Technologiestichting STW / Jaarverslag 2009

Transcriptie

1 De kans op gebruik kan op twee manieren groot zijn. Ten eerste wanneer nu al gebruikers kunnen worden geïdentificeerd, die daadwerkelijk geïnteresseerd zijn. Ten tweede doordat resultaten klaarblijkelijk een heel veld van toepassingen zullen ontsluiten, ook al zijn in dit stadium concrete gebruikers nog niet aan te wijzen. stichting bij aan de bevordering van de coördinatie van het onderzoek en het gebruik ervan. Technologiestichting STW financiert onderzoek, dat wordt geselecteerd op grond van wetenschappelijke kwaliteit en utilisatie. Onder dit laatste wordt verstaan de kans dat gebruikers de resultaten zullen toepassen. ontwikkelingen, een duidelijke inspanning vanuit het (para-)universitair onderzoekspotentieel is. STW zal tevens stimulerend en initiërend optreden op prioriteitsgebieden waar er, op grond van maatschappelijke en/of wetenschappelijke Technologiestichting STW TW Technologiestichting STW / Jaarverslag 2009 De statuten vermelden als doel van de Stichting: in het algemeen belang en in dat van het wetenschappelijk onderwijs technischwetenschappelijk onderzoek en de toepassing daarvan te bevorderen. Het doel wordt nagestreefd door met geld, dat beschikbaar wordt gesteld door NWO (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) en door het Ministerie van Economische Zaken, technisch-wetenschappelijk onderzoek te stimuleren en te steunen in het bijzonder bij de instellingen van wetenschappelijk onderwijs. Tevens draagt de Jaarverslag 2009 Technologiestichting STW _ mei 2010

2 Technologiestichting STW / Jaarverslag 2009 Technologiestichting STW bezoekadres Van Vollenhovenlaan JP Utrecht postadres Postbus GA Utrecht telefoon fax info@stw.nl internet Colofon coördinatie, redactie en productie Kitty Puijk, STW ontwerp ARGANTE ARGANTE, Amsterdam fotografie Ivar Pel, Utrecht betrokken instellingen druk Spinhex & Industrie drukkerij, Amsterdam foto omslag _ voorkant: van boven naar beneden Martine van der Ploeg, Floor Wolbers, Rick Scholte; achterkant: van boven naar beneden Hein Castelijns, Raluca Marin-Perianu, Bastiaan Blankert. Allen STW-promovendi uit 2007 en STW-nummer 2010/06437/ STW ISBN NUR 950

3 Technologiestichting STW / Jaarverslag 2009 Technologiestichting STW Jaarverslag 2009

4 STW-conferentie 2009

5 Technologiestichting STW / Jaarverslag Inhoud pagina Technologie verzin je niet 05 01: Ontwikkelingen binnen STW Interne ontwikkelingen Externe ontwikkelingen Kernindicatoren STW-Jaarcongres 2009 Overige gebeurtenissen 02: Opvallende resultaten uit onderzoek Overzicht programma s en activiteiten Inleiding Open Technologieprogramma Perspectiefprogramma s Bsik-programma s Vernieuwingsimpuls Overige programma s 03: Opvallende resultaten uit de kennisoverdracht Inleiding Cijfers kennisoverdracht Open Technologieprogramma Bsik-programma Valorisation Grant Vernieuwingsimpuls 04: STW in cijfers Inleiding Kengetallen en statistiek Verkort financieel jaarverslag : Lijst van gebruikers Lijst van afkortingen 89

6 4 Technologiestichting STW / Jaarverslag 2009 Bestuur Prof.dr. P.M.G. Apers voorzitter Universiteit Twente Prof.dr.ir. M.P.C. Weijnen vice-voorzitter Technische Universiteit Delft Dr. T. Doyle Philips Research Dr. C.A. Linse Shell International BV Ir. D.Ph. Schmidt TNO Bouw en Ondergrond Peter Apers Margot Weijnen Terry Doyle Bestuursraad Prof.dr.ir. F.P.T. Baaijens Technische Universiteit Eindhoven Ir. G.F.M. Beenker NXP Dr.ir. J.P.H. Benschop ASML Netherlands BV Prof.dr. C.A. van Blitterswijk Universiteit Twente Prof.dr.ir. R. de Borst Technische Universiteit Eindhoven Prof.dr.ir. J.A. Bouwstra Universiteit Leiden Dr.ir. Y. Engelen DSM Ir. Tj.R. Gorter Qanbridge BV Prof.ir. G.D. Khoe Technische Universiteit Eindhoven Dr. C.J. Kroese ex-kadaster RvB Dr. H.P.C.E. Kuipers Shell Global Solutions Prof.dr.ir. R. Rabbinge Wageningen Universiteit Dr. K. Wiedhaup Netherlands Genomics Initiative Waarnemers: Dr. C. de Visser NWO Drs. J.A. van den Bandt-Stel Vereniging VNO-NCW Mr. M.N.J. Commandeur Ministerie van EZ 1 Drs. B.J. Noé Ministerie van EZ 2 Drs. S.V. Lahaije Msc BA Ministerie van EZ 3 Directie Dr. E.E.W. Bruins directeur Kees Linse Dick Schmidt 1 tot en met januari 2 februari tot en met mei 3 vanaf juni Eppo Bruins

7 Voorwoord / Jaarverslag STW Technologie verzin je niet Het woord crisis is veel in de mond genomen de afgelopen twee jaar. Crisis komt uit het Grieks en betekent oordeel, maar ook keerpunt een punt in de tijd waar een trendbreuk plaatsvindt en waar een alles beslissende scheiding wordt gemaakt tussen wat was en wat komt [krinein = scheiden, besluiten, oordelen]. Een crisis is dus alleen een echte crisis als je er ook wat van leert, en als je je voorneemt dat het vanaf nu anders moet. Een crisis waar je niet van leert is slechts weggegooid geld. Het is duidelijk dat de machtsverhoudingen in de wereld verschoven zijn ten opzichte van de 20e eeuw en dat die verschuiving nog maar net begonnen is. Machtsverhoudingen volgen technologisch overwicht. Dat is gebleken in de 20e eeuw, maar ook in alle eeuwen daarvoor, zoals bij de technologisch superieure schepen uit onze Gouden Eeuw, of nog verder terug. Het technologisch overwicht is de laatste jaren verschoven naar buiten Europa en buiten Amerika, en zal in de komende jaren terechtkomen bij enkele grootmachten die samen meer dan eenderde van de wereldbevolking uitmaken. Dat is goed, want dan wordt de welvaart eindelijk eerlijker verdeeld over de wereld! Waarom zou dat schiereilandje ten westen van Azië (o ja, Europa ) meer dan anderen profiteren van de ongekende welvaart en gezondheidsvoordelen van hoogwaardige technologie? Om alleen al het duizelingwekkende numerieke overwicht te kunnen beantwoorden zal Nederland (en Europa) sterker moeten inzetten op wetenschap en technologie. Onze kenniseconomie vraagt om investeringen in grensverleggend onderzoek en om bevordering van effectieve kennisoverdracht. Daarbij moet men beseffen dat technologische doorbraken niet spontaan ontstaan, maar wel kunnen worden bevorderd. Ons land is daarbij in de unieke positie dat het een klein, hecht en dichtbevolkt land is waar we elkaar goed kennen, geen cultuurverschillen hoeven te overbruggen en waar we heel goed over disciplines heen kunnen samenwerken. Daardoor zijn we sterk in het creëren van complexe producten en het managen van complexe processen. Nederland heeft in een beperkt aantal technologische gebieden de kans om eerder, sneller, slimmer te zijn dan andere landen. Daarvoor is een aantal dingen nodig in Nederland. 1. We moeten als land het beste onderzoek selecteren en kennisoverdracht maximaal bevorderen. STW is daar voor 100% op ingericht. 2. Er moet een optimale wisselwerking plaatsvinden tussen onderzoekers en mogelijke gebruikers. STW brengt vanaf de start van elk onderzoeksproject deze partijen bij elkaar en stimuleert zo optimale wisselwerking. Van de gebruikers is bovendien ruim 40% afkomstig uit het midden- en kleinbedrijf. 3. Onderzoeksgeld moet zo efficiënt en strategisch mogelijk worden besteed. STW verbindt vanuit een nationale optiek lokale projecten bij alle universiteiten met landelijke platforms van onderzoekers en gebruikers. 4. Innovatieorganisaties moeten hun programma s richten op een beperkt aantal gebieden en op de duurzame ontwikkeling daarvan. Dat vergt durf om te kiezen. STW doet dit met haar Perspectief-programma s. 5. Vraaggestuurd academisch onderzoek moet worden gefocusseerd op de specifieke uitdagingen voor de industrie. Daarom richt STW zich in het bijzonder op kleinschalig vraaggestuurd onderzoek met slechts een of enkele private partijen, goed passend bij de industriële kennisbehoefte. Technologie ontstaat niet zomaar. Daar moet je in willen investeren, daar moet je je talenten voor koesteren, daar moet je hard voor werken en daar moet je voorzichtig en slim mee omgaan. Kortom, technologie verzin je niet. Technologie moet je doen! Eppo Bruins, directeur

8

9 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW : Ontwikkelingen binnen STW Interne ontwikkelingen Open Technologieprogramma Perspectief Perspectiefprocedure voor 2010 herzien Partnership Vernieuwingsimpuls Valorisation Grant Valorisatie Workshops Strategische samenwerkingsprogramma s Financiële verantwoording Externe ontwikkelingen Kernindicatoren 12 STW-Jaarcongres Overige gebeurtenissen 19

10 8 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW 2009 Het realiseren van kennisoverdracht tussen technische wetenschappen en gebruikers is de missie van Technologiestichting STW. Zij doet dit door gebruikers en onderzoekers bij elkaar te brengen, door excellent technisch wetenschappelijk onderzoek te financieren en door al haar projecten te begeleiden naar optimale kansen voor kennisoverdracht. Om haar missie te realiseren voert STW eigen beleid en reageert waar mogelijk proactief op externe ontwikkelingen. Over het gevoerde beleid en de resultaten daarvan in 2009 doet dit hoofdstuk verslag. Een belangrijke externe ontwikkeling was de economische crisis die eind 2008 begon als een financiële crisis. Om te helpen de crisis te bestrijden maakte STW 9,1 miljoen euro uit haar algemene reserves vrij om versneld in onderzoek te steken. Ook was STW nauw betrokken bij het initiatief tot een regeling om kenniswerkers aan het werk te kunnen houden. Dat leidde tot de Kenniswerkersregeling van de overheid (180 miljoen euro beschikbaar) waaronder honderden onderzoekers uit bedrijfslaboratoria onderzoek konden gaan doen bij kennisinstellingen. Loden afscherming van de Gun-sectie van de versnelbuis (zie interview pagina 37).

11 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW Interne ontwikkelingen STW heeft een aantal verschillende financieringsinstrumenten die hierna de revue zullen passeren. Elk instrument vervult een eigen rol in de missie van STW. Hoewel STW niet expliciet thematisch te werk gaat, blijken haar onderzoeksprogramma en -projecten wel in vijf gebieden te categoriseren: ICT, nano, life sciences, energie en materialen, en duurzaamheid. In het algemeen is duurzaamheid de rode draad die door heel veel STW-onderzoek loopt. Uit de 3 e KIA-foto, die eind maart 2010 werd gepubliceerd, bleek dat STW in 2009 de grootste financier van academische ICT-onderzoek in Nederland is geworden. Open Technologieprogramma Het Open Technologieprogramma (OTP) richt zich op technisch-wetenschappelijk onderzoek en kenmerkt zich door het ontbreken van disciplinaire grenzen. OTP-projecten bestrijken dan ook het volledige scala aan technischwetenschappelijk onderzoek. Aanvragen kunnen permanent worden ingediend. Voor 2009 was het STW-aandeel 25 miljoen euro. Uit haar algemene reserve heeft STW daar in het verslagjaar nog 2 miljoen euro aan toegevoegd. In 2009 heeft het bestuur de maximale STW-bijdrage per OTP-project verlaagd van 1,5 miljoen euro naar 0,75 miljoen euro. In het geval er tenminste voor euro aan investeringskosten in het project zit, kan de STW-bijdrage maximaal 1 miljoen euro zijn. Hiermee brengen we financieel een duidelijker verschil aan tussen grote OTP-projecten en kleine Perspectiefprogramma s (omvang vanaf 2 miljoen euro) en synchroniseren we projecten binnen OTP en Perspectief. Voor het OTP ontving STW in voorstellen; hiervan heeft het bestuur er na beoordeling door onafhankelijke referenten en op basis van ranking door jury s 47 gehonoreerd. Daar was een bedrag van 31 miljoen euro mee gemoeid, inclusief cofinanciering van gebruikers. Perspectief De Perspectiefprogramma s zijn gericht op het oplossen van innovatieknelpunten, door het ontwikkelen van nieuwe technologie via een multidisciplinaire aanpak, door samenwerking met gebruikers, door medefinanciering door private partijen en door specifieke activiteiten gericht op valorisatie en ondernemerschap. Perspectief is er in het bijzonder voor bedoeld om vernieuwende kennis tot toepassing te brengen en zo een bijdrage te leveren aan technologische innovatie in Nederland. In het verslagjaar koos het STW-bestuur vijf nieuwe Perspectiefthema s om uit te werken tot programmavoorstellen (zie kader). De onderwerpen, die hieronder kort de revue passeren, sluiten uitstekend aan bij voor de samenleving en de industrie belangrijke thema s en speerpunten zoals die onder andere door het kabinet zijn geformuleerd. Het ministerie van Economische Zaken toonde zich content met deze nieuwe programma s. De calls voor deze programma s gaan in 2010 open. De Perspectiefprogramma s die begin 2009 door het bestuur van STW waren goedgekeurd, kenden in het verslagjaar hun (eerste) call. In totaal werden voor de programma s Building on Transient Plasmas (BTP), Diagnostic Tools for Neurological Disorders NeuroSIPE, Integral Solutions for Sustainable Construction (IS2C) en Learning from Nature to protect crops (LFN) 55 full proposals ingediend, waarvan er in totaal 29 werden goed gekeurd. Daarmee werd een bedrag van 22 miljoen euro voor nieuw onderzoek aanbesteed. Ook in het programma Autonomous Sensor Systems (ASSYS) werd een eerste ronde aan voorstellen beoordeeld; zeven werden gehonoreerd. Nieuwe Perspectiefprogramma s 2010 BioGeoCivil - Bio-Based Geo & Civil Engineering for a Sustainable Society Het programma heeft als doel het ontwikkelen van processen en producten op biologische basis om de druk van geo- en civiele activiteiten op het milieu te verlichten, en zo bij te dragen aan een duurzame samenleving. CARISMA - Cardiovascular Risk Management by advanced medical image analysis Het doel van het programma is het ont - wikkelen, valideren en valoriseren van een nieuwe generatie methoden voor medische beeldanalyse. Relevante onderwerpen daarin zijn geïntegreerde analyse van heterogene en 4D beelddata; het beter opsporen en diagnostiseren van ziekten, betere behandeling en betere prognose; bijzondere aandacht voor het hartvaatstelsel: een verbeterde aanpak heeft een groot maatschappelijk en economisch belang. From Waste to Resource (W2R) - Ecological Design for Production of Chemicals and Energy from Organic Residues Het doel van dit programma is het ontwikkelen van processen om geïntegreerd in de industrie afval te gebruiken als grondstof, in lijn met het credo waste=food uit de cradle-to-cradle filosofie. Het programma laat zich inspireren door processen uit de natuur. GTIP - Generic Technologies for Integrated Photonics Het doel van dit programma is een doorbraak op gang te brengen van fotonische IC s voor een breed scala aan toepassingen. Verder beoogt het programma een majeure stap voorwaarts te zetten in het ontwerpen van fotonische IC s door opkomende vervaardigingstechnieken te gebruiken die hoge prestaties koppelen aan lage kosten. Het programma bouwt nadrukkelijk voort op de prominente positie die de Nederlandse fotonicagemeenschap verworven heeft als resultaat van de grote investeringen in de afgelopen decennia. SMARTSeparations - SMART Separations for complex systems Dit programma heeft als doel het tot stand brengen van de nieuwe scheidingsprincipes/-drijvende krachten die nodig zijn voor het scheiden van complexe systemen zoals door de Nederlandse procesindustrie is geïdentificeerd in de Innovation Roadmap Separation Technology.

12 10 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW 2009 Perspectiefprocedure voor 2010 herzien Op basis van de ervaringen van de eerste vier jaar met Perspectief besloot het bestuur in 2009 de procedure zo te wijzigen dat onderzoekers sneller weten waar ze aan toe zijn, dat de coherentie binnen een programma wordt vergroot, dat het systeem minder wordt belast, en dat de verleiding om ingewikkelde cofinancieringsconstructies te bedenken verdwijnt. Om dit te bevorderen moeten programmaideeën vanaf 2010 verplicht vooraf op de website van STW worden gepubliceerd en moeten de indieners een openbare matchmaking bijeenkomst organiseren, zodat optimale deelname vanuit het veld mogelijk wordt. Daarna moeten onderzoekers en partners een geheel uitgewerkt programma ter beoordeling indienen. De eisen voor cofinanciering zijn gelijk getrokken met die voor projecten in het Open Technologieprogramma. Partnership Het doel van het Partnershipinstrument is het direct aanpakken van vragen en wensen vanuit het bedrijfsleven met kwalitatief hoogwaardig technisch-wetenschappelijk onderzoek. Daartoe wordt samengewerkt met sterke R&D-bedrijfslaboratoria in Nederland. STW denkt dat deze vorm van publiek-private samenwerking zal leiden tot duurzame innovatie in het bedrijfsleven. De minimale omvang van een Partnershipprogramma is 3 miljoen euro, waarvan STW de helft financiert en de industriële partner de andere helft. Hiermee onderscheidt Partnership zich van de andere STW-instrumenten: er is in heel veel STW-projecten samenwerking met industriële partners, maar nooit met maar één specifieke partner. Uit de algemene reserve wees het STWbestuur in 2009 een bedrag van 1,5 miljoen euro toe aan Partnership. Daarvan ging één miljoen euro naar het eerste Partnershipprogramma Hyflux; dat kwam in 2009 tot stand. temperaturen, drukken en ph-waarden. Aan het eind van het verslagjaar werden vier projecten uit de eerste call gehonoreerd, twee in Delft, één in Eindhoven en één in Utrecht. In september bezocht Olivia Lum, oprichter en CEO van Hyflux, Nederland. Tijdens een speciaal door STW belegde bijeenkomst in Delft maakte zij onder meer kennis met de beoogde projectleiders. Minister Maria van der Hoeven van Economische Zaken uitte zich tijdens een bezoek aan Singapore zeer lovend over de samenwerking. De VVD-fractie in de Tweede Kamer stelde vragen over de samenwerking, en vroeg zich met name af hoe het zat met de regels voor staatssteun. Van der Hoeven en minister Ronald Plasterk van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, stelden in hun antwoord dat de constructie met Hyflux niet alleen volkomen overeenkomstig bestaande regels is maar positief bijdraagt aan de Nederlandse kenniseconomie en werkgelegenheid voor onderzoekers oplevert. Vernieuwingsimpuls De Vernieuwingsimpuls is een door NWO uitgevoerd instrument van persoonsgebonden subsidies voor onderzoekers in diverse fasen van hun wetenschappelijke carrière, van netafgestudeerden (Rubicon), via net-gepromoveerden (Veni) naar onderzoekers die al hun eerste prestaties als onderzoeker hebben geleverd (Vidi) tot intussen gerenommeerde onderzoekers die een eigen groep aan het opbouwen zijn (Vici). In 2009 werden in totaal binnen het werkterrein van STW 24 projecten gehonoreerd: drie Rubicons, veertien Veni s en zeven Vidi s. De Vici-ronde 2009 leidde pas in 2010 tot honoreringen. Valorisation Grant De Valorisation Grant is een persoonsgebonden subsidie aan ondernemende onderzoekers voor het ontwikkelen van innovatieve hightech bedrijvigheid op basis van de kennis die zij binnen de universiteit of de onderzoeksinstelling hebben ontwikkeld. De Valorisation Grant is een gezamenlijke activiteit van STW, ICTRegie en NanoNed. Hij bestaat uit twee fases: fase-1 is de haalbaarheidsstudie van het voorstel, fase-2 de valorisatiefase. Kandidaten voor fase-2 mogen pas indienen als zij eerst met succes fase-1 doorlopen hebben. Fase-1 moet in maximaal een half jaar zijn uitgevoerd en kent een subsidie van maximaal euro. Voor fase-2 geldt een maximum subsidiebedrag van euro voor een periode van maximaal 2 jaar. In 2009 versterkte STW het budget voor de Valorisation Grant met 0,6 miljoen euro uit haar algemene reserve. In 2009 zijn in totaal voor 1,8 miljoen euro projecten gehonoreerd (31 fase-1 projecten en 11 fase-2 projecten). Valorisatie Workshops STW organiseert twee soorten Valorisatie Workshops. De workshop Kennisbescherming en -exploitatie heeft als doel onderzoekers van universiteiten en andere kennisinstellingen Tijdens de International Water Week in juni in Singapore tekenden vertegenwoordigers van STW en het Singaporese bedrijf Hyflux Ltd (dat haar R&D-laboratorium in Helmond heeft) een overeenkomst voor tenminste vijf jaar. In die periode zullen Nederlandse universitaire groepen onderzoek gaan doen om technologische doorbraken te bereiken in anorganische en hybride membraanscheidingstechnologieën voor toepassing bij onder andere extreme Eppo Bruins (STW) en Olivia Lum (Hyflux) bekrachtigen de publiek-private samenwerking tussen STW en Hyflux. _ foto Sam Rentmeester/FMAX

13 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW bewust te maken van de mogelijkheden van kennisbescherming en -exploitatie en van de kansen die dat biedt. De workshop Oriëntatie op ondernemerschap richt zich op studenten en medewerkers bij universiteiten en onderzoeksinstellingen die een business idee hebben en overwegen een eigen bedrijf te beginnen en maakt hen bewust van zaken die daarbij van belang zijn. In 2009 werd alleen de tweede workshop één keer gehouden. Er deden negen teams met een business idee mee. Winnaar werd het team van Jan Visschers van het FOM-Instituut voor Subatomaire Fysica Nikhef in Amsterdam. Hij heeft een plan voor modules voor digitale camera s om röntgenfotonen te tellen. De camera s kunnen toepassing vinden in materiaalanalyse, medical imaging, elektronenmicroscopie en wetenschappelijke instrumentatie. Jan Visschers (FOM-Nikhef) ontvangt de award voor het beste Business idee van Ard Cools (STW) tijdens de Valoristion Workshop. Strategische samenwerkingsprogramma s NWO-thema; Funderend energieonderzoek Binnen dit thema is in 2009 het onderzoekprogramma Smart Energy Systems goedgekeurd, gefinancierd door NWO-EW, STW en ICTRegie. STW is blij dat hiermee in het thema aandacht voor energiebesparing is gekomen. Energiebesparing is dé grote eerste stap op weg naar een duurzamere energievoorziening, die al gezet kan worden vóór er nieuwe alternatieven voor energiebronnen ontwikkeld kunnen worden. Vanuit haar algemene reserve heeft STW 2 miljoen euro gereserveerd voor dit programma. NWO-thema; Gebruik van nanowetenschap en -technologie Binnen dit thema ging eind 2009 het NWOprogramma Nano van start. In het thema werken STW, FOM, ALW, CW en ZonMw samen; STW trekt het programma en is de penvoerder. Vanuit haar algemene reserve heeft het STWbestuur 2,5 miljoen euro voor dit programma vrijgemaakt. Binnen de volgende NWO-thema s zijn in 2009 STW-projecten van start gegaan: Maatschappelijk Verantwoord Innoveren; Dynamica van complexe systemen ( Complexiteit ); Nieuwe Instrumenten voor de Gezondheidszorg. Financiële verantwoording In de jaarrekening 2009 heeft STW een presentatiewijziging doorgevoerd. Doel is meer inzicht te geven in de totale toekenningen per activiteit c.q. programma. De vergelijkende cijfers 2008 zijn aangepast conform deze methodiek. De presentatiewijzigingen hebben geen invloed op het vermogen en resultaat. Tevens is een specifiek overzicht voor het ministerie van Economische Zaken opgenomen. De baten van STW namen in 2009 toe met 11 miljoen euro tot 78 miljoen euro. Deze stijging komt door een toename van de overige subsidies NWO en bijdragen derden. De lasten uit hoofde van toekenningen bedragen in het verslagjaar ook 78 miljoen euro. In 2009 is 31 miljoen euro besteed aan het Open Technologieprogramma (OTP) en 26 miljoen euro aan Perspectiefprogramma s. 21 miljoen euro is besteed aan overige programma s, zoals Vernieuwingsimpuls, Valorisation Grant, Partnership, Simon Stevin Meesterschap en als aanvulling op lopende programma s. De in 2008 gevormde reserve voor een extra Perspectiefprogramma ASSYS is in 2009 toegekend. Daarnaast zijn in 2009 vier nieuwe Perspectiefprogramma s gestart: Building on Transient Plasmas, IS2C, Learning from Nature en NeuroSIPE voor een bedrag van 21 miljoen euro, zijnde de subsidietoekenning. In 2009 is in het OTP een honoreringspercentage van 37% gerealiseerd. De algemene reserve is, door gericht beleid en een daarmee samenhangend groot aantal toekenningen, in 2009 met 8 miljoen euro fors afgenomen tot 1 miljoen euro (vrij besteedbaar). Voor 11 miljoen euro heeft het bestuur een bestemming aangewezen en voor 5 miljoen euro zijn de gelden door derden beklemd en vastgelegd in bestemmingsvermogen. Het totale eigen vermogen is na resultaatbestemming afgenomen met 6 miljoen euro tot 17 miljoen euro. De ontwikkelingen omtrent het gevoerde vermogensbeleid worden periodiek gemonitord. STW draagt zorg voor een zorgvuldig beheer van de aan haar toevertrouwde middelen. Aan de kostenkant wordt met name gestuurd op de beheerskosten en de efficiëntie van het bureau. De beheerskosten gerelateerd aan de totale baten zijn respectievelijk 6,2% voor 2009 en 6,9% voor Na verdiscontering van bijdragen derden zijn de netto beheerskosten 4,3% voor 2009 en 5,0% voor Eind 2009 is door de leverancier van het financieel pakket gemeld dat ondersteuning van het pakket zal worden beëindigd per 1 januari In 2010 wordt een nieuw financieel pakket geïmplementeerd. Gestreefd wordt naar eenvoudig beheer en implementatie, goede integratiemogelijkheden en flexibiliteit.

14 12 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW 2009 Externe ontwikkelingen Verdeling gelden uit de aardgasbaten via FES FES-voorstel HTS&M: samen met andere partners heeft het STW/NanoNed-bureau in het verslagjaar hard gewerkt om het FESvoorstel High Tech Systems & Materials op te stellen en voor indiening aan het ministerie van OCW aan te bieden. In december besloot het kabinet het voorstel te honoreren en 125 miljoen euro ter beschikking te stellen. Inrichting van structuur en beheer van het programma wordt in 2010 afgerond. Kernindicatoren Een aantal aspecten van het werk van STW en de resultaten daarvan is te vangen in indicatoren. Hier presenteren we kernindicatoren. Kwantitatieve gegevens over deze indicatoren en ander cijfermatig materiaal over STW is te vinden in hoofdstuk 4. _ 78 miljoen euro voor onderzoek ontvangen; _ 78 miljoen euro voor onderzoek besteed, _ 732 fte aan onderzoek besteed; _ circa 500 gebruikerscommissiebijeenkomsten; _ 10 door STW georganiseerde congressen, symposia, workshops; _ 1079 gebruikersrelaties; _ 93 gepromoveerden (hoogopgeleide meisjes en jongens); _ circa 600 wetenschappelijke publicaties; _ 13 octrooien; _ 4 licentieovereenkomsten; _ 3 start-ups (exclusief Valorisation Grant); _ 44 start-ups (Valorisation Grant). STW-Jaarcongres 2009

15 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW STW-Jaarcongres 2009 Eppo Bruins Arnold Heertje Op 8 oktober 2009 organiseerde STW haar Jaarcongres in het Nieuwegein s Business Center. Dit jaarlijkse congres is een onderdeel van de netwerkactiviteiten, die STW gedurende het jaar organiseert. Doel van deze activiteiten is het bij elkaar brengen van onderzoekers en gebruikers uit alle technologiegebieden. Vaste onderdelen van het congres zijn voordrachten, workshops, de uitreiking van de Simon Stevin Meesterprijs, en de verkiezing van de Simon Stevin Gezel en Simon Stevin Leerling. Dagvoorzitter was Jan Douwe Kroeske. Sprekers waren: prof.dr. Arnold Heertje over Onze economie ná de kredietcrisis en prof.dr.ir. Kofi Makinwa over Smart Sensors: From ideas to products. Kofi Makinwa Verder werden er op deze dag zes workshops voor STW-promovendi, (potentiële) projectleiders en beleidsmakers gehouden en een bedrijvenmarkt van nieuwe bedrijven, ontstaan uit STW-projecten. Jan Douwe Kroeske

16 14 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW 2009 Simon Stevinprijzen De uitreiking van de Simon Stevinprijzen is een vast onderdeel tijdens het STW-jaarcongres. Simon Stevin Meesterprijs In 1998 stelde STW de jaarlijkse Simon Stevin Meesterprijs in. Senior onderzoekers, die hun sporen in STW-onderzoek hebben verdiend, actief naar toepassing streven en groepen bij elkaar weten te krijgen en te houden, krijgen een half miljoen euro om te besteden aan een of meer wetenschappelijke onderzoeksprojecten met een STW-profiel. In 2009 ging de prijs naar prof.dr. Detlef Lohse (Universiteit Twente). Lohse hield tijdens het congres een boeiende voordracht over zijn ondezoek. Lohse ontving in 2005 al de Spinozapremie. In 2009 ontving Simon Stevin Meester 2002 prof.dr.ir. A. van den Berg de Spinozapremie. Simon Stevin Gezelprijs Dr.ir. Rick Scholte (Technische Universiteit Eindhoven) won tijdens het STW-jaarcongres de Simon Stevin Gezelprijs. Scholte was samen met dr. Ralucu Marin-Perianu (Universiteit Twente) en dr.ir. Jan-Willem van Wingerden (Technische Universiteit Delft) genomineerd voor de prijs. In een korte en heldere presentatie wist Scholte het publiek in het Nieuwegein s Bussiness Center te overtuigen van de wetenschappelijke en maatschappelijke waarde van zijn werk. Scholte vertelde over zijn onderzoek op het gebied van sound imaging; het in beeld brengen van geluid met goede toepassing in praktische situaties. Het Sound Imaging - systeem is een meetrobot met microfoons die het geluids-niveau op honderden punten met een nauwkeurigheid van 1 millimeter meet en berekent. De methode van Scholte maakt optimale omzetting van de ruimtelijke informatie uit verkregen akoestische hologrammen mogelijk, met zeer accurate uitkomsten, zonder dat het rekenproces noemenswaardig trager wordt. Op deze manier wordt zeer nauwkeurig een geluidsbron opgespoord, waardoor bijvoorbeeld de exacte oorsprong van geluidsoverlast in machines kan worden aangepakt. Dit geeft de ontwerper de gelegenheid om het ontwerp aan te passen, waardoor de irritante geluidsbron verdwijnt of in ieder geval minder wordt. Het onderzoek werd gecombineerd met de STW Valorisation Grant Sound Imaging, a Sound Business. Scholte heeft inmiddels zijn eigen bedrijf Sorama opgericht. Het publiek kon na de drie presentaties via stemkastjes haar stem uitbrengen. Met meer dan 50% van de stemmen liet Scholte zijn medefinalisten achter zich. Draadloze sensornetwerken (Marin-Perianu) en windenergie (Van Wingerden) zijn sterke en actuele onderwerpen; vooraf vond ik het dan ook moeilijk mijn kansen in te schatten, aldus een verheugde Scholte. De 5 duizend euro die aan de prijs verbonden is, ga ik gebruiken om de service van ons bedrijf Sorama te verbeteren. Simon Stevin Leerlingprijs Veertien deelnemers deden een gooi naar de Simon Stevin Leerlingprijs. Via een posterpresentatie moesten zij de jury laten zien wat de maatschappij gaat merken van hun onderzoek. De winnaar was François Malan van het Leids Universitair Medisch Centrum met zijn poster: Refixeer een loszittende kunstheup terwijl u wacht; veilig en goedkoop! Malan ontving hiervoor een cheque van duizend euro. Peter Apers, voorzitter STW

17 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW Simon Stevinprijzen 2009 Detlef Lohse, Simon Stevin Meester 2009 Uitreiking Simon Stevin Meesterprijs aan Detlef Lohse. Rick Scholte, Simon Stevin Gezel 2009 Raluca Marin-Perianu Jan-Willem van Wingerden Uitreiking Simon Stevin Gezelprijs aan Rick Scholte. François Malan, Simon Stevin Leerling 2009

18 16 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW 2009 Workshops op STW-jaarcongres 2009 Workshops op het STW-jaarcongres voor STW-promovendi, (potentiële) projectleiders en beleidsmakers: 1. How to take charge of your PhD project? onder leiding van dr. Elroy Cocheret (ElroyCOM) 2. Hoe schrijf ik een uitstekend STW-voorstel? door Marja Oosterlaken-Dijksterhuis, STW 3. Succesvol ondernemen vanuit de kennis-infrastructuur. onder leiding van ir. Wim Bens, Innovation Lab, Technische Universiteit Eindhoven Elroy Cocheret 4. Hoe meten we de kwaliteit van technisch-wetenschappelijk onderzoek? onder leiding van prof.dr. Paul Hekkert, Technische Universiteit Delft 5. Hoe verder met nano in Nederland? onder leiding van Léon Gielgens, Nanoned 6. Hoe presenteer ik bijvoorbeeld een onderzoek? door Jan Douwe Kroeske Marja Oosterlaken-Dijsterhuis Wim Bens Léon Gielens (rechts) Wim Bens

19 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW Paul Hekkert Jan Douwe Kroeske (rechts) Bedrijvenmarkt Een impressie van de bedrijvenmarkt. De volgende (pas opgerichte) bedrijven stonden op bedrijvenmarkt en demonstreerden hun product : _ Cymo BV _ Eagle Vision Systems _ Inertia Technology BV _ IQ+ _ Luminostix BV _ MyLife Technologies _ SolMateS BV _ Sorama BV

20 18 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW 2009 Posterwedstrijd Jurering van de posterpresentaties voor de Simon Stevin Leerlingprijs. De jury bestond uit: Simone Lahaije (EZ), Hans d Achard van Enschut (STW), Herman Wijshoff (Océ) en Huub Eggen (technisch voorzitter, STW).

21 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW Overige gebeurtenissen Verbreding ProRISC/SAFE naar STW.ICT Op 26 en 27 november 2009 vonden in Veldhoven voor de twintigste keer de workshops ProRisc en SAFE plaats. Tijdens de bijeenkomst maakte STW bekend dat de tweedaagse bijeenkomst vanaf volgend jaar als de STW.ICT-conferentie door het leven zal gaan. Uitbreiding met andere bijeenkomsten in de sfeer van ict, embedded systemen en sensoren ligt in de rede. Eppo Bruins presenteert het nieuwe logo van STW.ICT _ foto: Bram Saeys, Eindhoven. Vrienden van Wetenschap Spinozaprijswinnaar 2009; Albert van den Berg (Simon Stevin Meester 2002) Op woensdag 25 november reikte minister Ronald Plasterk de NWO-Spinozapremies 2009 uit. Albert van den Berg, Michel Ferrari en Marten Scheffer ontvangen elk 2,5 miljoen euro. Uniek is dat de drie Nederlandse top - wetenschappers samen onderzoek gaan verrichten. Dat is in vijftien jaar Spinozapremies niet eerder gebeurd. Tijdens de uitreiking onthulden de onderzoekers hun plan voor een studie naar de oorzaken van migraine. Op 2 december 2009 werd Vrienden van Wetenschap in de Fokker Terminal in Den Haag gehouden. Het Innovatieplatform is het initiatief Vrienden van Wetenschap gestart onder leiding van Robbert Dijkgraaf (KNAW) en René Smit (VU). De missie is om wetenschap hoog op de maatschappelijke en politieke agenda te krijgen. Vrienden van wetenschap wil laten zien wat de maatschappelijke relevantie van wetenschap is, wat het onze economie oplevert en hoe we dit voor het voetlicht kunnen krijgen van politici. Tijdens de manifestatie werden diverse voorbeelden van toepassing van kennis vanuit STW getoond. v.l.n.r.: Marten Scheffer (WU), Ronald Plasterk (OCW), Albert van den Berg (UT) en Michel Ferrari (LUMC). Simon Stevin Gezel Rick Scholte met Jan Peter Balkenende.

22 20 Ontwikkelingen binnen STW / Jaarverslag STW 2009 Ton van der Steen op Lowlands University Ton van der Steen _ foto s: Coolpolitics In een bloedhete Echo-tent op het Lowlands festival gaf Simon Stevin Meester 2007 prof.dr.ir. Ton van der Steen op vrijdag 21 augustus college over technieken om de binnenwand van bloedvaten in beeld te brengen, in de strijd tegen hartinfarcten en beroertes. Het publiek was niet in grote aantallen komen opdagen daarvoor was het nog te vroeg aan het begin van het festival maar de wel aanwezigen waren zeer geïnteresseerd. Een van de opmerkelijke punten uit zijn college was de grote waardering die in de Verenigde Staten blijkt voor het werk in zijn groep. Dat heeft geleid tot deelname aan een groot experiment in de VS waarbij vier maanden per jaar een truck vol beeldapparatuur langs supermarkten rijdt om er mensen ter plekke te onderzoeken op de toestand van de bloedvaten rond hun hart. Zijn opvallendste ervaring tijdens het college: door de soundcheck in de aanpalende Juliettent was het lastig te horen hoe het publiek op zijn college reageerde.

23 Opvallende resultaten uit het onderzoek / Jaarverslag STW : Opvallende resultaten uit het onderzoek Overzicht programma s en activiteiten Lopende Inleiding programma s Open Technologieprogramma Open Technologieprogramma Nieuwe programma s in 2009 Perspectief Automonous Sensor Systems (ASSYS) Bsik-programma: Clean Combustion Concepts Dutch programme (CCC) for GenBiotics Tissue Engineering (DPTE) Smart Optics Systems (SOS) Bsik-programma: Nanoned, het Nederlands Onderwerpen Nano voorinitiatief nieuwe Perspectiefprogramma s en het vervolg in 2010 Building on Transient Plasmas (BTP) Vernieuwingsimpuls Integral Solutions for Sustainable Construction (IS2C) Learning from nature to develop novel immune systems from Overige nature for programma s: durable stress-resisitance in crops (Learning from Nature) Innovatieve System identification Genomics and parameters Clustersestimation of neurophysiological systems (NeuroSIPE) Interviews prof.dr.ir. Frank Baaijens Wij kijken naar gezond weefsel want dat willen we maken prof.dr. Tom Heskes HearClip optimaliseert de nieuwe generatie gehoorapparaten prof.dr. Jaap Korf Bronst blijft buiten beeld prof.dr.ir. Jan Lagendijk Tumoren kunnen de volle laag krijgen dr. Michel Versluis en dr. Luc van der Sluis Wortelkanaalbehandeling voortaan in één keer goed

24 22 Opvallende resultaten uit het onderzoek / Jaarverslag STW 2009 Overzicht programma s en activiteiten Programma Looptijd Totaal Budget Uitvoering budget in 2009 programma in M in M Open Technologieprogramma open indiening 31 STW Perspectief (inclusief bijdragen bedrijven): Green & Smart Process Technologies (GSPT) ,6 Multiscale Simulation Techniques (MuST) Smart Systems in Package (SmartSiP) ,3 Thin Film Nanomanufacturing (TFN) Autonomous Sensor Systems (ASSYS) ,8 Clean Combustion Concepts (CCC) ,5 GenBiotics ,7 Smart Optics Systems (SOS) ,5 Building on Transient Plasmas (BTP) ,1 Integral Solutions for Sustainable Construction (IS2C) Learning from Nature to protect crops (LFN) ,5 NeuroSIPE STW STW STW STW STW STW STW STW STW STW STW STW STW Partnership: Hyflux STW, Hyflux Valorisation Grant 2004-onbepaald 3 STW, ICTRegie, Nanoned Samenwerking met NWO: Complexiteit Ethiek van Technologisch Onderzoek Innovatieve Genomics Clusters 2004-onbepaald 9 Maatschappelijk Verantwoord Innoveren Mozaiek 2004-onbepaald 4 Nieuwe Instrumenten in de Gezondheidszorg (NIG) Rubicon 2005-onbepaald 2 Smart Energy Systems (SES) STW, NWO-EW STW, NWO STW, NGI STW, NWO STW, NWO STW, NWO, ICTRegie, ZonMw, FOM STW, NWO STW, NWO-EW, ICTRegie Vernieuwingsimpuls: VENI 2000-onbepaald 3 VIDI 2000-onbepaald 5,6 VICI 2000-onbepaald 4,5 STW, NWO STW, NWO STW, NWO Bsik-programma s: NanoNed Dutch Program for Tissue Engineering STW STW, ZonMw

25 Opvallende resultaten uit het onderzoek / Jaarverslag STW Programma Looptijd Totaal Budget Uitvoering budget in 2009 programma in M in M Samenwerking met derden: ERANET NanoScience IOP Photonic Devices JACQUARD PROGRESSII ,3 Sentinels ,3 Scheidingstechnologie STW, FOM STW, Agentschap NL STW, NWO-EW STW STW STW, NWO-CW STW-platformactiviteiten: Adaptieve Intelligentie (SNN) ProRISC* SAFE* Sense of Contact SIREN (conferentie) Schone en Zuinige Verbranding 1995-onbepaald 1989-onbepaald 1998-onbepaald 1998-onbepaald 2005-onbepaald 1997-onbepaald STW STW STW STW STW STW Simon Stevinprijzen: Simon Stevin Meester 1998-onbepaald 500 k Simon Stevin Gezel 2005-onbepaald 5 k Simon Stevin Leerling 2008-onbepaald 1k STW STW STW * vanaf 2010: STW.ICT Valorisatieworkshops: Kennisbescherming en -exploitatie Oriëntatie op ondernemerschap 2006-onbepaald 2006-onbepaald STW STW Monitoring: ITEA 2001-onbepaald MEDEA+ / CATRENE / Bsik-programma s STW, Agentschap NL STW, Agentschap NL STW, Agentschap NL, NWO

26 24 Opvallende resultaten uit het onderzoek / Jaarverslag STW 2009 Inleiding De hoofdactiviteiten van STW zijn het Open Technologieprogramma en de Perspectiefprogramma s. Daarnaast voert STW diverse andere programma s uit (zie ook pagina 22 en 23, hier staan alle op 31 december 2009 lopende programma s en activiteiten). Een aantal van deze programma s wordt volledig door STW gefinancierd, andere extern of gezamenlijk. Er zijn ook initiatieven met een platform -functie. Voor meer informatie kunt u via onze website de webpagina s van de desbetreffende programma s raadplegen. U vindt daar ook de naam van de STW-contactpersoon. In dit hoofstuk presenteren wij een aantal aansprekende resultaten uit het onderzoek. De voorbeelden zijn gerangschikt naar programma en daarnaast naar thema. De thema s zijn: Informatie- en Communicatietechnologie en Elektrotechniek; Systemen, Energie en Materialen; Chemie, Milieu en Water; Life Sciences & Technology en Nanotechnologie. Open Technologieprogramma Het doel van het Open Technologieprogramma (OTP) is het bevorderen van technisch-wetenschappelijk onderzoek en de toepassing daarvan. Er zijn geen deadlines, aanvragen kunnen het gehele jaar door worden ingediend; hoogstaande wetenschappelijke kwaliteit én utilisatie zijn de twee criteria waar aan voldaan moet worden. In 2009 ontving STW 194 projectvoorstellen binnen het OTP; hiervan heeft het bestuur er na beoordeling door onafhankelijke referenten en op basis van ranking door jury s 47 gehonoreerd. Daar was een bedrag van 31 miljoen euro mee gemoeid, inclusief co-financiering van gebruikers.

27 Opvallende resultaten uit het onderzoek / Jaarverslag STW 2009 Open Technologieprogramma (OTP) 25 Informatie- en Communicatietechnologie en Elektrotechniek projectleider: dr.ir. Hajo Reijers project: Slim gebruik maken van informatietechnologie universiteit: Technische Universiteit Eindhoven Wat een simpele aanvraag voor een dienst van gemeente of bank lijkt te zijn leidt nogal eens tot een tergend trage uitvoering van het achterliggende bedrijfsproces. Door slim gebruik te maken van informatietechnologie is het mogelijk om administratieve bedrijfsprocessen ingrijpend te verbeteren. 1 Mariska Netjes(l) en Irene Vanderfesten(r), onderzoeksters van dit project. 23 Screenshots van de tools waaraan ze gewerkt hebben. Dit is het onderwerp van het project Intelligent software tools for workflow process design, dat wordt uitgevoerd door Mariska Netjes en Irene Vanderfeesten en begeleid door Wil van der Aalst en Hajo Reijers van de Technische Universiteit Eindhoven. 2 Een deel van het project richt zich op het verbeteren van bestaande processen op basis van succesvol gebleken heuristieken. Voorbeelden daarvan zijn het uitvoeren van processtappen in parallel of het aanwijzen van één persoon binnen de organisatie als contactpunt voor de klant. In de praktijk worden procesverbeteringen vaak in workshops bedacht waarbij de uitkomsten subjectief en niet te reproduceren zijn. Het resultaat van dit project is een systematische aanpak voor procesherontwerp. De bijbehorende software ondersteunt het creëren en evalueren van alternatieven voor het bestaande proces. Het tool interacteert met de gebruiker en automatiseert stappen als het uittekenen van het nieuwe proces en de evaluatie met behulp van simulatie. Het andere projectdeel gaat in op een nieuwe manier van modelleren van administratieve bedrijfsprocessen waarin het product van het proces (bijvoorbeeld een verzekeringsclaim of een vergunning) centraal staat. Uit eerdere evaluaties is 1 gebleken dat medewerkers gemakkelijker over het product praten dan over het proces om dit product te maken. De structuur van het product wordt weergegeven als een bill-of-material en beschrijft hoe het eindproduct stap-voor-stap kan worden gemaakt uit de inputgegevens die de klant ter beschikking stelt. De belangrijkste resultaten zijn de ontwikkeling van een aantal algoritmes om automatisch procesmodellen af te leiden op basis van de productbeschrijving, een aanpak om de uitvoering van het proces rechtstreeks te sturen op basis van enkel de productbeschrijving (er is dus geen procesmodel 3 meer nodig), en een software tool dat deze beide aanpakken ondersteunt. Momenteel werken de onderzoekers nauw samen met de bedrijfspartners uit de gebruikerscommissie om de onderzoeksresultaten in hun commerciële producten te implementeren.

28 26 Open Technologieprogramma (OTP) Informatie- en Communicatietechnologie en Elektrotechniek project: projectleider: prof.dr. Pieter Hartel Meer voor minder: duurzame, op MEMS gebaseerde dataopslag universiteit: Universiteit Twente Mohammed G. Khatib laat bij Universiteit Twente zijn meetopstelling zien. In zijn kamer, op het grote bureau, staan een Personal Digital Assistant, een gewone computer en een laptop. De laptop staat centraal en is ook het hart van de opstelling. De onderzoeker kan steeds nieuwe combinaties invoeren van Flash- en MEMS-geheugens, waarna de laptop de gegevens samenstelt tot mogelijke nieuwe combinaties. Doel van het project was een nieuwe manier van elektronische dataopslag te zoeken. Kathib experimenteerde met de snelheid van Flash-geheugens en de beweeglijkheid van MEMS-geheugens en bereikte de optimale mix van capaciteit, prestatie en energieverbruik. Het resultaat is een energiezuinig en betaalbaar MEMS-opslagsysteem voor data van bijvoorbeeld mobieltjes of camera s. Batterijen van foto- en videocamera s kunnen daardoor tot 2,5 keer langer meegaan. 1 Kathib werkte vanaf eind 2004 aan het project in de groep van Pieter Hartel. Het bleek dat de IBM MEMS-geheugens, waarmee hij wilde gaan werken, juridisch zo waren afgeschermd dat er geen inzage was in de architectuur ervan. Dus maakte hij een experimentele meetopstelling waarmee hij aan de slag ging. IBM zit net als Philips in de gebruikerscommissie, maar de bedrijven zijn niet concurrerend, meer complementair aan elkaar. Een MEMS (Micro Elektro Mechanisch Systeem) geheugen bestaat uit sensoren en actuatoren voor snelle dataopslag. SPM (Scanning Probe Microscopy) scant een harddisk op microscopisch niveau. Met 2 de gemeten waarden van het IBM-MEMSprototype en de componenten van gesimuleerde MEMS-apparaten, experimenteerde Khatib. Hij combineerde metingen en simulaties voor betrouwbare schatting van bijvoorbeeld totaal energieverbruik en vond uiteindelijk een optimale combinatie. Dit soort MEMS-geheugens zijn zeker groen en duurzaam te noemen. Ze kosten weinig energie, slijten veel minder dan andere geheugens en zijn geschikt voor elk soort dataopslag. MEMS verbruiken 3 1 Een schematische weergave van een MEMS-gebaseerde opslagsysteem. 2 Duizenden lees/schrijfkoppen tegelijkertijd aan het werk voor hoge prestaties. 3 Meetopzet voor MEMS- en Flashtechnologie. 50% minder energie, ze hebben 30% minder kosten, ze gaan 50% langer mee en werken 20% sneller dan andere geheugens. Ze werken eigenlijk volgens het motto dat Khatib hanteert: Clean sources, wise usage of energy.

29 Opvallende resultaten uit het onderzoek / Jaarverslag STW 2009 Open Technologieprogramma (OTP) 27 Systemen, Energie en Materialen projectleider: dr.ir. Leo Pel project: Heptahydraat, de vergeten fase van natriumsulfaat universiteit: Technische Universiteit Eindhoven De zoutschade aan een gerestaureerde muur in Venetië in de loop van de tijd (2004, 2007 en 2009) De Waag in Amsterdam waar vroeger in de 17e eeuw het metselaarsgilde was gevestigd. Hier bevinden zich unieke meesterproeven van metselwerk, die worden aangetast door zouten. _ foto s: B. Lubelli Het toerisme in Nederland, en vooral ook in Europa, is voor een belangrijk deel gebaseerd op ons cultureel erfgoed. Toeristen willen onze oude gebouwen en kunst zien. Daarnaast is het cultureel erfgoed van belang voor de identiteit van onze samenleving. Het instant houden van ons erfgoed is dan ook van groot belang. Er zijn echter allerlei mechanismen die ons erfgoed aantasten. Het belangrijkste schademechanisme bij muren en muurschilderingen is zoutkristallisatie. De poreuze structuur van steen maakt het mogelijk dat water, waarin zouten opgelost zijn, kan binnendringen. Dit zout kan worden toegevoerd (met name aan zee) of het zout kan al aanwezig zijn. Door drogen en/of afkoelen gaan deze zouten vervolgens kristalliseren. Er worden relatief grote structuren (kristallen) gevormd die het materiaal als het ware van binnenuit kapot drukken. Een goed voorbeeld van schade door zouten is te zien in de Waag in Amsterdam en een stad als Venetië is één groot voorbeeld van zoutschade. In het geval van schade wil men graag maatregelen nemen om verdere degradatie te voorkomen. Een groot probleem is echter het tekort aan kennis aangaande het specifieke mechanisme dat tot schade leidt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat veel restauraties in het verleden uiteindelijk alleen maar tot meer schade hebben geleid. Door gebruik te maken van geavanceerde magnetische kernspinresonantietechnieken, zoals ook in ziekenhuizen wordt gebruikt voor diagnose, zijn we nu in staat zowel het vocht- als zouttransport en de daaropvolgende kristallisatie in kaart te brengen in het poreuze materiaal zelf. Het startpunt in het project was een eenvoudig zout; natriumsulfaat, wat iedereen kent van de middelbare school en wat veel schade oplevert bij monumenten. Al snel bleek uit de resultaten het gevestigde beeld van de kristallisatie van dit zout totaal niet te kloppen. Niet het bekende mirabiliet, waarvan werd aangenomen dat het hoge drukken zou kunnen genereren, werd gevormd in de poreuze materialen maar een vooralsnog onbekende fase. Een speurtocht leidde ons vervolgens onder andere naar Daresbury voor synchrotronmetingen en Princeton in de VS waar onze metingen werden bevestigd. De belangrijkste conclusie: in de literatuur over schademechanismen in poreuze materialen is een fase totaal over het hoofd gezien, het metastabiele heptahydraat. Die fase is al in 1850 door Loewel beschreven, maar vervolgens in de vergetelheid geraakt. Het beeld van het schademechanisme door natriumsulfaat zal nu volledig worden herzien.

30 28 Open Technologieprogramma (OTP) Systemen, Energie en Materialen project: projectleider: prof.dr.ir. Klaas van Breugel Het verhardingsproces in beton beter begrepen universiteit: Technische Universiteit Delft Cementwagen. 2 Isotherme warmteontwikkeling van vijf verschillende Portlandcementen. Water-cement factor 0,5. Temperatuur 20ºC. Beton is het meest toegepaste industrieel vervaardigde bouwmateriaal. Het intensieve gebruik van beton suggereert dat van dit bouwmateriaal alles al bekend is. Maar dat is zeker niet het geval. Een vaak storende kennislacune betreft de tijdsduur waarin de verse betonspecie in vloeibare vorm verkeert. Deze periode staat bekend als de dormante periode. Aan het einde van deze periode begint het beton op te stijven en te verharden. Als het opstijven eerder of later begint dan was aangenomen ontstaan grote problemen op de bouwplaats. In het Microlab van de faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen van de Technische Universiteit Delft is zeer gedetailleerd onderzoek verricht naar factoren die de duur van de dormante periode bepalen. Met vijf Portlandcementen, met verschillende fijnheid en chemische samenstelling, zijn cementpasta s vervaardigd. De water-cement factor bedroeg steeds 0,5. Aan deze mengsels zijn gedurende de eerste 24 uur van het verhardingsproces metingen verricht van de ontwikkelde reactiewarmte, veranderingen in de samenstelling van het poriewater, de hoeveelheid chemisch gebonden water en van het tijdstip waarop het opstijven begint. Om veranderingen in het poriewater en in de buitenste laag van de cementkorrels in beeld te brengen is gebruik gemaakt van quasi-elastische neutronenverstrooiing (scattering QENS) en van neutronenresonantie. Met behulp van de Europese Synchrotron Stralings Faciliteit (ESRF) in Grenoble is gekeken hoe de verschillende cementmineralen en reactieproducten veranderen gedurende de eerste 24 uur van het verharden. De grafiek toont voor de vijf onderzochte cementen de isotherme warmteontwikkeling. Na een zeer heftige reactie in de eerste minuten treedt de dormante periode in. Duidelijk is te zien dat de verschillen in dormante periode en in de daarop volgende reactie groot zijn. Een van de meest opmerkelijke resultaten van het onderzoek is de vaststelling dat de duur van de dormante periode in veel sterkere mate dan tot nog toe vaak is aangenomen wordt bepaald door de vorming van kleine calciumsilicaathydraat (C-S-H) deeltjes aan het korreloppervlak en in mindere mate door zogenaamde ettringietvorming. De gedetailleerde informatie die beschikbaar is gekomen biedt een goede basis voor het ontwikkelingen van simulatiemodellen waarmee het verhardingsproces in de vroege fase van de verharding kan worden beschreven.