Automatisch melken en uiergezondheid

Transcriptie

1 PRAKTISCH INZICHT Automatisch melken en uiergezondheid Deel 2 J.D.H.M. MILTENBURG 1, H. HOGEVEEN 2,3, T.J.G.M. LAM 1,2 DETECTIE MASTITISKOEIEN Bij het opsporen van mastitiskoeien bij automatisch melken spelen sensoren een belangrijke rol. De meest gebruikte sensoren en de betrouwbaarheid van (combinaties van) sensoren worden hierna besproken. Volgens internationale regelgeving dient melk op organoleptische en fysisch-chemische afwijkingen te worden gecontroleerd door een melker óf met een methode waarmee vergelijkbare resultaten kunnen worden behaald. Afwijkende melk mag niet worden gebruikt voor menselijke consumptie. Naast koeien met afwijkende melk willen we echter ook koeien met (chronische) subklinische mastitis detecteren. ELEKTRISCHE GELEIDBAARHEID Wanneer door een ontsteking of een infectie de bloed-melkbarrière wordt beschadigd zal de concentratie van ionen in de melk veranderen. Na+ en Cl- stromen vanuit extracellulair vocht in de melk, terwijl K+ juist naar het extracellulair vocht gaat. Deze veranderingen zorgen voor een verhoogde elektrische geleidbaarheid van de melk (43). Er zijn echter ook andere factoren van invloed op de geleidbaarheid van de melk. Als het vetgehalte van de melk stijgt, daalt de geleidbaarheid. De geleidbaarheid stijgt ook wanneer de temperatuur van de melk stijgt, bij te lange melkintervallen en bij onvolledig uitmelken. Ook factoren zoals tochtigheid 1 Gezondheidsdienst voor Dieren, Postbus 9, 7400 AA Deventer. 2 Faculteit Diergeneeskunde, Departement Gezondheidszorg Landbouwhuisdieren, Yalelaan 7, 3584 CL Utrecht. 3 Wageningen University & Research, Leerstoelgroep Bedrijfseconomie, Hollandseweg 1, 6706 KN Wageningen. kunnen van invloed zijn. Omdat de geleidbaarheid door verschillende factoren beïnvloed wordt, is het vergelijken van geleidbaarheid van kwartieren binnen een koe of een combinatie van kwartiervergelijking en absolute waarden het meest betrouwbaar (43, 44). Voormelk heeft een hogere geleidbaarheid dan namelk. De geleidbaarheid van de eerste melkfractie heeft een betere diagnostische waarde voor het opsporen van mastitis dan mengmelk (45). In de melkrobot wordt de geleidbaarheid gedurende de gehele melking gemeten (6). Bij experimentele infecties is gebleken dat de geleidbaarheid stijgt na de stijging van het celgetal (45), maar vóór de klinische verschijnselen optreden (46). Het lukt niet altijd om acute mastitis tijdig op te sporen met behulp van geleidbaarheid omdat de verschijnselen snel ontstaan en een koe pas tijdens het melken kan worden opgemerkt. Bovendien bezoekt een zieke koe de robot minder snel (43). Het meten van de elektrische geleidbaarheid kan worden verstoord door vlokken in de melk, of door een plotselinge daling in de melkgift (6, 44). Het is lastig dat het niet altijd duidelijk is als een sensor niet meer goed meet. Veel, elkaar snel opvolgende mastitis indicaties in één kwartier kan daarvoor een aanwijzing zijn. KLEURSENSOREN Afwijkende melk kan ook worden opgespoord met kleursensoren die lichtreflectie of lichttransmissie bij verschillende golflengtes meten. Hierbij komen echter regelmatig fout-positieve uitslagen voor. Dit zou met name veroorzaakt worden door een gele kleur van de melk, mogelijk ten gevolge van voedingsveranderingen (47). Ook de mogelijkheden voor het 24 - Praktisch inzicht - Tijdschrift voor Diergeneeskunde

2 opsporen van subklinische mastitis lijken beperkt (47). Hoewel de kleurmeting technisch nauwkeurig is, lijkt het opsporen van mastitis op basis van alléén een kleursensor niet erg betrouwbaar. Als sensor voor bloed in melk is de kleursensor wel nuttig. CELGETAL Naast bacteriologisch onderzoek wordt het celgetal als gouden standaard gezien voor het aantonen van uierinfecties. Het is bovendien één van de kenmerken die wordt meegenomen bij de controle van de melkkwaliteit en is dus zeer relevant voor melkveehouders. De celgetalbepaling kan worden gebruikt om de uiergezondheid te monitoren en wordt routinematig uitgevoerd via de MelkProductieRegistratie (MPR). Het celgetal wordt gebruikt om de droogstand te evalueren en de prevalentie van nieuwe en bestaande (chronische) infecties te berekenen. Het nadeel van de MPR is echter dat door de relatief lage frequentie van metingen, de signaleringswaarde laag is in vergelijking met sensoren (31, 48). Ook op robotbedrijven is het celgetal belangrijk. Als op robotbedrijven met MPR wordt gewerkt, is het belangrijk dat correctiefactoren voor de melkintervallen worden toegepast. Naast de MPR kan de celgetalbepaling ook in de robot zelf worden uitgevoerd, bijvoorbeeld via het kleuren en tellen van de cellen in de melk of via het principe van de California Mastitis Test (CMT). Beide methodes hebben een betrouwbaarheid die vergelijkbaar is met deze bepalingen buiten de robot. Het voordeel van de robot is echter dat in korte tijd veel bepalingen kunnen worden uitgevoerd, waardoor je goed zicht kunt krijgen op het verloop van het celgetal. LACTAATDEHYROGENASE Het enzym lactaatdehydrogenase (LDH) is in alle lichaamscellen aanwezig en speelt een rol in de glycolyse. Bij mastitis zal het LDH-gehalte in de melk toenemen als gevolg van de ontstekingsreactie en de celbeschadiging die optreedt. LDH lijkt een goede indicator voor mastitis te zijn en wordt in een aantal diagnostische systemen toegepast (49). MASTITISATTENTIELIJSTEN MELKROBOTS De mastitisattentielijsten van verschillende robotsystemen komen tot stand door (soms ingewikkelde) combinaties van uitslagen van meerdere sensoren. Hierbij worden niet alleen de hierboven genoemde sensoren gebruikt maar ook koespecifieke gegevens zoals melkproductie en melkintervallen. Het combineren van sensordata maakt de betrouwbaarheid voor het opsporen van mastitis over het algemeen groter (6, 50). Hoe dat precies gebeurt, is voor de Tijdschrift voor Diergeneeskunde - Praktisch inzicht - 25

3 gebruiker niet altijd duidelijk. Daarnaast wordt de evaluatie nog wel eens op heel verschillende wijze uitgevoerd en zijn de gevonden sensitiviteit en specificiteit daarom vaak moeilijk te vergelijken (51). MASTITISSENSOREN BIJ VERSCHILLENDE MERKEN MELKROBOTS Alle melkrobots die op dit moment op de markt zijn, bieden standaard geleidbaarheidsmeting op kwartierniveau aan. Daarnaast wordt bij alle merken ook kleurmeting en melkproductie als indicator voor mastitis meegenomen. Celgetalmeting wordt tot op heden alleen als optie aangeboden door Delaval en Lely. Delaval maakt gebruik van directe celgetalmeting, terwijl Lely hiervoor de indirecte methode (CMT) gebruikt. De indirecte methode werd in eerste instantie geleverd op kwartierniveau maar nu op koeniveau. Lely heeft nu ook op basis van meerdere sensoren een algemeen gezondheidsattentieprogramma ontwikkeld. Als een combinatie van sensoren een bepaalde waarde overschrijdt, krijgt de veehouder een melding dat de koe moet worden gecontroleerd. Belangrijke sensoren in dit programma zijn: melkproductie, herkauwtijd en celgetal. LDH-meting wordt op koeniveau toegepast in de Herd Navigator van Delaval. Bij de melkrobot van Fullwood wordt ook lactose als mastitisparameter gebruikt. Dit overzicht is een momentopname. De ontwikkelingen gaan snel. VOOR- EN NADELEN VAN MASTITISSENSOREN Een belangrijke vraag in relatie tot mastitissensoren is wat we ermee willen opsporen en hoe dat zich verhoudt tot visuele inspectie. Met visuele inspectie blijft de detectie van mastitis per definitie beperkt tot klinische mastitis. Met sensoren kan echter ook subklinische mastitis worden opgespoord. Een ander belangrijk voordeel van sensoren is dat de historie van de metingen betrouwbaar kan worden vastgelegd. Hierdoor worden de mastitisgegevens dynamisch en kunnen ze beter worden geïnterpreteerd. Bij de beoordeling van de betrouwbaarheid van sensoren, gaat het niet alleen om de experimentele testresultaten, maar ook over het technisch functioneren onder praktijkomstandigheden (44). De betrouwbaarheid en de interpretatie van de meetresultaten zijn belangrijke aspecten van het werken met sensoren (52, 53). Een veel genoemd nadeel van mastitissensoren is de lage specificiteit, ze meten te veel. Daarbij lijkt ook de sensitiviteit niet altijd optimaal. Uierinfecties vinden regelmatig plaats en kunnen bij een goede afweer door de koe zelf worden opgelost. Bij vaak én nauwkeurig meten is de kans groot dat er signalen komen van nieuwe infecties terwijl niet altijd direct hoeft te worden ingegrepen. In een review van Hogeveen et al. (51) werden alle zestien publicaties met betrekking tot het opsporen van afwijkende melk uit de periode 1992 tot 2010 geëvalueerd, waarbij de elektrische geleidbaarheid als belangrijkste sensor werd gebruikt. De sensitiviteit varieerde van 47 tot 100 procent en de specificiteit van 69 tot 99,8 procent. Geconcludeerd werd dat het gebruikte time window maximaal 48 uur zou moeten zijn. Rutten et al. (54) onderzochtten in een reviewartikel 31 publicaties over sensoren voor het opsporen van (sub)klinische mastitis uit de periode 2002 tot De sensitiviteit varieerde van 55 tot 89 procent en de specificiteit van 56 tot 99 procent. Tenslotte zijn in een onderzoek van Hovinen en Pyörälä (6) de gegevens van publicaties van bedrijven met melkrobots uit de periode 2000 tot 2009 op rij gezet. In elk van die onderzoeken ging het om een beperkt aantal bedrijven. Voor het aantonen van subklinische mastitis met de geleidbaarheids- en/of kleursensoren, varieerde de sensitiviteit van 1 procent tot 80 procent en de specificiteit van 85 procent tot 100 procent. Voor het opsporen van klinische mastitis, met geleidbaarheid, kleur en/of celgetal als indicatoren, vond men een sensitiviteit van 0 procent tot 100 procent en een specificiteit van 67 procent tot 100 procent. Over het geheel kan worden geconcludeerd dat in verschillende onderzoeken een enorme variatie in testeigenschappen van mastitissensoren en de daarmee verbonden algoritmen is beschreven. De verschillende uitgangspunten van de verschillende onderzoeken spelen daarbij ongetwijfeld een rol en het is dan ook belangrijk om onderzoeksresultaten op een juiste wijze te interpreteren. In de praktijk blijkt dat melkveehouders op robotbedrijven over het algemeen in staat zijn een goede melkkwaliteit en uiergezondheid te handhaven. Mogelijk is het zo dat veehouders na verloop van tijd hun eigen algoritme ontwikkelen, bijvoorbeeld een geleidbaarheidsattentie in combinatie met productiedaling, waarmee zij goed zicht hebben op de koeien die extra aandacht moeten krijgen. Ook hebben bepaalde vormen van subklinische mastitis, die op zich terecht gedetecteerd zijn, niet direct aandacht nodig van de veehouder. Het is de verwachting 26 - Praktisch inzicht - Tijdschrift voor Diergeneeskunde

4 dat ontwikkelingen in sensortechnologie en detectiealgoritmes in de toekomst zullen doorgaan, wat zal leiden tot steeds betere informatie en meldingen en een efficiënte arbeidsinzet van de veehouder. AFSTELLING EN ONDERHOUD MELKROBOT De melktechnische afstelling van de melkrobot kan worden beoordeeld op basis van data zoals melksnelheid en melktijden. Bij een aantal robots worden attenties gegeven als dergelijke parameters afwijken. Daarnaast vormen het gedrag van de koeien, de speenconditie en de mate van uitmelken natuurlijk belangrijke bronnen van informatie over het functioneren van de melkrobot. Het is belangrijk tepelvoeringen tijdig te vervangen, wat bij een melkrobot uiteraard frequenter is dan bij een gangbare melkmachine. Verder dient een melkrobot volgens de KOM/ISO-normen minimaal één keer per jaar te worden doorgemeten door de leverancier. Daarnaast kan de veehouder met de leverancier nog aanvullende onderhoudscontracten afsluiten. Dat neemt niet weg dat het belangrijk is de robot dagelijks visueel te controleren. Aandachtspunten daarbij zijn: de voorbehandeling, het aansluiten, de speenontsmetting, de reiniging van de tepelvoeringen, kapotte rubberonderdelen, kapotte melkbekers en dichte luchtgaatjes. Tijdens deze controles is het handig de melkapparatuur met de slang schoon te spuiten. Als er ondanks goed onderhoud door de leverancier toch klachten over de uiergezondheid bestaan, kan een externe deskundige, bijvoorbeeld een medewerker van de Gezondheidsdienst voor Dieren, een meting uitvoeren tijdens het melken, een zogenoemde natte meting. Daarbij wordt bij meerdere koeien het gehele melkproces beoordeeld en worden de bedrijfsgegevens en de data van de melkrobot geanalyseerd. Daarnaast worden de huisvesting en voeding beoordeeld. Na de analyse wordt in overleg met de dierenarts een plan van aanpak Twee keer daags attentielijsten controleren - Maak een handige attentielijst (bv. melkproductiedaling bovenaan) Norm: niet meer dan 15 procent van de koeien op de attentielijst (melkseparatie niet meetellen). Aanpak attentiekoeien - Koe met één attentie, géén productiedaling = koe blijven volgen, eventueel frequenter melken. - Koe met meer dan één attentie, géén productiedaling = klinische controle koe: melk, uier, CMT (melkinterval > 6 uur); = bij niet afwijkende melk de koe blijven volgen, eventueel frequenter melken; = bij afwijkende melk, koe frequenter melken en eventueel behandelen met uiermint; = als na drie dagen nog steeds een attentie, melkmonster nemen voor bacteriologisch onderzoek en behandelen volgens bedrijfsbehandelplan milde mastitis. = bij afwijkende melk de koe behandelen volgens bedrijfsbehandelplan. - Koe met attentie én productiedaling = klinische controle koe: melk, uier, temperatuur, CMT; = bij afwijkende melk, koe behandelen volgens bedrijfsbehandelplan, = bij niet afwijkende melk overleg met de dierenarts; = eventueel bacteriologisch onderzoek. Bij schoonmaken van ligplaatsen altijd letten op koeien met algemene ziekteverschijnselen. Deze dieren komen niet in de robot en dus ook niet op een attentielijst - Koeien met koorts, mogelijk ten gevolge van beginnende acute mastitis. Aanpak in overleg met de dierenarts. Celgetal MPR en/of melkrobot - Bij te veel koeien met een hoog celgetal (>15%) is een specifiek plan van aanpak raadzaam. Tabel 4. Protocol aanpak mastitiskoeien op een bedrijf met een melkrobot. Tijdschrift voor Diergeneeskunde - Praktisch inzicht - 27

5 opgesteld. Het plan wordt samengevat in een rapport dat naar de dierenarts en de melkveehouder wordt verzonden. PROTOCOL AANPAK MASTITIS Om goed met attenties van sensoren om te gaan is het nuttig een gericht protocol en behandelplan op te stellen, zodat duidelijk is welke maatregelen moeten worden genomen bij welke attenties (55). Vaste protocollen geven duidelijkheid voor melkveehouder en dierenarts en hebben als belangrijk voordeel dat daardoor behandelresultaten goed te evalueren zijn. Gezien de verschillen tussen de systemen, verschillen de protocollen per (type) robot. Hoewel weinig onderzoek is gedaan naar het gebruik van protocollen, heeft Kamphuis recentelijk een aantal aanbevelingen gedaan op dit gebied (56). Om in de dagelijkse praktijk te kunnen werken met een protocol voor de aanpak van mastitis op robotbedrijven staat in tabel 4 een eenvoudige basisaanpak voor mastitis op robotbedrijven beschreven, die onafhankelijk is van het type robot. MASTITISBEHANDELING EN DROOGZETTEN OP ROBOTBEDRIJVEN Koeien die al langere tijd zijn besmet en een langdurig (wisselend) verhoogd celgetal hebben, komen niet altijd meer voor op de mastitisattentielijst. Daarom is het belangrijk bij beslissingen over uiergezondheid, ook celgetalgegevens mee te nemen. Als er te veel koeien (>15%) met een hoog celgetal zijn, is het raadzaam een specifiek plan van aanpak voor deze koeien te op te stellen. Aan de hand van bacteriologisch onderzoek, celgetalhistorie en een aantal koefactoren, kan per koe een verantwoorde beslissing genomen worden. Hierbij gaat het om de keuze: behandelen, (vervroegd) droogzetten of ruimen. Laat dieren met een langdurig verhoogd celgetal die niet genezen, niet te lang in het koppel lopen. Deze dieren verhogen het tankcelgetal en het risico van overdracht blijft. Bij een melkrobot met een hoge bezetting heeft het afvoeren van een aantal mastitiskoeien als extra voordeel dat de melkfrequentie van de koeien die blijven, kan toenemen. De behandeling van mastitis is op robotbedrijven niet principieel anders dan op andere bedrijven. Bedrijfsbehandelplannen kunnen worden opgeslagen in de managementsoftware van de melkrobot, waardoor de veehouder bij een mastitisgeval alleen het behandelplan hoeft te selecteren waarna alle gegevens op de betreffende datum bij de betreffende koe worden geregistreerd. Het is wenselijk dat de daadwerkelijke behandeling op een plaats gebeurt waar hygiënisch kan worden gewerkt. Belangrijk is de vaste gewoonte te hebben behandelingen in het managementsysteem vast te leggen, vóór ze worden uitgevoerd. Dit uiteraard om te voorkomen dat vergeten wordt antibioticabehandelingen in te voeren, met alle gevolgen van dien. Omdat op robotbedrijven vaak een vrij rijk basisrantsoen gevoerd wordt, is het niet altijd makkelijk de melkproductie voor het droogzetten goed af te bouwen. De melkrobot kan echter goed als selectiebox worden gebruikt, waardoor het mogelijk is koeien tijdelijk voor de droogstand in een aparte groep met een ander rantsoen te plaatsen. Daarbij kan de melkfrequentie ook nog geleidelijk worden afgebouwd. Net als bij behandeling in de lactatie is hygiënisch werken bij het droogzetten belangrijk. Het droogzetten van één kwartier met antibiotica terwijl de andere kwartieren doorgemolken worden is niet lege artis en is op robotbedrijven bovendien extra risicovol, vanwege het risico van gekruist aansluiten. Bij het gebruik van teatsealers is het belangrijk de richtlijn van de leverancier nauwkeurig te volgen zodat geen resten van teatsealers in de melk kunnen achterblijven. Deze resten kunnen de sensoren verstoren en aantasten. CONCLUSIE Hoewel de basisbeginselen van een goede uiergezondheid op een bedrijf met een automatisch melksysteem niet anders zijn dan op een regulier melkend bedrijf, zijn er wel de nodige verschillen. Automatisch melken is meer dan het vervangen van handmatige arbeid door een robot. Daarom zijn er op bedrijven met een automatisch melksysteem specifieke factoren waarop moet worden gelet voor een goede uiergezondheid. Ter voorkoming van mastitis op bedrijven met een automatisch melksysteem is extra aandacht nodig voor de stal- en uierhygiëne, het functioneren van de melkrobot (effectieve voorbehandeling; frequentie mislukte aansluitingen; speendesinfectie na het melken; reiniging en ontsmetting), de mastitisdetectie en het protocol voor de aanpak van mastitiskoeien en de melkintervallen. Kijk voor de referenties op de TvD-website Praktisch inzicht - Tijdschrift voor Diergeneeskunde