Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek Empel - De Werf, plangebied Wasweg, gemeente s-hertogenbosch.

Transcriptie

1 Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek Empel - De Werf, plangebied Wasweg, gemeente s-hertogenbosch. Remco Lotte en Eric Norde Zuidnederlandse Archeologische Notities 207 Amsterdam 2009 Archeologisch Centrum Vrije Universiteit - Hendrik Brunsting Stichting

2 De serie Zuidnederlandse Archeologische Notities is een uitgave van de Hendrik Brunsting Stichting van het Archeologisch Centrum van de Vrije Universiteit te Amsterdam Colofon Project: Empel - Wasweg Status: Definitief Datum : Uitvoerder: ACVU-HBS Auteurs: drs. ing. R.M. Lotte en drs. E.H.L.D. Norde Grafische bewerking: drs. ing. R.M. Lotte Autorisatie: drs. C.W. Koot en prof. dr. N.G.A.M. Roymans Provincie: Noord-Brabant Gemeente: s-hertogenbosch Plaats: Empel Toponiem: De Werf - Wasweg Kaartblad: 45A Objectcode: SHB-EWW-09 Gemeentelijke onderzoekscode: SHEW Onderzoeksmelding nummer: Onderzochte oppervlakte: circa 1,5 ha. Coördinaten: / / / / Opdrachtgever: Gemeente s-hertogenbosch. Bevoegd Gezag: Gemeente s-hertogenbosch, afdeling bouwhistorie, archeologie en monumenten; contactpersoon: R.J.M. van Genabeek, Plaats documentatie: ACVU-HBS, dependance Rivierengebied ISBN: ACVU-HBS Amsterdam, februari 2010 Archeologisch Centrum van de Vrije Universiteit - Hendrik Brunsting Stichting, Amsterdam De Boelelaan HV Amsterdam

3 inhoud 1 Inleiding 1.1 Motivatie Doel en vraagstelling van het onderzoek Opzet van het rapport 2 2 Bureauonderzoek 2.1 Doelstelling Methode Resultaten Onderzoeksgebied (LS01) Huidig gebruik (LS02) Historische situatie (LS03) Landschap (LS04) Archeologie (LS04) Archeologische verwachting (LS05) Conclusie 8 3 Booronderzoek (vs03) 3.1 Doelstelling Methode Resultaten Landschap en stratigrafie Archeologie Conclusie 12 4 Conclusie 13 5 Aanbevelingen 15 Literatuur Bijlagen Bijlage 1. Ligging van het plangebied in Nederland en het plangebied weergegeven op een luchtfoto. Bijlage 2. Historische situatie van het plangebied in circa 1830 en Bijlage 3. Plangebied geprojecteerd op de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden. Bijlage 4. De bekende vindplaatsen geprojecteerd op de bodemkaart van de gemeentelijke verwachtingskaart s-hertogenbosch. Bijlage 5. Boorpunten kaart. Bijlage 6. Boorstaten. Bijlage 7. Boorprofiel. Bijlage 8. Aanbevelingen kaart. Bijlage 9. Overzicht van de archeologische perioden.

4 1 inleiding 1.1 motivatie De Gemeente s-hertogenbosch heeft het voornemen op het plangebied Wasweg te Empel een sportcomplex aan te leggen. Een gebied ter grootte van circa 1,5 hectare zal hiervoor worden ontwikkeld: er zullen gebouwen, parkeerplaatsen, infrastructuur en drainage worden aangelegd. De aanleiding voor dit onderzoek vormt het feit dat de werkzaamheden die met de aanleg van het sportcomplex gepaard gaan de bodem en de eventueel daarin aanwezige archeologische resten tot een diepte van 1,5 m onder het maaiveld zullen verstoren. Het is daarom van belang tijdig inzicht te krijgen in de te verwachten archeologische waarden binnen het plangebied. Om de archeologische verwachting van het plangebied Wasweg te bepalen, heeft ACVU-HBS (Archeologisch Centrum Vrije Universiteit Hendirk Brunsting Stichting) in opdracht van de gemeente s-hertogenbosch in november 2009 een bureauonderzoek en een verkennend booronderzoek uitgevoerd. 1.2 doel en vraagstelling van het onderzoek Doel van het bureauonderzoek is het in kaart brengen van de eventueel in het onderzoeksgebied aanwezige archeologische vindplaatsen. Aan de hand van bestaande bronnen dient informatie verworven te worden over bekende of te verwachten archeologische resten. Uiteindelijk wordt een verwachtingsmodel opgesteld, waarin wordt aangegeven hoe groot de kans is op de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen binnen het plangebied. Indien mogelijk wordt aangegeven op welke diepte de archeologische verwacht kunnen worden en of deze aangetast zullen worden bij eventuele werkzaamheden. Het opgestelde verwachtingsmodel wordt vervolgens getoetst en waar mogelijk aangevuld met behulp van een verkennend booronderzoek. Doel van het booronderzoek is het in kaart brengen van de bodemopbouw, waarbij wordt gelet op het voorkomen van diepgaande verstoringen. Als de bodem tot op grote diepte verstoord is, zullen er geen (intacte) archeologische vindplaatsen meer aanwezig zijn. Naast het in kaart brengen van de bodemopbouw kunnen er tijdens het veldwerk archeologische resten in kaart worden gebracht. Dit is echter niet het hoofddoel van deze fase van archeologisch onderzoek. Uiteindelijk dient het onderzoek te resulteren in een advies ten aanzien van vervolgstappen in het kader van de archeologische monumentenzorg. In het onderzoek dienen de volgende 8 onderzoeksvragen uit het Plan van Aanpak (PvA) 1 te worden beantwoord: 1 - Wat is de gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied? 2 - Wat is de geo(morfo)logische en bodemkundige opbouw van het plangebied? 3 - Wat is de mate van verstoring in het plangebied? 4 - Wat is de diepte van eventueel aanwezige archeologische lagen? 5 - Zijn tijdens het onderzoek archeologische indicatoren aangetroffen, zo ja welke? 6 - In welke mate stemmen de resultaten van het veldonderzoek overeen met de resultaten van het bureauonderzoek? 7 - Is, op basis van de resultaten van het verkennende booronderzoek, aanvullend archeologisch onderzoek noodzakelijk, en zo ja, waar in het plangebied? 8 - Bevinden zich in het plangebied archeologische indicatoren aan het maaiveld? 1 Molenaar en Van Genabeek, 2009.

5 1.3 opzet van het rapport De verslaglegging is samengesteld per uitgevoerd onderdeel van het onderzoek. In hoofdstuk 2 zal het Bureauonderzoek worden beschreven (vraag-1). Als toets en in aanvulling op het bureauonderzoek zal in hoofdstuk 3 het Inventariserend Veldonderzoek door middel van boringen worden beschreven (vraag-2 t/m 5 en 8). Afsluitend zal een conclusie (hoofdstuk 4) en een advies (hoofdstuk 5) gegeven worden ten aanzien van eventuele vervolgstappen in het kader van de archeologische monumentenzorg (vraag-6 en 7). 2

6 2 bureauonderzoek 2.1 doelstelling Het doel van het bureauonderzoek is het verwerven van informatie aan de hand van bestaande bronnen, over bekende of te verwachten archeologische resten, bestaande uit bodemsporen en archeologische vondsten, binnen een omschreven gebied. 2 Hierbij zullen gegevens verzameld worden met betrekking tot de aanwezigheid, karakter, omvang, datering en gaafheid van de archeologische resten en de aardwetenschappelijke gegevens. Dit zal resulteren in een gespecificeerde verwachting, op basis waarvan een beslissing genomen kan worden ten aanzien van eventueel vervolgonderzoek. 2.2 methode Het bureauonderzoek is uitgevoerd conform de specificaties uit de KNA 3.1 (LS01 t/m LS05). Een eerste stap hierin is het afbakenen van het onderzoeksgebied en het vaststellen van de consequenties van toekomstig gebruik (LS01). In de volgende stappen wordt vastgesteld wat de huidige situatie is (LS02), hoe de historische situatie was en of er verstoringen bekend zijn (LS03) en wat de bekende archeologische vindplaatsen en aardwetenschappelijke gegevens zijn (LS04). Op basis van de verkregen gegevens wordt uiteindelijk een gespecificeerd verwachtingsmodel opgesteld (LS05), waarin zo gedetailleerd mogelijk de te verwachten archeologische resten beschreven worden. Indien mogelijk wordt aangegeven hoe oud de te verwachten archeologische resten zijn en op welke diepte deze verwacht kunnen worden. 2.3 resultaten onderzoeksgebied (ls01) Het plangebied bevindt zich in de gemeente s-hertogenbosch en is direct gelegen ten westen van de Rijksweg A2 en ten oosten van de Wasweg te Empel. Het plangebied wordt verder in het noorden begrensd door de Empelsedijk en in het zuiden door de bebouwing aan de De Saren. Het heeft een omvang van ongeveer 1,5 ha en het centrum heeft bij benadering de RD-coördinaten / De op deze percelen geplande werkzaamheden zullen de bodemlagen tot een diepte van ten minste 1,2 m onder het maaiveld (-mv) verstoren en vormen daardoor een ernstige bedreiging voor de eventueel aanwezige archeologische resten die zich binnen ongeveer 1,5 m -mv bevinden. Een eventuele ophoging van delen van het plangebied ter bescherming van de archeologische waarden wordt als mogelijkheid genoemd huidig gebruik (ls02) Het grootste deel van het plangebied is in gebruik als weiland, het meest zuidelijke deel tegen de bebouwing aan, is in gebruik als moestuin. De verstoring als gevolg van dit gebruik zal zich hebben beperkt tot de bouwvoor. 2 CCvD 2006, KNA

7 2.3.3 historische situatie (ls03) De historische situatie op en rond het plangebied is weergegeven in bijlage 2. Het plangebied bevindt zich daarop op ongeveer 500 m ten zuiden en westen van de historische bebouwing langs de Maasdijk, op het plangebied zelf wordt op de geraadpleegde historische kaarten geen bebouwing aangegeven. De huidige Wasweg heeft wel een historische voorganger en werd toen De Groene Steeg genoemd. Dwars door het plangebied liep het restant van een zijweg van deze weg, een zandpad. In het register behorende bij de kadastrale kaart van circa 1830, wordt het gebruik van deze strook grond aangegeven als hakhout. In het register worden de stukken grond ten zuiden van dit pad aangeduid als hakhout rond moerassige grond. De stukken grond noordelijk van het pad direct langs De Groene Steeg waren in gebruik voor hakhout en, verder van de weg af, als bouwland. Afgaande op deze omschrijving was de noordelijke helft van het plangebied in het begin van de 19 e eeuw een relatief droog gebied omringd door moerassige grond (waaronder dus de zuidelijke helft van het plangebied). Verder zijn op de noordwestelijke hoek en direct ten noorden van het plangebied twee wielen aanwezig, respectievelijk De Werf en het Schanswiel, deze wielen zijn na de ruilverkaveling in de jaren 50 van de vorige eeuw opgevuld en bevinden zich nu grotendeels onder de rijksweg A landschap (ls04) Het plangebied Empel - Wasweg bevindt zich in het Maasland, op de overgang van het holocene rivierenlandschap ten zuiden van de Maas naar de pleistocene zandgronden van Noord-Brabant. De rivierklei van de Maas heeft hier een landschap van rivierduinen en dekzandruggen afgedekt en wordt doorsneden door verlandde oude rivierlopen. De in het landschap zichtbare rivierduinen of dekzandkoppen/ -ruggen worden donken genoemd. Eén van deze donken, genaamd De Werf bevindt zich midden in het plangebied Empel - Wasweg. Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat zich een nederzetting uit de volle Middeleeuwen en een tempelcomplex uit de Late IJzertijd en Romeinse tijd, de Tempel van Empel, hebben bevonden op deze donk. 3 Het hoogste deel van de donk, De Werf, bevind zich aan de oostkant van de rijksweg A2, die ook plaats heeft geboden aan de tempel zelf. De donk daalde geleidelijk in westelijke richting. In het plangebied bevindt de donk zich in de noordelijke helft en bestaat uit matig fijn zand. De zuidelijke flank en de begrenzing daarvan is vastgesteld tijdens de opgravingen door de Bouwhistorisch en Archeologische Monumentendienst van de gemeente s-hertogenbosch in de jaren tachtig en negentig van de 20ste eeuw en door de ACVU-HBS in 2006 en 2007 (zie bijlage 5). Tegen deze flank ligt een laag zandig veen. Over dit veen is een dik pakket klei afgezet vanuit de Maas. Beide sedimenten worden als komafzetting geïnterpreteerd. De veenlaag biedt de mogelijkheid voor het nemen van grondmonsters ten behoeve van paleo-ecologische resten (vooral pollen), waarmee een vegetatiereconstructie kan worden gemaakt en de ontwikkelingen die zich daarin hebben voorgedaan waaruit hopelijk is af te leiden wat de invloed van mensen in dit milieu is geweest. Op basis van de resultaten van de voorgaande onderzoeken op De Werf wordt aangenomen dat deze afzettingen vóór of tijdens de Romeinse tijd zijn gesedimenteerd, maar in ieder geval vóór de Vroege Middeleeuwen. 4 Deze datering is gebaseerd op de waarneming van een laag zand - zowel op de noordelijke en de zuidelijke flank als bovenop de komafzettingen buit de donk - bovenop het niveau met vondsten uit de Romeinse Tijd en in dit zand bevinden zich sporen uit de 11de eeuw na Chr. Nijhof en Treling suggereren een verband met de historisch bekende overstroming kort vóór 969. De doorbraak- of crevasse-afzettingen die hierbij zijn ontstaan, werden tijdens de ACVU-HBS opgraving ter hoogte van het zuidelijke deel van het plangebied aangetroffen. Het pakket heeft een sterk wisselende samenstelling, 3 Roymans en Derks, 1994; Boshoven en Van Genabeek, 2008 en Renswoude, Nijhof/Treling, p , in Roymans en Derks,

8 variërend van zandige klei tot zwak siltig zand, dat vaak gelaagd is afgezet. Hier en daar zijn de lagen zwak grindig. Bij deze opgraving is tevens aangetoond dat de crevasse-afzettingen werden oversneden door sporen, die gedateerd kunnen worden in de Volle Middeleeuwen (vanaf circa de 11 e eeuw). De oostelijke, hogere top van de donk, De werf, is door de overstromingen van de Maas in de Vroege Middeleeuwen geërodeerd, terwijl de westelijke helft juist deels lijkt te zijn afgedekt door zandige sedimenten uit deze periode. Deze lagen zijn vanwege hun schone voorkomen niet van de donk zelf afkomstig. 4 De hierna ontstane bewoning uit de Volle Middeleeuwen is op zijn beurt weer deels verspoeld door latere dijkdoorbraken, waar de vele historische wielen nog getuigen van zijn (zie bijlage 5). Verder hebben hier ruilverkavelingen plaatsgevonden in de jaren 50 van de vorige eeuw. Hierbij zijn de hoog gelegen delen afgevlakt en de laagten, waaronder de wielen, opgevuld. Grond van de donk is over de komkleigebieden ten noorden en zuiden van de donk geschoven. Het westelijke deel is vanwege zijn lagere ligging daarbij beter bewaard gebleven dan het hogere oostelijke deel. 5 Bij de aanleg van het talud van Rijksweg A2 in de jaren 70 van de vorige eeuw is wederom gebruik gemaakt van zand van de donk. 6 Vooruitlopend op de conclusies is het alvast goed te constateren dat de top van de donk is verdwenen ten gevolge van de ruilverkaveling en de aanleg van de rijksweg A archeologie (ls04) Zoals reeds aangestipt in paragraaf bevindt zich ten oosten van het plangebied een tempelcomplex uit de Late IJzertijd en Romeinse tijd. Als gevolg van de verspoelingen en vooral de grondverschuivingen ten tijde van de ruilverkaveling zijn architectonische resten en votiefgeschenken van dit complex wijd verspreid over de gehele donk, dus zeer waarschijnlijk ook in het plangebied. Uit meldingen van amateurarcheologen blijken recent nog Keltische munten uit de IJzertijd zijn gevonden op het plangebied. Voorts bevinden zich sporen van bewoning uit de Volle Middeleeuwen over de hele donk en zijn randzones. In aanvulling op de vindplaatsen op de donk zelf is er ter beoordeling van de waarde van het plangebied ook gekeken naar archeologische vindplaatsen in de nabije omgeving. Hiertoe is onder andere het archeologische informatiesysteem Archis-2 geraadpleegd. 7 Hierbij is gekeken naar alle meldingen in Archis binnen een straal van circa 1 km. De resultaten zijn samengevat in tabel 1 en in bijlage 3 weergegeven op de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW). De IKAW toont het noordelijke deel van het plangebied in een zone met een lage trefkans op het aantreffen van archeologische resten en het zuidelijke deel bevindt zich in een gebied met een middelhoge trefkans. Op de meer gedetailleerde gemeentelijke archeologische verwachtingskaart ligt vrijwel het gehele plangebied en de directe omgeving in een gebied met een hoge trefkans op archeologische resten. Direct ten noorden (AMK-nr. 4220) en ten westen (AMK-nr ) van het plangebied liggen twee archeologische monumenten van grote waarde, met resten uit de IJzertijd en Romeinse tijd, waaronder enkele nederzettingen en een tempelcomplex. Zuidelijk (ca. 800 m) liggen een beschermd monument (AMK-nr. 596) en een monument van zeer hoge waarde (AMK-nr ) met nederzettingen uit de IJzertijd en Romeinse tijd. Zuidoostelijk (ca. 600 m) een beschermd monument (AMK-nr. 4186), een monument van zeer hoge (AMK-nr ) en een monument van hoge waarde (AMK-nr. 4197) welke allen middeleeuwse kasteelresten bevatten. In tabel 1 zijn samenvattend de uit Archis bekende vindplaatsen opgenomen. De verschillende typen vindplaatsen en hun datering zijn in bijlage 4 door middel van symbolen op bodemkaart van de ge- 5 Nijhof/Treling, p , in Roymans en Derks, Van Renswoude, RCE, 2009: Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS-2). 5

9 meentelijke verwachtingskaart geprojecteerd. Hier zijn ook de vindplaatsen uit de gemeentelijke archeologische verwachtingskaart en de melding van amateurarcheologen betreffende de vondsten van Keltische munten op het plangebied opgenomen. Tabel 1: Uit Archis bekende vindplaatsen. nr. jaar complex datering periode vondsten opm kasteel LME - NT 1050 nc > bouwpuin en keramiek Archeologische inspectie IJZL vc keramiek en glas: La Tene - armband IJZL vc glas: La Tene armband IJZL vc glas: La Tene armband IJZL vc glas: La Tene armband IJZL vc glas: La Tene armband ROM 12 vc nc keramiek: gedr. Indirect: uit een collectie nederzetting < BRONS < 800 vc vuursteen afslag - nederzetting IJZL-ROM 250 vc nc metaal, keramiek: TS, gedr. en handgem. nederzetting LME nc keramiek nederzetting IJZL-ROM 250 vc nc bouwmat., keramiek: gedr. - en handgem. - LME nc keramiek IJZL-ROM 250 vc nc keramiek: gedr. en handgem nederzetting IJZ vc spoor en keramiek: handgem. Graafwerkzaamheden nederzetting IJZL-ROM 250 vc nc glas, keramiek: gedr. en - handgem nederzetting NEO vc vuursteen schrabber IJZL-ROM 250 vc nc keramiek: gedr. en handgem. Graafwerkzaamheden nederzetting IJZM vc ophoging, kereamiek: IPP opgraving nederzettingsafval heiligdom, tempel IJZL-ROM 250 vc nc ophoging, sporen, waterputten, metaal en keramiek nederzetting LMEA nc waterputten en keramiek NEOVB vc stenen hamerbijl - IJZM IJZ vc keramiek: handgem ROM 12 vc nc keramiek: handgem. Niet-archeologische kartering nederzetting VMEC nc ophoging en keramiek LME - NTB nc munt kasteel LMEB nc vergravingen en keramiek Niet-archeologische kartering NTA terp IJZ-LME 800 vc nc ophoging Archeologische veldkartering nederzetting VMED nc ophoging en keramiek Niet-archeologische kartering LMEB nederzetting LME nc ophoging: terp Archeologische inspectie nederzetting LME nc ophoging en keramiek Niet-archeologische kartering nederzetting ROM 12 vc nc keramiek: handgem. Niet-archeologische kartering nederzetting VMEB-C nc keramiek nederzetting VMED- LME nc ophoging en keramiek nederzetting IJZM- 500 vc nc ophoging, keramiek: TS, Niet-archeologische kartering ROM gedr. en handgem. nederzetting LME nc keramiek ROM-VME 12 vc nc fibula Baggerwerkzaamheden nederzetting ROM- 12 vc nc bot en keramiek: TS en Baggerwerkzaamheden VMEA gedr nederzetting ROM 12 vc nc sporen: huisplattegrond, Archeologisch overig kuilen en greppels graf BRONS vc-1050 keramiek: urn - VME nc LME nc koperen armband ROM-LME 12 vc nc bouwmateriaal Archeologische veldkartering ROM 12 vc nc bouwmateriaal Archeologische veldkartering 6

10 LMEB nc bouwpuin Archeologische veldkartering ROM 12 vc nc metaal: paardetuig Metaaldetector vondst nederzetting IJZL-ROM 250 vc nc keramiek: gedr. - en glas: La Tene armband nederzetting VMED- LMEB nc keramiek nederzetting IJZL-ROM 250 vc nc keramiek: gedr. - en glas: La Tene armband nederzetting ROM- 12 vc nc keramiek: TS, gedr. en - VMEB handgem ROMV-M 12 vc nc fibula Metaaldetector vondst ROM 12 vc nc metaal: gordel beslag Metaaldetector vondst cultusplaats IJZL vc munt Metaaldetector vondst heiligdom, IJZL- 250 vc - 15 nc munten Metaaldetector vondst tempel ROMVA - VMEC nc metaal: bronzen beslag ROM 12 vc nc fibula, munt, zwaard nederzetting ROM 12 vc nc keramiek: gedr. Indirect: uit een archief nederzetting IJZL vc cultuurlaag Archeologisch overig en glas: La Tene armband heiligdom, IJZ-ROM 800 vc nc bouwmateriaal en keramiek: Archeologische booronderzoek tempel handgem nederzetting ROM-LME 12 vc nc houtskool, bouwmateriaal Archeologische booronderzoek en keramiek nederzetting ROM 12 vc nc houtskool, bouwmateriaal Archeologische booronderzoek en keramiek: gedr nederzetting IJZL-ROM 250 vc nc keramiek: gedr. en handgem. Archeologische booronderzoek nederzetting VMEA-C nc keramiek nederzetting VMED nc weg en keramiek NTA ROMV 12 vc - 70 nc fibula Metaaldetector vondst cultusplaats IJZL- 250 vc - 70 nc munt, fibula en keramiek Metaaldetector vondst ROMV - NT 1650 nc > metaal: muuranker nederzetting IJZ vc keramiek, huttenleem, RAAP booronderzoek 8 houtskool en bot nederzetting ROM 12 vc nc bouwmateriaal, keramiek, houtskool en bot ROMVA 12 vc - 25 nc fibula Metaaldetector vondst IJZL- 250 vc - 70 nc munt Metaaldetector vondst ROMV heiligdom, IJZL-ROM 250 vc nc munt, fibula, ring en bot Metaaldetector vondst tempel - NT 1500 nc > muntgewicht lood nederzetting ROMM-LA nc fibula s Metaaldetector vondst nederzetting VMED- LMEA nc spinklos ROML nc munt cultusplaats IJZL vc munten Metaaldetector vondst Door in bijlage 4 de bekende vindplaatsen weer te geven op de bodemkaart valt op te maken dat de dekzandruggen (donken) een belangrijke rol hebben gespeeld in de locatie keuze van de bewoning in het verleden. In de directe omgeving van het plangebied komen vindplaatsen voor vanaf het Neoli- 8 Dit omvat de zuidelijke donk met het beschermde monument met nederzettingsresten uit de IJzertijd en Romeinse tijd. De situatie is in enige mate vergelijkbaar met de donk De Werf, vandaar hier de volledige tekst uit de waarneming: Uit het booronderzoek bleek dat er in het terrein 2 cultuurlagen aanwezig zijn: In de bovenste cultuurlaag (ca. 70 cm dik) kwamen veel fragmenten aardewerk uit de Romeinse Tijd voor. Wegens latere egalisaties is deze cultuurlaag op de hogere delen van de zandopduiking niet meer aanwezig. Onder het niveau van de Romeinse Tijd, en daarvan gescheiden door een schoon pakket Maasafzettingen, bevindt zich een tweede cultuurlaag waarin bewoningsresten uit de IJzertijd voorkomen. Het oostelijk deel van het monument is waarschijnlijk tijdens de eerste bewoningsfase (Vroege IJzertijd) een laag en nat gebied geweest. De sporen van de eerste bewoningsfase hebben zich geconcentreerd op het hogere deel van de zandrug. In de Late IJzertijd was de (oostelijke)laagte weliswaar grotendeels opgevuld maar waarschijnlijk nog steeds nat. De opvulling bestaat hier uit komklei. De situatie was blijkbaar voldoende gunstig zodat nieuwe bewoners zich kunnen vestigen. In de Romeinse Tijd heeft de nederzetting zelfs enige omvang maar toch beperkt ook deze bewoning zich in hoofdzaak tot het hogere terreingedeelte 7

11 thicum tot en met de Nieuwe tijd, de nadruk ligt daarbij op de perioden, IJzertijd, Romeinse tijd en de Late Middeleeuwen en in mindere mate de Vroege Middeleeuwen. Op het plangebied zelf zijn vindplaatsen uit de IJzertijd, Romeinse tijd en Volle Middeleeuwen aangetroffen. Op de gemeentelijke verwachtingskaart wordt als verstoring de in de jaren 50 van de vorige eeuw uitgevoerde ruilverkaveling gemeld. Hierdoor zijn hoogten afgevlakt en laagten opgevuld. Uit de bestudering van het Actuele Hoogtebestand Nederland (AHN) valt op te maken dat er binnen het plangebied geen reliëf meer aanwezig is. De hoogte van het terrein varieert van 2,78 m tot 2,93 m boven NAP archeologische verwachting (ls05) Op basis van de hierboven gepresenteerde gegevens kan de volgende archeologische verwachting worden opgesteld: op het noordelijke deel van het plangebied bevindt zich een rivierduin of donk genaamde De Werf. Van donken in dit deel van het rivierengebied is bekend dat er bewoning uit de IJzertijd, Romeinse tijd en Volle Middeleeuwen heeft plaatsgevonden. Verder is bekend dat op de donk De werf (op de oostkant) een Bataafs tempelcomplex heeft gestaan, thans bekend als De Tempel van Empel. Binnen het plangebied is een deel van de donk en enkele randzones in de jaren 90 van de vorige eeuw reeds opgegraven. Daarbij is de aanwezigheid vastgesteld van een veenlaag op de flank van de donk en zich voortzettend in het komgebied, die dankzij pollenonderzoek mogelijk meer inzicht kan verschaffen in de landschapsontwikkeling van de regio. Bij deze opgraving zijn losse vondsten uit de IJzertijd en Romeinse tijd verzameld en zijn er nederzettingssporen gevonden uit de Volle Middeleeuwen. Bij een ACVU-HBS opgraving in 2006/07 net naast het plangebied in het talud van de A2, zijn vergelijkbare sporen aangetekend en vondsten gedaan. Uit beide opgravingen blijkt dat de top van de donk ernstig te lijden heeft gehad van de ruilverkaveling en de aanleg van de rijksweg A2 halverwege de vorige eeuw. 2.4 conclusie Om te komen tot een gespecificeerde archeologische verwachting voor het onderzoeksgebied, is een bureauonderzoek uitgevoerd naar de bekende en de te verwachten archeologische waarden binnen het plangebied. De historische, landschappelijke en bodemkundige situatie, samen met de ligging van de al bekende vindplaatsen leidt voor het plangebied tot de volgende verwachting. Hierbij gaan we uit van drie zones: Zone-1 kom en noordelijke flank van de donk: - Een hoge verwachting voor archeologische belangrijke vondsten in secundaire context uit de IJzertijd en de Romeinse tijd. - Een hoge verwachting voor archeologische resten uit de Volle Middeleeuwen op de flank van de donk. Zone-2, centrale deel van de donk: - Een lage verwachting voor archeologische resten voor het opgegraven deel van de donk. - Een middelhoge verwachting voor sporen uit de IJzertijd en de Romeinse tijd voor het nietopgegraven deel van de donk. - Een hoge verwachting voor archeologische resten uit de Volle Middeleeuwen, voor het niet-opgegraven deel van de donk. 8

12 Zone-3 kom en zuidelijke flank van de donk: - Een hoge verwachting voor archeologische belangrijke vondsten in secundaire context uit de IJzertijd en de Romeinse tijd. - Een hoge verwachting voor archeologische resten uit de Volle Middeleeuwen op de flank van de donk, voor zover nog niet opgegraven. - Een hoge verwachting voor paleo-ecologische resten uit de veenlaag ter bepaling van de landschapsontwikkeling van de regio. 9

13 3 booronderzoek (vs03) 3.1 doelstelling Doel van het Inventariserend Veldonderzoek door middel van boringen is het toetsen en eventueel aanvullen van de archeologische verwachting, zoals die is geformuleerd in het bureauonderzoek (hoofdstuk 2). Naast het controleren van de mate van intactheid van de bodemopbouw in het plangebied kunnen tevens archeologische vindplaatsen worden vastgesteld met dit booronderzoek. Dit is echter niet het hoofddoel. Indien er geen vondsten worden gedaan, wil dit niet zeggen dat deze ook niet aanwezig zijn. Hiervoor is de onderzoeksintensiteit van dit booronderzoek te laag. Zoals in de inleiding vermeldt dient het booronderzoek minimaal antwoord te geven de volgende vraagstellingen uit het Plan van Aanpak (PvA): Wat is de geo(morfo)logische en bodemkundige opbouw van het plangebied? Wat is de mate van verstoring in het plangebied? Wat is de diepte van eventueel aanwezige archeologische lagen? Zijn tijdens het onderzoek archeologische indicatoren aangetroffen, zo ja welke? In welke mate stemmen de onderzoeksresultaten van het veldonderzoek overeen met de resultaten van het bureauonderzoek? Is, op basis van de resultaten van het verkennend booronderzoek, aanvullend archeologisch onderzoek noodzakelijk, en zo ja, waar in het plangebied? Bevinden zich in het plangebied archeologische indicatoren aan het maaiveld? 3.2 methode Het booronderzoek is uitgevoerd conform de specificatie VS03 uit de KNA 3.1. In de verkennende fase van het onderzoek zijn in totaal veertien boringen gezet (zie bijlage 5 voor de locatie van de boringen en bijlage 6 voor de boorstaten). De locatie van de boringen is geprojecteerd over de opgravingsputten van de Bouwhistorische en Archeologische Dienst van de Gemeente s- Hertogenbosch en naast de opgraving van de ACVU-HBS uit 2006/07. Ten oosten van de snelweg is de opgegraven tempel te zien. De boringen zijn geplaatst in twee raaien met een tussenafstand van 20 m. De afstand tussen de boringen bedroeg gemiddeld 40 m. Om de lokale bodemopbouw gedetailleerder in kaart te brengen, is tussen boringen 9, 10 en 11 een tussenafstand van 20 m aangehouden. De boringen in de ene raai zijn verspringend ten opzichte van de boringen in de andere raai gezet. Dit grid is gekozen om de bodemopbouw gedetailleerd in kaart te brengen en niet om archeologische vindplaatsen te karteren. Hiertoe zou het gehanteerde grid niet toereikend zijn. De diepte van de boringen is sterk wisselend. Om zeker te zijn dat op een dieper niveau geen archeologische lagen meer aanwezig zijn, zijn alle boringen tot minimaal 20 cm in het (ongeroerde) pleistocene zand gezet. De diepte van de boringen varieert daarom tussen 85 en 295 cm beneden maaiveld. De plaatsing van de boringen in het veld heeft plaatsgevonden met behulp van een GPS gerefereerd aan het RD-coördinaatsysteem. Hiervoor is gebruik gemaakt van een Magellan explorist 400 Handheld GPS, met een gemiddelde nauwkeurigheid van 3 tot 5 m. Omdat het terrein op verschillende plaatsen geëgaliseerd is, is er van een oorspronkelijk reliëf geen sprake meer. Om die reden is ervoor gekozen om van de boringen geen maaiveldhoogte bepalen, omdat dat geen extra informatie zou bieden. Wel is de gemiddelde maaiveldhoogte bepaald op basis van het Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN). De hoogte varieert tussen 280 cm en 290 cm boven NAP. 10

14 De boringen zijn uitgevoerd met een Edelmanboor met een diameter van 7 cm, in combinatie met een 3 cm guts. Het opgebrachte materiaal is om de tien centimeter diepte bemonsterd en beschreven volgens de Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode (ASB), dat gebaseerd is op NEN Naast lithologische en bodemkundige aspecten is in het bijzonder aandacht besteed aan het wel of niet voorkomen van archeologische indicatoren als houtskool, verbrande klei/leem, aardewerk, (on)verbrand bot, natuursteen, fosfaatvlekken en baksteen en andere niet-natuurlijke insluitsels. Hiertoe is het opgeboorde sediment geheel versneden met behulp van een boormes. Documentatie van de boringen heeft plaatsgevonden met gebruikmaking van het softwarepakket Deborah2 v resultaten landschap en stratigrafie Uit de boringen is, zoals verwacht op basis van het bureauonderzoek, gebleken dat zich binnen het noordelijke gedeelte van plangebied een rivierduin of donk bevindt, dat richting het zuiden afloop naar een komgebied waarin veengroei heeft plaatsgevonden. Om dit te illustreren is in bijlage 7 een doorlopend profiel van zuidoost naar noordwest afgebeeld (boring nummers 7 tot en met 14). Aan de hand van dit profiel zal in het onderstaande de ontwikkeling van het landschap binnen het plangebied worden beschreven. Op basis van het aangetroffen bodemmateriaal is vast te stellen dat zich op het noordelijke gedeelte van het plangebied een rivierduin (donk) bevindt. Dit is het duin waarop ten oosten van de snelweg de Romeinse tempel (de Tempel van Empel ) is opgegraven. Het zand van dit duin wordt al direct onder de bouwvoor aangetroffen. De top van het duin is zowel naar het noorden als naar het zuiden in lagere delen van het landschap afgeschoven, vermoedelijk al tijdens de ruilverkavelingen die in de periode zijn uitgevoerd. 11 In de lager gelegen delen wordt namelijk een dik pakket geroerde grond met veel archeologische indicatoren aangetroffen. Richting het zuiden loopt het rivierduin steil af en gaat over in een lager gelegen, nat komgebied waarin zware klei is afgezet en veenvorming heeft plaatsgevonden. Op deze komafzettingen bevindt zich een pakket zandige klei dat geïnterpreteerd kan worden als crevasse-afzettingen. Vermoedelijk zijn dit de zandafzettingen die tijdens het onderzoek door de Bouwhistorische Dienst van de Gemeente 's-hertogenbosch in de 10de eeuw zijn gedateerd. 12 Op een diepte tussen 200 en 220 cm onder het maaiveld gaan de komafzettingen over in een pakket (bos)veen. Dit is over het algemeen een relatief dun pakket met een dikte van gemiddeld circa 40 cm. Onder het veen bevindt zich Pleistoceen (dek) zand. De bouwvoor bestaat binnen het gehele plangebied uit sterk siltige tot licht zandige klei. De dikte van de bouwvoor bedraagt gemiddeld 30 tot 40 cm. In de boringen is goed te zien dat er in het verleden veel grondverzet heeft plaatsgevonden, waarbij de ondergrond tot op grote diepte verstoord is. Dit geldt met name voor het zuidelijke gedeelte van het plangebied. In een groot gedeelte van de boringen zijn diepgaande verstoringen waargenomen. De verstoringsdiepte bedraagt in enkele gevallen 120 cm onder het maaiveld; daarnaast is boring 4 gezet in een (middeleeuwse?) sloot. De meeste verstoringen bevinden zich in het zuidelijke gedeelte van het plangebied. Uit zowel de boringen als de in het verleden uitgevoerde archeologische onderzoeken is gebleken dat het natuurlijk reliëf zuidwaarts daalt en dat in de lager gelegen delen grond van het rivierduin is ingebracht. De lagen zijn dus wel verstoord, maar het is niet geheel duidelijk in hoeverre het oorspronkelijke oppervlak intact is. 9 Bosch 2007 en Nederlands Normalisatie Instituut RAAP Roymans / Derks 1994, p Roymans / Derks 1994, p

15 3.3.2 archeologie Tijdens het veldwerk zijn diverse archeologische indicatoren (in boringen 1, 2, 4, 5, 7 en 8) aangetroffen. Het betreft voornamelijk fragmenten houtskool en (recent) bouwpuin, dat is gevonden in een pakket dat vermoedelijk van de kop van het rivierduin is afgeschoven. Daarnaast zijn in boringen 4, 5 en 8 fragmenten aardewerk gevonden, eveneens in de verstoorde bovenlaag. In boring 4 en 5 betreft het aardewerk uit de Middeleeuwen (Paffrath-achtig en grijs gedraaid aardewerk); in boring 8 is een fragment handgevormd aardewerk gevonden dat vermoedelijk gedateerd kan worden in de IJzertijd of in de (vroeg) Romeinse tijd. Omdat het slechts kleine fragmenten betreft, is een nadere determinatie of datering niet mogelijk. Het aardewerk is zeer gefragmenteerd en verweerd; de conservering is dus matig. 3.4 conclusie Het booronderzoek binnen het plangebied Empel - Wasweg heeft laten zien dat het zich bevindt op een rivierduin of donk, dat overgaat in een lager gelegen en nat komgebied. In dit komgebied is nog een intact veenpakket aanwezig. De donk is afgetopt en vermoedelijk gedeeltelijk in dit komgebied geschoven; dit was tijdens het eerder door ACVU-HBS uitgevoerde proefsleuvenonderzoek ook al aangetoond. 13 In diverse boringen zijn archeologische indicatoren, zoals houtskool, bouwpuin en aardewerk gevonden; dit bevindt zich echter niet meer in-situ, maar is in afgeschoven bodemlagen aangetroffen. Het booronderzoek is dus geheel in overeenstemming met het bureauonderzoek. 13 Van Renswoude,

16 4 conclusie De gemeente 's Hertogenbosch wil voor het plangebied Empel - Wasweg het bestemmingsplan vaststellen. Hiertoe dient onder andere de archeologische potentie van het gebied te worden vastgesteld. In opdracht van de gemeente heeft ACVU-HBS (Archeologisch Centrum van de Vrije Universiteit - Hendrik Brunsting Stichting) in oktober/november 2009 daarom een archeologisch Bureauonderzoek en een verkennend Inventariserend Veldonderzoek door middel van boringen uitgevoerd. Tijdens het onderzoek is getracht antwoord te geven op de hieronder te behandelen vragen, welke in het bureauonderzoek en in het Plan van Aanpak zijn opgesteld. Wat zijn de te verwachten archeologische waarden binnen het onderzoeksgebied? Op basis van het bureauonderzoek kunnen binnen het plangebied archeologische waarden daterend uit de periode van de IJzertijd tot en met de Late Middeleeuwen voorkomen. Met name voor de IJzertijd, de Romeinse tijd en de Volle Middeleeuwen geldt een hoge verwachting. Diverse onderzoeken in het verleden hebben aangetoond dat het plangebied onderdeel uitmaakt van een tempelcomplex dat mogelijk zijn oorsprong in de IJzertijd kent. Tijdens verschillende onderzoeken, maar ook door diverse metaaldetectorzoekers, zijn al veel vondsten gedaan. Het plangebied is eigenlijk de laatste locatie waar vondsten van het tempelcomplex, en dan met name metalen voorwerpen en bouwresten van de tempel, kunnen worden verzameld. Wat is de geo (morfo) logische en bodemkundige opbouw van het plangebied? Het noordelijke deel van het plangebied is gelegen op een pleistoceen rivierduin (donk) dat is opgebouwd uit zeer fijn tot matig fijn, matig siltig zand. Richting het zuiden daalt het zandpakket sterk en gaat het duin over in een lager gelegen en nat komgebied. In dit komgebied is zware klei afgezet en heeft zich een pakket veen gevormd. Op deze komklei en veen bevind zich een crevasse afzetting. Oorspronkelijk is er dus sprake geweest van een sterk golvend reliëf, maar hier is tegenwoordig niets meer van te zien. Wat is de mate van verstoring in het plangebied? De mate van verstoring is matig tot plaatselijk sterk. Zoals uit het bureauonderzoek al was gebleken, heeft er in de vorige eeuw ruilverkaveling plaatsgevonden, waarbij de top van het duin is afgeschoven in het lager gelegen gebied. Dit beeld kan door het veldwerk worden bevestigd. Op de top van het duin gaat de moderne dunne bouwvoor met een scherpe grens over in de natuurlijke ondergrond (het zand van het rivierduin. In het lager gelegen gebied bevindt zich een dik pakket geroerde grond op een crevasse afzetting die overgaat in zware komklei. In de huidige situatie is vrijwel geen enkel hoogteverschil meer waar te nemen, terwijl het duin oorspronkelijk 2 m boven het maaiveld moet hebben uitgestoken. 14 Wat is de diepte van eventueel aanwezige archeologische lagen? In het noordelijke gedeelte van het plangebied kunnen al direct onder de moderne bouwvoor archeologische sporen worden verwacht. Een deel van het gebied is in de jaren '90 van de vorige eeuw echter al opgegraven. Ter hoogte van de opgraving worden dus in principe geen archeologische waarden meer verwacht. In het zuidelijk gelegen komgebied kunnen op de crevasseafzettingen middeleeuwse (bewonings)sporen worden aangetroffen. In de komklei of het veen worden ook diepe archeologische sporen verwacht (zoals waterputten). Daarnaast kunnen in dit gebied zeer veel losse vondsten worden verwacht, aangezien juist hier de top van het duin (inclusief vondsten) in terecht is gekomen. Dit is 14 Hiddink

17 reeds tijdens het beperkte, door ACVU-HBS uitgevoerd onderzoek aangetoond. In het tracé van een sloot zijn toen zeer veel vondsten van metaal, aardewerk, natuursteen en baksteen gedaan. Hoewel deze vondsten in secundaire context liggen, vormen zij een zeer waardevolle informatiebron met betrekking tot het tempelcomplex of eventuele Laat Romeinse - middeleeuwse bewoning Zijn tijdens het onderzoek archeologische indicatoren aangetroffen, zo ja welke? In diverse boringen zijn fragmenten houtskool en aardewerk gevonden. Het aardewerk dateert voornamelijk uit de (Late) Middeleeuwen Daarnaast is een fragment handgevormd aardewerk gevonden dat in de IJzertijd of in de (vroeg) Romeinse tijd gedateerd kan worden. Deze vondsten zijn gedaan in een verstoord pakket, dat vermoedelijk tijdens de ruilverkaveling van het hoger gelegen duin in het lager gelegen komgebied is geschoven. In welke mate stemmen de onderzoeksresultaten van het veldonderzoek overeen met de resultaten van het bureauonderzoek? De resultaten van het uitgevoerde veldwerk stemmen geheel overeen met uitgevoerde bureauonderzoek. Is, op basis van de resultaten van het verkennend booronderzoek, aanvullend archeologisch onderzoek noodzakelijk, en zo ja, waar in het plangebied? Ondanks het feit dat de bodemopbouw op de donk niet meer intact is en er plaatselijk diepe verstoringen voorkomen, lijkt op basis van het nu uitgevoerde onderzoek maatregelen in het kader van de archeologische monumentenzorg noodzakelijk. De verstoorde lagen zijn opgebouwd uit zand dat afkomstig is van de top van de donk, waar de Tempel van Empel heeft gestaan. In dit pakket kunnen zich allerlei vondsten bevinden, waarvan vooral de metalen fragmenten en architectuurresten van belang zijn. Onder deze lagen bevind zich een crevasse afzetting met mogelijk middeleeuwse (bewonings)sporen en de lagere delen van de donk met mogelijk nog bewoningssporen uit de IJzertijd of Romeinse tijd. Daarbij komt dat er ook een veenlaag aanwezig is, die mogelijkheden biedt op palynologisch onderzoek waarmee de periode van de Romeinse Tijd en Vroege Middeleeuwen kan worden bestudeerd. Dit is waarschijnlijk de laatste locaties waar vondsten van dit tempelcomplex kunnen worden verzameld. Derhalve is deze locatie te bestempelen als een vindplaats van (nationaal) belang. Bevinden zich in het plangebied archeologische indicatoren aan het maaiveld? Het huidige landgebruik is weide, afgezien van het doorzoeken van molshopen, bied dit geen mogelijkheid voor het waarnemen van oppervlakte vondsten, maar dit gebied wordt regelmatig belopen door amateurarcheologen met metaaldetector en deze halen veelvuldig waardevolle vondsten uit de bouwvoor. 14

18 5 aanbevelingen Uit het in 2006/07 door ACVU-HBS uitgevoerde onderzoek is gebleken dat zich binnen het plangebied, ondanks alle verstorende activiteiten die reeds hebben plaatsgevonden, nog steeds archeologische sporen bevinden. Daarnaast bevinden zich in de bovengrond nog zeer veel vondsten die belangrijke informatie kunnen leveren met betrekking tot het tempelcomplex en de bewoning uit de Volle Middeleeuwen. Tijdens de opgraving van de Bouwhistorische en Archeologische Monumentendienst van de Gemeente 's-hertogenbosch is niet de gehele donk opgegraven. Uit het nu uitgevoerde booronderzoek blijkt duidelijk dat de donk niet eindigt ter hoogte van de grens van de opgravingsputten. Daarnaast is er tijdens deze opgraving geen aandacht besteed aan de lager gelegen gebieden. Zoals de laatste jaren duidelijk uit diverse onderzoeken is gebleken, kunnen juist dit soort gebieden belangrijke informatie opleveren. Ondanks het feit dat delen van het plangebied verstoord lijken te zijn, luidt de conclusie dat het plangebied een waardevolle vindplaats omvat. Voor de IJzertijd en Romeinse tijd is onze verwachting dat in de verstoorde bovengrond (is zand van de top van de donk) zich waardevolle voorwerpen die nauw samenhangen met het gebruik van de tempel en/of bouwresten van de tempel zelf kunnen bevinden. Verder kunnen op de nog niet opgegraven delen van de top en op de flanken van de donk nog sporen van gebruik of bewoning uit de periode van de IJzertijd tot de Laat Romeinse tijd aanwezig zijn. Ten slotte kunnen de op de flanken en in de kom aanwezige veenlagen interessante vondsten in natte context opleveren, welke direct met het gebruik van de tempel in verband zijn te brengen. Deze veenlaag kan tevens worden gebruikt voor onder andere landschapsreconstructie door middel van pollenonderzoek. Voor de Middeleeuwen is onze verwachting dat in de crevasse afzettingen, gelegen onder het pakket verplaatste grond, en op de flanken van de donk nog sporen van bewoning uit de Middeleeuwen kunnen voorkomen. Ons advies luidt om de ondergrond ter plaatse van deze archeologisch waardevolle vindplaats niet te verstoren en deze in-situ te behouden. Mocht het niet mogelijk zijn om de ondergrond van het terrein ongeroerd te laten, dan is het noodzakelijk archeologisch vervolgonderzoek uit te voeren. In bijlage 8 wordt voor het plangebied per zone het aanbevolen vervolgonderzoek aangegeven. Wij adviseren een vlakdekkende opgraving (DO) van de nog niet opgegraven delen van de donk en de directe randzones (zie bijlage-8) en een inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven (IVO-P) op de flanken en in het komgebied. Voor deze onderzoeken dient een programma van eisen (PVE) te worden opgesteld. In dit PVE dienen ons inziens bij het proefsleuven onderzoek in ieder geval de volgende vragen aan bod te komen: Bevinden zich in de top van de crevasse afzettingen middeleeuwse bewoningssporen? Bevinden zich op de flank van de donk sporen? Zo ja, uit welke periode(n) dateren deze sporen en tot wat voor soort site/activiteit behoren ze? Zijn er vondsten in het veen aanwezig, die direct verband houden met het gebruik van de tempel? Is het veen geschikt voor het nemen van pollenmonsters ten behoeve van onder andere landschapsreconstructie? 15

19 Rekening houdende met deze vragen adviseren wij de volgende richtlijnen voor het proefsleuven onderzoek: Ten zuiden van de donk: De zuidelijke proefsleuf dient ten minste 4 m breed te zijn zodat een diepte van circa 2,5 m kan worden gehaald. De proefsleuf dient vanaf het maaiveld in lagen van 5 a 10 cm te worden verdiept en laagsgewijs te worden afgezocht met een metaaldetector tot en met de veenlaag. In de top van de crevasse afzettingen (Middeleeuwsniveau) en op een eventueel aanwezig Romeinse tijd / IJzertijd niveau dienen vlakken te worden aangelegd. De veenlagen dienen te worden onderzocht op vondsten in natte context en te worden bemonsterd voor paleo-ecologisch onderzoek. Ten noorden van de donk: Van de noordelijke kant van de donk is nog geen profiel bekend, de noordelijke proefsleuf dient om het profiel te bepalen en de lagen te dateren. De proefsleuf dient vanaf het maaiveld in lagen van 5 a 10 cm te worden verdiept en laagsgewijs te worden afgezocht met een metaaldetector tot en met de natte afzettingen uit de IJzertijd. Deze lagen dienen te worden onderzocht op vondsten in natte context. In de top van de crevasse afzettingen (Middeleeuwsniveau) en op een eventueel aanwezig Romeinse tijd / IJzertijd niveau dienen vlakken te worden aangelegd. 16

20 literatuur Berendsen, H.J.A. 2008: De vorming van het land. Inleiding in de geologie en de geomorfologie, Assen. Bosch, J.H.A., 2007: Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode. Op basis van de Standaard Boor Beschrijvingsmethode versie 5.2, Utrecht (TNO-rapport NITG 2007-U-R0246/A). Boshoven, E.H. en R.J.M. van Genabeek, 2008: s-hertogenbosch; archeologische verwachtingskaart, BAAC-rapport , Deventer / s-hertogenbosch. Centraal College van Deskundigen (CCvD) Archeologie, 2006: Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.1, vastgesteld op 19 juni 2006, SIKB Gouda. Hiddink, H.A Programma van Eisen begeleiding/dao Empel-A2. Amsterdam. Molenaar, S. en R.J.M. van Genabeek, 2009: Plan van Aanpak (PvA) archeologisch onderzoek plangebied Wasweg te Empel, gemeente s-hertogenbosch, s-hertogenbosch. Nederlands Normalisatie-instituut, 1989: Nederlandse Norm NEN 5104, Classificatie van onverharde grondmonsters, Nederlands Normalisatie-instituut, Delft. RAAP, 2009: Deborah2, v2.7, Amsterdam. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2009: Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS-2), Amersfoort. Renswoude, J. van, 2009 (in voorbereiding): Archeologisch onderzoek Empel - De Werf, verbreding rijksweg A2, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten (ZAR- ), ACVU-HBS, Amsterdam. Roymans, N.G.A.M. en A.M.J. Derks (red.), 1994: De Tempel van Empel. Een Hercules-heiligdam in het woongebied van de Bataven, Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening en Stichting Archeologie en Bouwhistorie s-hertogenbosch en Omgeving (Graven naar het Brabantse verleden 2), s-hertogenbosch. Tol A.J., J.W.H.P. Verhagen, A. Borsboom en M. Verbruggen 2004: Prospectief boren. Een studie naar de betrouwbaarheid en toepasbaarheid van booronderzoek in de prospectiearcheologie, (RAAP-rapport 1000) Amsterdam. 17

21 Bijlage 1. Empel - Wasweg. Locatie van het plangebied in Nederland en het plangebied weergegeven op een luchtfoto N 418 Empel 417 Empel 's-hertogenbosch a. De locatie van het plangebied Empel - Wasweg in Nederland. (schaal 1:50.000) b. Het plangebied Empel - Wasweg weergegeven op een luchtfoto. (bron: Google earth)

22 Bijlage 2. Empel - Wasweg. Historische situatie van het plangebied in circa 1830 en a. Het plangebied Empel - Wasweg weergegeven op de kadastrale kaart uit circa b. Het plangebied Empel - Wasweg weergegeven op de Topografische Militaire Kaart (TMK) uit

23 Bijlage 3. Empel - Wasweg. Plangebied geprojecteerd op de archeologische verwachtingskaart s-hertogenbosch Legenda WAARNEMINGEN VONDSTMELDINGEN ONDERZOEKSMELDINGEN MONUMENTEN archeologische betekenis archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans , en hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd historische kernen Onderzoekslocatie , 48, 57, 86 en N m Archis2

24 Bijlage 4. Empel - Wasweg. De bekende vindplaatsen geprojecteerd op de bodemkaart uit de archeologische verwachtingskaart s-hertogenbosch Legenda Vindplaatsen: Nederzetting grafveld Tempel / Cultusplaats Overige vondsten Datering: Mesolithicum Neolithisch Bronstijd IJzertijd Romeinse tijd 33683, en Vroege Middeleeuwen Volle / Late Middeleeuwen geen duidelijke datering bodemkaart: uiterwaard oeverwal afzettingen overslag afzettingen kom afzettingen dekzandrug dekwelving dekzandvlakte , 48, 57, 86 en kom water niet gekarteerd 7252 onderzoeks locatie N m