de resultaten van het onderzoek te gebruiken bij nadere besluitvorming over de eventuele herinrichting van het huidige stelsel van gerechtelijke voorzieningen. De Raad voor de rechtspraak wil laten onderzoeken hoe de rechtspraktijk van de specialistische voorzieningen binnen de Nederlandse rechtspraak eruitziet, welke betekenis het functioneren van de afzonderlijke voorzieningen 1 Startnotitie van de Raad voor de rechtspraak van 28 september 2007, project E

29 heeft voor de oplossing van geschillen tussen betrokken partijen en in hoeverre er vanuit het oogpunt van kwaliteit aanleiding is tot aanpassingen van de huidige voorzieningen. De achtergrond van deze thematiek wordt onder meer aangeduid door een verwijzing naar recent onderzoek waarin wordt betoogd dat een goed functionerende gerechtelijke infrastructuur de aantrekkelijkheid van het investeringsklimaat voor buitenlandse investeerders verhoogt. 2 Ook het toegenomen belang van geschillen van grote ondernemingen als gevolg van het toenemende handelsverkeer en de verdere europeanisering en internationalisering is aanleiding om het functioneren van de bestaande voorzieningen te onderzoeken en zo nodig te verbeteren. 1.2 Achtergronden specialistische rechtspraak bij geschillen grote ondernemingen De juridische kwesties en geschillen waarmee grote ondernemingen tegenwoordig te maken hebben en hun belang voor deze onder - nemingen, kunnen in verband worden gebracht met betrekkelijk recente politiek-economische ontwikkelingen die nationale beleidsmakers, grote bedrijven, bedrijfsjuristen, het hen bedienende deel van de advocatuur en de rechterlijke macht (en in het bijzonder de voornoemde specialistische voorzieningen) gezamenlijk voor problemen en uitdagingen hebben geplaatst. Het gaat om de volgende ontwikkelingen Economische dynamiek In navolging van de Verenigde Staten is begin jaren 80 in een groot deel van West-Europa ten aanzien van de economische politiek de marktwerking sterk bevorderd. Staatsbedrijven en kartels moesten het veld ruimen voor privatisering en vrije mededinging. Daarnaast heeft sinds midden jaren 80 de internationale marktintegratie sterke impulsen gekregen door europeanisering ( interne markt en de uitbreiding daarvan) en vooral ook door economische globalisering (na de val van de muur ). Er ontstonden nieuwe ondernemingen die zich een plaats trachtten te veroveren op de (gereguleerde) markten voor onder meer energievoorziening en telecommunicatie. Tevens zagen toonaangevende multinationale ondernemingen in de toenemende markt - integratie (en de toenemende concurrentie die daarvan het gevolg zou zijn) aanleiding om hun traditionele concernstrategie (de zogenoemde multidivisional form ) aan te passen. 3 Deze bedrijven waren voordien gegroeid door gebruik te maken van economies of scale (massaproductie) en economies of scope (productdiversiteit). 4 Nu werd om een sterke positie op de wereldmarkt te veroveren ingezet op scale door overname van concurrenten en het opzetten van vestigingen in nieuwe landen. De productscope werd verminderd door verkoop van onvoldoende renderende divisies en toeleveranciers, mede ook ter financiering van de uitbreiding van de corebusiness. 5 2 Van Velthoven Jones Chandler 1997; Wilkins Cf. Meyer

30 Specialistische rechtspraakvoorzieningen onderzocht Juridische dienstverlening De internationale economische dynamiek die deze keuzes teweegbrachten, betekende (ook in Nederland) werk aan de winkel voor de dienstverleners van het grote bedrijfsleven. Kijken we naar de juristen onder hen, dan zijn twee ontwikkelingen hier vooral van belang. In de eerste plaats zijn binnen grote bedrijven bedrijfsjuridische afdelingen (corporate legal departments) ontstaan. 6 In deze bedrijfsjuridische afdelingen dragen bedrijfsjuristen zorg voor de juridische kwesties die voor deze bedrijven van vitaal belang zijn geworden. Het gaat om een diversiteit aan thema s als fusies en overnames (M&A), intellectuele eigendom (IE, waaronder patenten, merken), corporate governance (code Tabaksblat), productaansprakelijkheid, mededinging en effecten. In de tweede plaats is de kantooromvang in het segment van de advocatuur dat de grote bedrijven bedient (in enkele fusiegolven), gegroeid door de toename van de hoeveelheid werk op het terrein van dezelfde thema s. De bedrijfsjuridische afdelingen van grote ondernemingen doen bij voorkeur zaken met een beperkt aantal vaste advocatenkantoren (preferred suppliers), die elk voor speciale thema s worden ingehuurd. Hierbij horen tegenwoordig standaard ook kantoren van in Nederland gevestigde oorspronkelijk Britse en Amerikaanse global law firms, die sinds eind jaren 1990 een deel van het meest lucratieve marktsegment zijn komen opeisen. 7 Na de periode van schaalvergroting hebben advocaten die zich hadden gespecialiseerd op een aantal specifieke terreinen de grote kantoren deels verlaten en zijn zogenoemde nichekantoren ontstaan. Dit verschijnsel doet zich voor bij bijvoorbeeld telecommunicatie, intellectuele eigendom en natte zaken. De specialisatie binnen de advocatuur uit zich niet alleen in de organisatie van de advocatenkantoren, maar ook in het ontstaan van specialistische vakverenigingen die soms zoals Insolad 8 hun eigen opleiding en vakbekwaamheidseisen kennen. Specialistische advocaten hebben zich kortom duidelijk geprofessionaliseerd (De wenselijkheid van) rechterlijke specialisatie De rechterlijke macht heeft niet op een vergelijkbare manier een ontwikkeling doorgemaakt naar verdergaande vormen van specialisatie en specialistische professionalisering. Bij de rechterlijke macht is generalisme nog altijd het uitgangspunt. Generalistische rechters ontmoeten in de rechtszaal in toenemende mate gespecialiseerde advocaten. Het spanningsveld dat hiervan het gevolg is, vormt de aanleiding voor discussie binnen de Raad voor de rechtspraak en de rechterlijke macht over de vraag op welke rechtsgebieden en in welke vorm (verdere) rechterlijke specialisatie wenselijk is. 9 In deze discussie wordt naar voren gebracht dat verdere concentratie en specialisatie kan bijdragen aan de kwaliteit van de afdoening 6 Voor de VS: Chayes & Chayes 1985 en Nelson & Nielsen 2000; voor Japan: Kitagawa & Nottage 2006; voor België: Van Houtte e.a. 1996; voor Nederland: Kat De Groot-van Leeuwen 2008, p Insolad is de vereniging van insolventierechtadvocaten ( 9 Zie bijvoorbeeld Hartendorp 2003 en Loth Hoofdstuk 9 gaat nader in op deze discussie. 29

31 van juridische of anderszins complexe zaken, de rechtseenheid, rechtsgelijkheid, rechtszekerheid en doelmatigheid van de rechtspraak. Concentratie zou echter ten koste kunnen gaan van de toegankelijkheid en overzichtelijkheid van de rechtspraak en de rechtsontwikkeling. Als nadeel wordt ook genoemd de ver - kokering van het recht en de ontwikkeling van A- en B-rechtbanken. Volgens de discussienota is rechterlijke concentratie daarom alleen bij hoge uitzondering aangewezen, met name wanneer bij de afdoening van een beperkt aantal zaken behoefte bestaat aan specialistische kennis. 10 In de rechtspraktijk van de specialistische rechtspraakvoorzieningen zullen de hiervoor geschetste ontwikkelingen zich op een of andere manier aandienen. De specialistische voorzieningen zijn actief in praktijkvelden die een snelle ontwikkeling doormaken. De Ondernemingskamer is geconfronteerd met activistische aandeelhouders en hedge funds. Het College van Beroep voor het bedrijfsleven en het mededingingsteam van de rechtbank Rotterdam hebben te maken met sterk in beweging zijnde geliberaliseerde markten, snel wijzigende wetgeving en nieuwe bestuursorganen. De aard van de zaken bij de natte kamer van de rechtbank Rotterdam verandert, doordat de traditionele ladingsschade en aanvaringen minder voor - komen vanwege technische verbeteringen en omdat de van oorsprong Nederlandse scheepvaartmaatschappijen zoals Nedlloyd ooit regelmatig partij bij de natte kamer zijn overgenomen door buitenlandse maatschappijen die bijvoorbeeld Londen in hun jurisdictieclausule hebben aangewezen als plaats voor geschilbeslechting. Deze ontwikkelingen in het praktijkveld kunnen voor de gerechtelijke voorzieningen leiden tot knelpunten zoals overbelasting/onderbelasting, problemen met het opbouwen en behouden van up-to-date hoog gespecialiseerde kennis of het ontstaan van een geïsoleerde rechts - cultuur met gespecialiseerde normen die afwijken van de algemene normen. 11 Oordelen over de wenselijkheid en kwaliteit van deze specialistische gerechtelijke voor - zieningen zijn soms onderwerp van politiek debat. Zo is op dit moment het enquêterecht, en daarmee de rol van de Ondernemings - kamer, inzet geworden van een publiek debat naar aanleiding van een advies van de SER en is een wetsvoorstel voor herziening van het enquêterecht in voorbereiding. Tenslotte zijn deze specialistische voorzieningen werkzaam in praktijkvelden die voor grote bedrijven dermate van belang zijn, dat ze er in hun bedrijfsjuridische diensten hooggekwalificeerd personeel voor inzetten en ze ook het top - segment van de advocatuur veel lucratief werk bezorgen. 1.3 Verkenning centrale begrippen Enkele begrippen die centraal staan in dit onderzoek naar de kwaliteit van specialistische rechtspraakvoorzieningen voor beslechting van complexe (internationale) geschillen van 10 Discussienota Concentratie van rechtspraak, van de schrijfgroep uit de presidentenvergadering, 10 oktober 2003, zoals aangehaald door Loth 2004, p Schlössels 2006, p en De Groot-Van Leeuwen & Van Steenbergen 2006, p

32 Specialistische rechtspraakvoorzieningen onderzocht het bedrijfsleven behoeven nadere omschrijving. Wat is een complex geschil? Over welk bedrijfsleven hebben we het? Wat zijn specialistische rechtspraakvoorzieningen? Wat is kwaliteit van rechtspraak? Wat is een complex geschil? In dit onderzoek gaat het over geschillen van grote ondernemingen die zijn voorgelegd aan een van de vijf specialistische rechtspraakvoorzieningen die in dit onderzoek zijn betrokken. Daarbij gaat het om civielrechtelijke geschillen tussen bedrijven en andere bedrijven of aandeelhouders, of om bestuursrechtelijke geschillen tussen bedrijven en de overheid. Veel andere geschillen waarmee (grote) ondernemingen te maken kunnen krijgen blijven buiten beschouwing, zoals arbeids - geschillen, consumentenzaken en gewone handelsgeschillen. De Raad voor de rechtspraak gaat ervan uit dat de geschillen waarover de vijf specialistische rechtspraakvoorzieningen moeten oordelen, complex van aard zijn. Wat maakt een geschil complex? Aspecten die bijdragen aan de complexiteit van een geschil zijn snel wijzigende bijzondere wetgeving, invloed van Europees en internationaal recht, grote financiële belangen, een groot aantal betrokken partijen en de benodigde kennis van specifieke handels - praktijken. De complexiteit van de geschillen is lastig te hanteren als afbakeningscriterium omdat complexiteit moeilijk te omschrijven is. In dit onderzoek is de mate van complexiteit van het geschil niet gebruikt als afbakeningscriterium. Het onderzoek richt zich op alle geschillen van grote ondernemingen die zijn voorgelegd aan een van de vijf specialistische rechtspraakvoorzieningen. Wat de inhoud van het geschil betreft, de vijf specialistische voorzieningen oordelen over vitale kwesties, zoals fusies en overnames, mededinging, octrooi en internationaal transport, waar internationaal opererende ondernemingen mee te maken hebben Grote (inter)nationale ondernemingen Wanneer het gaat om rechtspraak in geschillen van grote (internationale) ondernemingen denken we bij grote ondernemingen niet aan de definitie van het CBS voor het grootbedrijf: ondernemingen met meer dan honderd man personeel. De gedachten gaan meer uit naar de grootste bedrijven in Nederland wat betreft omzet en aantal werknemers. Concreet betekent dit bedrijven die een AEX- of een Midkap-notering hebben op de aandelenbeurs of bedrijven die voorkomen op de lijst van vijfhonderd grootste Nederlandse bedrijven van FEM Business. Ook in Nederland actieve onderdelen van buitenlandse ondernemingen behoren tot de onderzoeksgroep. Al behoort het in Nederland actieve onderdeel van een grote internationaal opererende onderneming niet tot de vijfhonderd grootste Nederlandse bedrijven, het lijkt wel zinvol zo n bedrijf op te nemen in het onderzoek. Daarom hebben we een lijst van internationaal groot- 31

33 ste ondernemingen toegevoegd aan de lijst van grootste Nederlandse bedrijven. 12 Op voorhand is duidelijk dat bij enkele van de specialistische gerechtelijke voorzieningen die in dit onderzoek zijn betrokken slechts een beperkt aantal echt grote ondernemingen procedeert. Dit speelt bijvoorbeeld bij de natte kamer en de IE-kamer. Concentratie van het onderzoek op de ervaringen van grote ondernemingen heeft als consequentie dat de bevindingen niet gegeneraliseerd kunnen worden naar alle procespartijen die ervaring hebben met de betreffende gerechtelijke voorzieningen Specialistische rechtspraak - voorzieningen Onder rechterlijke specialisatie wordt in dit onderzoek verstaan dat bepaalde rechters zich in het bijzonder toeleggen op een specifieke categorie zaken. Specialisatie is op diverse manieren mogelijk, bijvoorbeeld door het inrichten van aparte kamers binnen gerechten, het inzetten van gespecialiseerde rechterplaatsvervangers of beëindiging van de verplichte roulatie tussen de sectoren binnen een rechtbank. Concentratie van een specifieke categorie zaken bij één of een beperkt aantal gerechten is een bijzondere vorm van specialisatie. Ook concentratie is op verschillende manieren mogelijk. Van wettelijke concentratie is sprake indien de wet bij uitsluiting een gerecht aanwijst als bevoegde rechter voor een specifieke categorie van zaken. De wetgever kiest hier steeds vaker voor. Feitelijke concentratie doet zich voor bij bepaalde categorieën civiele zaken, doordat de vestigingsplaats van de gedaagden zich binnen één arrondissement bevindt. Concentratie kan ook zijn gebaseerd op afspraken tussen de gerechten. Deze laatste door de Raad voor de rechtspraak voorgestane vorm van concentratie komt tot nu toe weinig voor. 13 De vijf specialistische rechtspraakvoorzieningen in dit onderzoek zijn niet alleen gespecialiseerd (dat wil zeggen dat ze zich toeleggen op een specifiek onderdeel van het recht), ze zijn ook geconcentreerd: er bestaat geen tweede vergelijkbare gerechtelijke voorziening in Nederland. Drie instanties oordelen over bepaalde civiele zaken, terwijl de andere twee bestuursrechtelijk van aard zijn. Vier van de vijf voorzieningen zijn ontstaan door de toekenning, bij wet, van exclusieve competenties. Het CBb werd in 1955 als apart rechterlijk college ingesteld. De Ondernemingskamer is een bijzondere kamer van het gerechtshof Amsterdam. De IE-kamer en de mededingingskamer maken deel uit van respectievelijk de rechtbank Den Haag en de rechtbank Rotterdam. De vijfde rechtspraakvoorziening in ons onderzoek, de natte kamer 12 Zie bijlage 1 voor de lijst van 2622 grote bedrijven die in dit onderzoek is gebruikt en voor informatie over de gevolgde werkwijze. De lijst is gebaseerd op Op deze lijst staan de belangrijkste Nederlandse bedrijven. Niet opgenomen zijn buitenlandse concerns en financiële houdstermaatschappijen die zich om fiscale redenen in Nederland hebben gevestigd en beleggingsmaatschappijen, participatiemaatschappijen en private equity firma s. De Nederlandse lijst is aangevuld met de grootste internationale ondernemingen op basis van lijsten van Fortune en Forbes. 13 Hartendorp