Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd BW.indd 1 3/6/2007 3:41:24 PM 3/6/2007 3:41:24 PM

Transcriptie

1 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 1 3/6/2007 3:41:24 PM

2 5842 BW.indd 2 3/6/2007 3:41:37 PM

3 Hoezo, Onderzoek naar de aandacht voor sociale netwerken een netwerk? in de verstandelijk gehandicaptenzorg Erica Brettschneider Jean Pierre Wilken 5842 BW.indd 3 3/6/2007 3:41:38 PM

4 Deze publicatie maakt deel uit van een reeks die wordt uitgegeven onder auspiciën van het Kenniscentrum Sociale Innovatie van de Hogeschool Utrecht. Het Kenniscentrum is een bundeling van een aantal lectoraten op het gebied van zorg en welzijn, sociaal beleid, maatschappelijke participatie, ondersteuning en dienstverlening, arbeid, recht en veiligheid. Het doel van het Kenniscentrum is om kennis te ontwikkelen, te bundelen en over te dragen ten behoeve van onderwijs en praktijk. Hoezo, een netwerk? Onderzoek naar de aandacht voor sociale netwerken in de verstandelijk gehandicaptenzorg Erica Brettschneider en Jean Pierre Wilken ISBN NUR B.V. Uitgeverij SWP Amsterdam/Kenniscentrum Sociale Innovatie - Hogeschool Utrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot Uitgeverij SWP (Postbus 257, 1000 AG Amsterdam) te wenden BW.indd 4 3/6/2007 3:41:39 PM

5 Inhoud Voorwoord 1 Inleiding 1.1 Aanleiding tot het onderzoek 1.2 Context 1.3 Het begrip sociaal netwerk 1.4 Methodieken 1.5 Probleemstelling 1.6 Vraagstelling 1.7 Doelstelling 1.8 Uitvoering 2 Onderzoeksresultaten 2.1 Visieaspecten 2.2 Werkwijzen 2.3 Onderdelen van sociale netwerkbenaderingen 2.4 De rol van de professional 2.5 Succesfactoren 2.6 Knelpunten 3 Conclusies Aanbevelingen 4.1 Beleid 4.2 Competenties 4.3 Aanbevelingen met betrekking tot vervolgonderzoek Literatuur Verantwoording BW.indd 5 3/6/2007 3:41:40 PM

6 5842 BW.indd 6 3/6/2007 3:41:40 PM

7 Voorwoord Het thema sociale netwerken is een van de onderdelen van het onderzoeksprogramma van het lectoraat Participatie, Zorg en Ondersteuning. Het lectoraat, onderdeel van het Kenniscentrum Sociale Innovatie (voorheen: Expertisecentrum Maatschappelijke Reïntegratie en Sociaal Beleid) van de Hogeschool Utrecht, beoogt kennis te verzamelen, te ontwikkelen en te verspreiden ten behoeve van onderwijs en praktijk. Zij werkt daartoe nauw samen met praktijkinstellingen, kenniscentra en koepelorganisaties. Op het terrein van de verstandelijk gehandicaptenzorg is er een convenant met de Vereniging Gehandicaptenzorg Utrecht (VGU). Samen met de VGU is het programma Vermaatschappelijking van de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking in de Provincie Utrecht ontwikkeld, waar het project sociale netwerkbenaderingen een onderdeel van is. Hierbij zijn ook de provincie Utrecht, de Federatie van Ouderverenigingen, het Provinciaal Patiënten/Consumenten Platform Utrecht en het Provinciaal Gehandicaptenplatform Utrecht betrokken. Sociale netwerken zijn van vitaal belang voor iedereen. Maar voor mensen met een verstandelijke beperking en hun naaste familieleden weegt dit belang nog extra. Een stevig sociaal netwerk biedt niet alleen steun, maar is tevens van belang om zinvolle sociale rollen te vervullen. Professionals kunnen een goede bijdrage leveren om sociale netwerken te ondersteunen en te versterken. Hiervoor zijn een aantal benaderingen mogelijk. Deze benaderingen worden beschreven in een aparte publicatie (Brettschneider e.a., 2007). In dit onderzoeksrapport wordt verslag gedaan van de stand van zaken bij zorgaanbieders in de provincie Utrecht. Kort samengevat is de conclusie dat er nog (te) weinig systematisch aandacht Voorwoord BW.indd 7 3/6/2007 3:41:41 PM

8 besteed wordt aan sociale netwerken. Kortom, er is nog veel werk aan de winkel om de kwaliteit op dit punt te verbeteren. We hopen met deze publicatie (en de andere publicaties van dit onderzoek) een bijdrage te leveren aan de verdere ontwikkeling van sociale netwerken in Utrecht en elders in het land. Onze dank gaat uit naar de organisaties die aan dit onderzoek meegewerkt hebben: Abrona, Altrecht/Wier, Amerpoort Asvz Groep, Arkemeyde, Humanitas DMH, MEE Utrecht, Philadelphia Zorg Midden Nederland, Reinaerde en de Zonnehuizen Veldheim- Stenia. Zij hebben tijd vrij gemaakt om medewerkers te laten interviewen en ons een kijkje in de keuken gunnen. Daarnaast willen we de studenten bedanken die als student-onderzoeker een belangrijke bijdrage hebben geleverd: Saadia Chibani (SW), Leonie Wolterink (SPH) en Mariska van Zanten (SW), alsmede hun begeleidend docent Janneke van der Mei. Jean Pierre Wilken Lector Participatie, Zorg en Ondersteuning Erica Brettschneider Projectleider Deelproject Sociale Netwerkontwikkeling 8 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 8 3/6/2007 3:41:41 PM

9 1 Inleiding 1.1 Aanleiding tot het onderzoek Voor u ligt het resultaat van het onderzoek naar de stand van zaken op het gebied van sociale netwerkontwikkeling bij mensen met een verstandelijke beperking bij acht bij de Vereniging Gehandicaptenzorg Utrecht aangesloten organisaties, alsmede bij MEE Utrecht. Het fenomeen sociale netwerkontwikkeling heeft de laatste jaren een sterke opmars doorgemaakt. Het begrip houdt in: het werken aan en uitbreiden van sociale contacten door mensen met een verstandelijke beperking, begeleid door professionals en/of mensen uit hun omgeving. Door de sterke tendens die er heerst om kwaliteit van bestaan en maatschappelijke participatie van mensen met een beperking te waarborgen en te vergroten, zien we een verschuiving van het wonen in gesloten afdelingen ergens in een bos, naar wonen midden in de samenleving. Het gevaar dat dit met zich meebrengt, is dreigende vereenzaming en terechtkomen in een sociaal isolement. Doordat de contacten op de groep niet meer aanwezig zijn, moeten mensen zelf actie ondernemen voor het leggen van contacten. Dit valt velen met een verstandelijke beperking zwaar. Dit onderzoek concentreert zich voornamelijk op datgene wat professionals en organisaties doen om sociale integratie te bevorderen. Dit vanuit de gelijkwaardige positie van mensen met een verstandelijke beperking in de samenleving. Het gaat erom dat ze hun autonomie vergroten waardoor ze meer zelf beslissen, keuzes maken en meer controle hebben over hun eigen dagelijkse leven. Het wonen in een gewone omgeving biedt geen garantie voor het ontwikkelen van vriendschappen en relaties buiten die van de 1 Inleiding BW.indd 9 3/6/2007 3:41:41 PM

10 medebewoners. Het sociale netwerk is echter soms klein en dan vormen ondersteuners, al dan niet professioneel, vaak als enige het sociale netwerk. 1.2 Context Het onderzoek richt zich op het ondersteunen van mensen met (ernstige) beperkingen waaronder inbegrepen ondersteuning van hun sociaal netwerk, bij het leven in en deelnemen aan de (lokale) samenleving. Wanneer dit vraagstuk maatschappelijk wordt bekeken, ontstaat er een beeld met daarin grote veranderingen. Zoals eerder al geschetst, vindt er een verschuiving plaats van het aanbieden van zorg op een instelling buiten de samenleving naar het aanbieden van zorg midden in de samenleving. Dit fenomeen staat bekend als vermaatschappelijking. Onder vermaatschappelijking verstaan we een waaier aan veranderingen, met als kern de zorg zoveel mogelijk in de samenleving te laten plaatsvinden. De achterliggende gedachte hierbij is dat een mens in de eerste plaats burger is en op de tweede plaats client. Vermaatschappelijking is een beweging waarbij personen met een verstandelijke beperking op een meer gelijkwaardige manier medeburger zijn. Dit veronderstelt een proces met sociale integratie als eindpunt om kwaliteit van leven mogelijk te maken (Wilken, 2005). Principes als integratie en participatie staan centraal. Zorg in de samenleving wordt internationaal ook wel aangeduid met het begrip community care. De Raad voor de Volksgezondheid en Zorg omschrijft community care als: het ondersteunen van mensen met een beperking inclusief hun sociale netwerk bij het leven in en deelnemen aan de (lokale) samenleving. Drie strategieën worden genoemd om dit doel te bereiken: 1. De zorgsector zodanig veranderen dat flexibele ondersteuning wordt geboden op plaatsen waar mensen met een beperking die wensen. 2. Mensen met een handicap instrumenten in handen geven waarmee ze meer invloed krijgen op hun eigen leven. 10 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 10 3/6/2007 3:41:41 PM

11 3. De samenleving actief en medeverantwoordelijk maken voor het zorgen voor en ondersteunen van mensen met een (ernstige) beperking. Er is dus bij vermaatschappelijking sprake van een proces dat tijd en inspanning vergt. Het veronderstelt een proces met als eindpunt sociale integratie, dat als middel dient om een goede kwaliteit van leven mogelijk te maken. Het bevorderen van sociale integratie is een middel om een gelijkwaardige positie van mensen met een beperking in de samenleving te versterken. Met ondersteuning dienen zij hun eigen sociale positie op te kunnen bouwen. Het wonen in een gewone omgeving biedt geen garantie voor het ontwikkelen van vriendschappen en relaties buiten die van de medebewoners. Daarom is het belangrijk hier aandacht aan te besteden om zo een sociaal isolement te voorkomen. In Zeg het ons! (2003) wordt aanbevolen het natuurlijke netwerk te benutten en uit te bouwen. Helaas zijn hulp- en dienstverleners, maar ook direct betrokkenen, over het algemeen onvoldoende competent om sociale netwerken systematisch te kunnen uitbreiden en ondersteunen. Een goed en stevig sociaal netwerk is van belang om stappen in de samenleving mogelijk te maken. Voor mensen met een verstandelijke beperking kan dit nog eens bemoeilijkt worden door gevoelens van schaamte. Sociale netwerkontwikkeling verplaatst zich echter naar de samenleving en ontmoet een groot aantal maatschappelijke krachten die op deze aanpak inwerken. Te denken valt aan financiële en wettelijke kaders, maar ook aan de lokale overheid, welzijnsorganisaties en cliëntenorganisaties. Hiermee moeten ondersteuners van cliënten rekening houden. Het is de kunst deze instanties zo goed mogelijk te benutten in allerlei vormen van samenwerking. 1 Inleiding BW.indd 11 3/6/2007 3:41:43 PM

12 1.3 Het begrip sociaal netwerk Smit en Van Gennep (1999) omschrijven het sociale netwerk van een persoon als volgt: de mensen die belangrijk zijn voor die persoon, evenals de mensen die samen met die persoon activiteiten verrichten. Baars e.a. (1990) benadrukken daarbij de duurzaamheid van die relaties en de vervulling van een aantal ondersteuningsbehoeften. Deze auteurs geven aan dat de functie van het sociale netwerk ligt in het vervullen van een aantal alledaagse bestaansbehoeften. Hendrix (1997) en Smit en Van Gennep (1999) beschrijven in dezelfde lijn een aantal ondersteuningsbehoeften die vervuld kunnen worden door een gezond sociaal netwerk. De functies van een sociaal netwerk zijn: Affectieve ondersteuning: iemand liefde geven, waardering, emotionele ondersteuning. Cognitieve ondersteuning: informatie geven over alledaagse zaken, helpen dingen te begrijpen. Materiële ondersteuning: van huisvesting en voeding tot allerlei praktische hulp in situaties van alledag. Sociale ondersteuning: sociaal contact, een sociale identiteit verkrijgen ( erbij kunnen horen ) door lid te zijn van sociale netwerken, aansluiting vinden bij anderen. Praktische ondersteuning: begeleiding bij dergelijke handelingen. Persoonlijke belangenbehartiging en ondersteuning in het opkomen voor de eigen belangen. Maatschappelijke ondersteuning in het proces naar maatschappelijke participatie. De beschrijving van Smit en Van Gennep (1999) is speciaal ontwikkeld voor mensen met een verstandelijke beperking. Een totaalbeeld van een (gezond) sociaal netwerk kan volgens hen verkregen worden aan de hand van de volgende kenmerken: omvang; structuur; dichtheid. 12 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 12 3/6/2007 3:41:43 PM

13 De omvang is de hoeveelheid mensen die deel uitmaakt van het persoonlijke netwerk. Naast de hoeveelheid is ook de structuur een belangrijk kenmerk. Het beschrijft de sociale rollen van de leden van het sociale netwerk, de gevarieerdheid en de mate van intimiteit. Het kenmerk dichtheid omvat de mate waarin netwerkleden elkaar onderling kennen en de duur, frequentie, aard en gewicht van de contacten. Daarnaast zijn de volgende structurele eigenschappen van belang: initiatief, bereikbaarheid, soort activiteit en wensen. In de praktijk blijkt de uitleg van het begrip sociale netwerk op een aantal essentiële vlakken te verschillen. De gevarieerdheid in de uitleg van het begrip wordt voornamelijk zichtbaar in het onderscheid dat gemaakt wordt tussen het wel of niet behoren van de cliëntcontacten en de professionele contacten tot het sociale netwerk van de cliënt. Zo valt voor de ene professional het cliëntencontact wel onder het begrip sociale netwerk, omdat hier wordt voorzien in een behoefte, en voor de ander valt dat er niet onder vanwege het feit dat dit een noodgedwongen vorm van contact is. Hetzelfde geldt voor de professionele contacten: de een vindt dat de professional een onderdeel is van het sociale netwerk, omdat hij een bewuste functie heeft binnen dit netwerk, maar de ander vindt dat vanuit professioneel oogpunt de professional zichzelf niet tot het netwerk van de cliënt mag rekenen. Het onderscheid tussen wie wel of niet tot een sociaal netwerk behoort, wordt bepaald door hoe de functie c.q. behoefte (vriendschappelijk of professional) en de relatie (bewuste keuze of noodgedwongen) gezien wordt door de persoon die de definitie van sociaal netwerk omschrijft. 1.4 Methodieken Er bestaan methodieken voor mensen met een verstandelijke beperking, professionals en mensen uit de eigen omgeving om contacten uit te breiden en/of te vernieuwen. Deze staan bekend on- 1 Inleiding BW.indd 13 3/6/2007 3:41:43 PM

14 der de noemer sociale netwerkbenaderingen. Deze benaderingen richten zich op ondersteuning van deelname aan de samenleving. Sociale netwerkbenaderingen maken deel uit van strategieën die passen in vermaatschappelijking van de zorg en ondersteuning van cliënten in de samenleving. Zij zijn relatief nieuw in Nederland. Er is nog weinig onderzoek verricht naar hoe hiermee in de praktijk gewerkt wordt en naar de effecten en resultaten. Voorbeelden van methodieken zijn de Maastrichtse Sociale Netwerk Analyse van Baars e.a. (1990), de werkwijze die beschreven wordt door Smit en Van Gennip (1999) en Natuurlijk een Netwerk van de Federatie van Ouderverenigingen (Van de Lustgraaf, 2004). Een beschrijving van deze en andere werkwijzen is te vinden in de publicatie Een net werk(t)! van Brettschneider (2007). Dit onderzoek heeft zich gericht op de vraag hoe methodieken op het gebied van sociale netwerkontwikkeling in de praktijk worden gebruikt door de verschillende lidinstellingen van de VGU en welke methodiek in de praktijk goed blijkt te werken, voor zover dit vast te stellen is. 1.5 Probleemstelling Vermaatschappelijking van de zorg houdt in dat er steeds meer zorg geboden wordt in en door de samenleving. Dat betekent dat het sociale netwerk een meer prominente rol zal gaan spelen. Mensen met een verstandelijke beperking die in de lokale samenleving gaan wonen, werken en recreëren, dreigen echter bij gebrek aan een netwerk in een isolement te raken. Een van de manieren om dit proces van vermaatschappelijking beter te doen slagen, is het versterken en uitbreiden van hun netwerk. De aanwezigheid van een sociaal netwerk van enige omvang en betekenis is ook een belangrijke voorwaarde voor de kwaliteit van leven. Bij mensen met een verstandelijke beperking is het gevaar aanwezig dat zij vereenzamen of in een sociaal isolement raken. Diverse studies verwijzen naar de eenzaamheidsproblematiek van deze doelgroep. Onderzoek bij de doelgroep zelf (Zomerplaag, 2003) spreekt over problemen van verveling en eenzaamheid. Uit een voorstudie die 14 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 14 3/6/2007 3:41:44 PM

15 we verrichtten in 2004 blijkt onder andere dat de omvang van netwerken van cliënten onderling sterk verschilt en dat cliënten die in de wijk wonen vaak minimaal contact hebben met de buren (Brettschneider & Visser, 2004). Door de verschuiving naar wonen in de samenleving komt deze verschraling en verwaarlozing van het sociale netwerk sterker naar voren. Professionals zien een grote en actieve rol weggelegd voor het sociale netwerk als het gaat om wensen van cliënten. Realisatie van deze wensen vraagt echter vaak om uitbreiding of versterking van het netwerk. De aandacht voor de kwaliteit van het sociale netwerk leek echter beperkt. We wilden verdere bevestiging van dit probleem in een breder onderzoek. Daarnaast wilden we weten hoe dit probleem op te lossen is. 1.6 Vraagstelling De onderzoeksvraagstellingen luidden: 1. Wat wordt er momenteel bij de VGU-organisaties in de praktijk gedaan aan sociale netwerkontwikkeling? 2. Van welke werkwijzen/methoden wordt er in de praktijk gebruik gemaakt door de VGU-organisaties en hoe is de inbedding in deze VGU-organisaties? 3. Welke werkwijzen lenen zich voor verdere ontwikkeling ter ondersteuning van het proces van vermaatschappelijking? 4. Wat levert het gebruik van deze werkwijzen in verschillende contexten en met verschillende doelgroepen op? 5. Wat zijn gewenste competenties voor professionals op het gebied van sociale netwerken? Deze vraagstellingen zijn uitgewerkt in een aantal vragen waarop met behulp van interviews en documentenonderzoek antwoorden gezocht zijn. Deze vragen waren onder andere: Welke methodiek wordt binnen de organisatie gebruikt als basis voor netwerkontwikkeling? Hoe wordt de gebruikte methodiek ervaren bij uitbreiding/ versterking van het sociale netwerk? 1 Inleiding BW.indd 15 3/6/2007 3:41:44 PM

16 Wat heeft binnen de gebruikte methodiek een positieve invloed gehad op het behalen van de resultaten? Welke acties zijn ondernomen zonder resultaat? Wat zijn de mogelijke belemmerende factoren van de toegepaste methode daarbij geweest? Zijn er doelen waarvan, naar aanleiding van opgedane ervaring, gesteld kan worden dat ze niet haalbaar zijn met de gebruikte methodiek? Zijn er acties/strategieën in het plan van aanpak die beter geschrapt of aangepast kunnen worden? Zo ja: welke en hoe? Welke (maatschappelijke) krachten zijn van invloed op de praktijk van sociale netwerkontwikkeling? Wat is de rol en/of positie van de werker bij sociale netwerkbenaderingen? Welke professionele competenties zijn nodig om sociale netwerkbenaderingen te kunnen hanteren? Aanvullend werd er gekeken naar de competenties waarover een professional dient te beschikken als voorwaarde om te kunnen werken aan sociale netwerkontwikkeling. 1.7 Doelstelling Het onderzoek beoogde de stand van zaken met betrekking tot sociaal netwerkbenaderingen binnen de VGU-organisaties te beschrijven. Het gaat dan om de mate waarin er aandacht is voor het sociale netwerk, de mate waarin specifieke sociale netwerkmethodieken gebruikt worden en de ervaringen hiermee. Daarnaast was het belangrijk om de professionele competenties te benoemen die nodig zijn om sociale netwerkbenaderingen te kunnen hanteren. Dit laatste is zowel voor de praktijk van belang als voor de opleidingen. 16 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 16 3/6/2007 3:41:44 PM

17 1.8 Uitvoering Het onderzoek werd uitgevoerd in de periode Bij negen verschillende instellingen werden veertig respondenten geïnterviewd. Het merendeel vervult de functie van woonbegeleider, coach of ambulant begeleider. Daarnaast hebben we gesprekken gevoerd met locatiemanagers, teamleiders, vrijwilligerscoördinatoren en een aantal scholingsmedewerkers en gedragskundigen. Naast de interviews werden beleidsdocumenten van de instellingen bestudeerd. Het onderzoek richtte zich dus uitsluitend op professionals en is dus ook vanuit dit eenzijdige perspectief uitgevoerd. In een vervolgonderzoek willen we de perspectieven van cliënten en familieleden in beeld brengen. 1 Inleiding BW.indd 17 3/6/2007 3:41:45 PM

18 5842 BW.indd 18 3/6/2007 3:41:45 PM

19 2 Onderzoeksresultaten 2.1 Visieaspecten Bij vrijwel alle organisaties is de aandacht voor het sociale netwerk van de cliënt in de visie vervat. Alle organisaties beogen het zelfstandig leven van de cliënt te ondersteunen. Je bent er om de leefwereld van de cliënt zo optimaal mogelijk te maken, daar hoort familie bij. Aandacht voor het sociale netwerk is bij de ene organisatie de centrale focus, maar bij de ander alleen als de cliënt een vraag op dit gebied heeft. Bij sommige instellingen draait het om de handhaving van het bestaande netwerk, maar bij de meeste instellingen ligt de nadruk meer op ontwikkeling. Het merendeel van de professionals noemt als uitgangspunt dat cliënten, ongeacht hun beperking, in staat zijn om te kunnen aangeven wat ze zelf willen. Daarbij wordt door andere professionals opgemerkt dat de cliënt niet altijd de signalen vanuit de omgeving begrijpt. Een uitgangsprincipe van het merendeel van de professionals is dat zij geen onderdeel uitmaken van het sociale systeem van de cliënt. Als reden wordt aangegeven dat de professional een professionele relatie heeft met de cliënt en dat dit inhoudt dat hij slechts een instrument is in het begeleidingsproces van de cliënt. Het is opvallend dat er een opvatting over professioneel handelen is die een zekere afstand met zich meebrengt en zeker niet leidt tot een zodanige persoonlijke betrokkenheid dat men zich als deel beschouwt van het sociale netwerk. Ten aanzien van de autonomie van de cliënt worden er door de benaderde organisaties verschillende visies gehanteerd. Termen 2 Onderzoeksresultaten BW.indd 19 3/6/2007 3:41:45 PM

20 als vraaggericht werken en volwaardig burgerschap zijn regelmatig naar voren gekomen. Dit betekent voor de organisatie dat zij gehoor wil geven aan de wensen en behoeften van de cliënt. Alle respondenten zeggen niets te doen zonder samenspraak of inspraak van de cliënt. De vraag met betrekking tot sociale netwerkontwikkeling dient, hetzij direct, hetzij indirect, vanuit de cliënt zelf te komen. Tegelijkertijd wordt opgemerkt dat het vraaggericht werken niet al te letterlijk genomen dient te worden. Er wordt naar de cliënt als totaal individu gekeken en er worden meerdere bronnen gebruikt om te bepalen wat hij nodig heeft om goed te kunnen functioneren. Soms is er sprake van bescherming. Niet elk contact wat de cliënt aangaat, komt hem ten goede, zo is de ervaring. Een aantal professionals is van mening dat sommige contacten worden aangegaan vanuit sociaal wenselijk gedrag, maar vragen zich af of de cliënt er echt gelukkiger van wordt. Veel professionals zijn van mening dat ten aanzien van sociale netwerkontwikkeling het belangrijk is om familieleden en/of vertegenwoordigers te betrekken bij het proces. Gezamenlijk met de betrokkenen worden de wensen in kaart gebracht. De prevalerende visie hierbij is voortdurend in gesprek te blijven met de cliënt en direct betrokkenen. Familieleden en/of vertegenwoordigers worden gezien als de enige continue factor, als het gaat om contacten, in het leven van de cliënt. Door in gesprek te blijven met de cliënt en zijn vertegenwoordigers, kristalliseren vragen rondom sociale netwerkontwikkeling zich uit. De vermaatschappelijking van de zorg als kader wordt door een aantal professionals ervaren als een breed en vaag begrip. Er wordt vanuit dit begrip gestreefd naar gelijkheid en deelname aan de samenleving. Sommige professionals vragen zich af of dit mogelijk is, aangezien de samenleving denkt vanuit het plaatsen van mensen in bepaalde categorieën ( hokjes denken ). Er moet opgepast worden voor idealisering van de situatie van de cliënt. Het kan niet de bedoeling zijn, volgens sommige professionals, dat integratie in wijken ten koste gaat van het welzijn van de cliënt. De professionals willen de situatie van de cliënt niet forceren hoewel er vanuit het beleid van de overheid verwacht wordt dat cliënten 20 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 20 3/6/2007 3:41:45 PM

21 integreren in de wijk. Niet alle cliënten zijn echter in staat om in de wijk te gaan wonen. Wat voor de ene cliënt mogelijk is, geldt niet voor de ander. Een meerderheid van de organisaties meent dat sociale netwerkontwikkeling van belang is voor de cliënt: namelijk om zelfstandig te kunnen leven met eigen sociale contacten. Eén organisatie is hierbij van mening dat de fysieke integratie en functionele integratie (Van Gennep & Van Steman, 2001) als eerste verwezenlijkt moeten worden alvorens sociale integratie te kunnen realiseren. Bij drie organisaties noemen professionals de piramide van Maslov als model om toe te werken naar een zo groot mogelijk vorm van zelfrealisatie. Gekoppeld aan deze visie zeggen zij een nabije professional te willen zijn, die staat voor het samen oplopen met de ander, het bieden van steun bij de stappen die iemand wil maken. Zij laten zich hierbij inspireren door de presentiebenadering (Baart, 2004). De visie van een groot aantal professionals is gericht op het aansluiten bij de mogelijkheden van de cliënt en niet bij zijn beperkingen. De cliënt wordt gestimuleerd in wat hij kan. Hierdoor komt de cliënt in ontwikkeling binnen zijn eigen mogelijkheden door gezamenlijk als organisatie en ouders te kijken naar de droom van de cliënt met een handicap en niet naar zijn defecten. Wat wil de cliënt en hoe kan dat vervolgens bereikt worden? Daar hoort vaak een netwerk bij en dient aangesloten te worden bij de mogelijkheden vanuit de samenleving, om zo de positieve kanten te benutten. 2.2 Werkwijzen Er is bij geen van de organisaties een specifieke methodiek sociale netwerkontwikkeling aangetroffen. Wel worden er delen van methoden gebruikt en bepaalde instrumenten ingezet. Het aantal gebruikte methoden en de aanwezige kennis is beperkt in vergelijking met de in Nederland beschikbare methodieken. Naarmate de organisatie meer gefocust is op sociale netwerkontwikkeling 2 Onderzoeksresultaten BW.indd 21 3/6/2007 3:41:46 PM

22 en werkzaam is in ambulante vormen van zorg, wordt er systematischer aandacht besteed aan sociale netwerkontwikkeling. Wordt er vooral behandeld, dan is sociale netwerkontwikkeling geen issue. Organisaties die zich meer richten op de doelgroep jeugd werken veel met competentiegerichte aanpakken die integraal aandacht besteden aan sociale netwerkontwikkeling. Soms worden onderdelen (instrumenten) van een werkwijze gebruikt, soms valt het meer onder een strategie, zoals het erbij betrekken van familie vanaf het eerste contact met de organisatie, het inzetten van vrijwilligers als aanvulling op het natuurlijk netwerk of bij het ontbreken daarvan. Over het algemeen is er wel ruimte voor de professional om in de uitvoering van bijvoorbeeld een persoonlijk ontwikkelingsplan te werken aan instandhouding en/of uitbreiding van het sociale netwerk van de cliënt. Er wordt echter op verschillende wijzen invulling aan gegeven. Waar meer op een natuurlijke wijze sprake is van het benutten en uitbouwen van sociale netwerken, is het brede terrein van dagbesteding (vrije tijd en werk). 2.3 Onderdelen van sociale netwerkbenaderingen Zoals opgemerkt, wordt er bij de meeste instellingen wel gebruik gemaakt van methoden of strategieën die een onderdeel kunnen vormen van een sociale netwerkbenadering. We zetten ze hieronder op een rijtje. Werken vanuit een persoonlijk ontwikkelingsplan Werken met een POP (persoonlijk ontwikkelingsplan) wordt het meest genoemd als werkwijze. Binnen de onderzochte organisaties worden hiervoor verschillende benamingen gebruikt. Zo wordt ook wel de term persoonlijke planmethodiek gebruikt, of ondersteuningsplan. De essentie van deze werkwijze is dat de cliënt centraal staat, zodat aansluiting wordt gezocht bij zijn vraag en mogelijkheden. Er wordt in deze werkwijze uitgegaan van de eigen ideeën en wensen van de cliënt. In een dergelijk ontwikkelingsplan wordt gekeken naar de levensgeschiedenis van de cliënt, op welke scholen hij gezeten heeft en bij welke clubs hij aangeslo- 22 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 22 3/6/2007 3:41:46 PM

23 ten is geweest. Daarna wordt gekeken naar het hier en nu. Welke contacten heeft de cliënt aan deze activiteiten overgehouden? Vervolgens komt de toekomst aan bod. Wat zijn de wensen op verschillende levensdomeinen, inclusief wat er moet gebeuren aan de instandhouding en/of uitbreiding van het sociale netwerk van de cliënt? Dit staat ook wel bekend als Persoonlijke Toekomst Planning. Daarnaast kristalliseren zich ook vragen uit rondom sociale netwerkontwikkeling gedurende het proces van professional en cliënt. Bovendien leren cliënten ook sociale vaardigheden in de omgang met zowel professionals als andere betrokkenen. Spelenderwijs wordt gewerkt aan het uitbreiden van sociale vaardigheden, het meer weerbaar maken van de cliënt en uiteindelijk aan het uitbreiden en/of in stand houden van het sociale netwerk van de cliënt. Betrekken van familie De meest gehanteerde vorm van sociale netwerkbenadering is het erbij betrekken van ouders en/of belangenbehartigers. In veel instellingen wordt bij netwerkontwikkeling uitgegaan van het familienetwerk. Dit is het uitgangspunt en van daaruit worden nieuwe contacten aangegaan. In een aantal instellingen worden om de zoveel tijd familieberaden georganiseerd. Bij MEE wordt geëxperimenteerd met family group of netwerkconferenties. Er zal in veel gevallen ook een beroep worden gedaan op dit netwerk om tot uitbreiding te komen. Bij een enkele organisatie wordt gebruik gemaakt van Natuurlijk een Netwerk, een betrekkelijk nieuwe werkwijze van de Federatie van Ouderverenigingen die ouders een concrete stap voor stap uitgewerkte aanpak biedt (Van de Lustgraaf, 2004). MEE Utrecht heeft inmiddels deze methodiek ook in haar pakket opgenomen. Sociale kaart Als middel om het netwerk van de cliënt in kaart te brengen, wordt wel gebruik gemaakt van de sociale kaart of netwerkkaart. De bestaande contacten worden veelal weergegeven in een cirkel, een sociale kaart. Dit kan volgens het model van Smit en Van Gennep (2002). Dit model geeft een cirkel weer waarbinnen de cliënt centraal staat met daaromheen verschillende andere cirkels. De bin- 2 Onderzoeksresultaten BW.indd 23 3/6/2007 3:41:46 PM

24 nenste cirkel is de cliënt zelf. Daaromheen een cirkel met de intimi van de cliënt. Daarna komen de vrienden en kennissen. Vervolgens komt de cirkel met contacten die verbonden zijn aan activiteiten en dan de contacten waar de cliënt zelf niet voor heeft gekozen. De buitenste ring bestaat uit professionele/betaalde contacten. De methodiek bestaat eruit dat met de gegevens uit deze analyse wordt gewerkt van binnen naar buiten. Uitgangspunt hierbij is dus het bestaande netwerk. De familiecontacten die er zijn, worden ingezet om weer andere contacten aan te gaan. Op deze wijze wordt er gewerkt aan netwerkuitbreiding. Op het moment dat een cliënt echt niemand heeft, wordt er begonnen in de buitenste cirkel. Op deze manier wordt getracht contacten op te bouwen en op te laten schuiven naar de binnenste cirkel, de cliënt zelf. Levensboek Een ander middel om de gegevens van de cliënt in kaart te brengen, is het bijhouden van een levensboek van elke cliënt met daarin informatie als persoonlijke gegevens, bestaande contacten, maar ook gegevens over de ouders. Ook kunnen er foto s in worden opgenomen. Binnen deze werkwijze wordt in enkele instellingen ook gekeken naar zowel het netwerk van de cliënt en het netwerk van de ouders, als naar de gemeenschappelijke netwerken. Hoewel hierdoor overzicht ontstaat en het voor de cliënt herkenning geeft, worden hier in de meeste gevallen geen concrete netwerkactiviteiten aan gekoppeld. Vrijetijdsbesteding Een strategie die bij meerdere instellingen naar voren komt, is het koppelen van vrijetijdsbesteding aan het aangaan van contacten. Het uitgangspunt van netwerkontwikkeling is in deze werkwijze het zoeken naar gezamenlijke interesses. Die gezamenlijke interesses bieden een aanknopingspunt voor het opbouwen van het netwerk. De activiteit staat hierbij centraal en is dus het middel dat gebruikt wordt om tot opbouw te komen van het netwerk rondom de cliënt. Deze werkwijze wordt gebruikt omdat het aangaan van contacten voor de cliënt te abstract kan zijn. Een activiteit is daarbij een middel om het aangaan van contacten meer concreet te maken. Bovendien gaat iedereen contacten aan door 24 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 24 3/6/2007 3:41:47 PM

25 gezamenlijke interesses te zoeken. Cliënten houden volgens respondenten van sportieve activiteiten (voetbal, zwemmen, fitness, wandelen), vaak bij een reguliere sportclub met een G-groep. Niet alleen als deelnemer, maar ook in de rol van supporter of vrijwilliger. Ook muziek wordt vaak genoemd, zowel de actieve (koor, harmonie) als de passieve vormen (muziek luisteren). Vrijwillige inzet Ook het inzetten van vrijwilligers is bij de onderzochte organisaties een veelgebruikte strategie. Dit ligt in lijn met de werkwijze om via activiteiten en gezamenlijke interesses het netwerk van de cliënt uit te breiden. Er worden activiteiten gepland met vrijwilligers, waarbij uitgegaan wordt van gezamenlijke interesses. Dit kunnen regelmatig voorkomende activiteiten zijn of eenmalige. Vrijwilligers kunnen meegaan naar activiteiten, ze kunnen zelf met de cliënt activiteiten ondernemen of bijvoorbeeld mee op vakantie gaan. Bij vier instellingen is tevens een vrijwilligerscoördinator aanwezig om het opbouwen van netwerken via vrijwilligers te sturen en te coachen. Daarnaast werken bijna alle organisaties samen met plaatselijke vrijwilligerscentrales. Op het moment dat de vraag er is, kan een vacature worden uitgeschreven voor een dergelijke vrijwilligerscentrale. Kerken blijken in het algemeen een goede leverancier van vrijwilligers. Dagbesteding Veel cliënten uit de verschillende instellingen gaan naar een vorm van dagbesteding, naar een werkplek, bijvoorbeeld de sociale werkplaats. Op sommige instellingen wordt dagbesteding uitbesteed aan bedrijven in de omgeving. Men probeert dagbesteding te zoeken in de buurt waar de mensen wonen. Dit om contacten in de wijk op te bouwen. Door samenwerking met collega organisaties kan een breder aanbod dichter bij de leefomgeving van de cliënt gecreëerd worden. Daarnaast zijn er cliënten die overdag naar school gaan, zowel binnen de instelling als daarbuiten in het speciaal onderwijs. Het hebben van dagbesteding kan tevens een aanknopingspunt zijn voor sociale netwerkontwikkeling (zie ook Dankers, 2005). 2 Onderzoeksresultaten BW.indd 25 3/6/2007 3:41:47 PM

26 Cursussen/trainingen Het is bij de respondenten een gedeelde constatering dat veel cliënten de noodzakelijke sociale vaardigheden om contact te leggen en te onderhouden onvoldoende beheersen. Een veel voorkomende werkwijze is het aanbieden van cursussen en/of trainingen aan cliënten. Vaak gebeurt dit op het gebied van sociale vaardigheden. Het gaat erom de cliënt toe te rusten contacten aan te gaan en contact te kunnen onderhouden. Er wordt hen geleerd op te komen voor zichzelf en er worden bepaalde thema s behandeld, bijvoorbeeld Wie ben ik? Een voorbeeld van een dergelijke training die gebruikt wordt, is de Goldsteintraining. Institutionele netwerken Er zijn instellingen die door hun nabije ligging met elkaar samenwerken. Een aantal gezamenlijke functies wordt verdeeld over de verschillende instellingen. Op deze manier krijgen cliënten de mogelijkheid om bezoeken te brengen aan een andere instelling om op die manier in aanraking te komen met cliënten van een andere instelling. Samenwerking met consulenten van MEE biedt een mogelijkheid om nieuwe contactmogelijkheden aan te boren. Consulenten hebben veel informatie over allerlei mogelijkheden op het gebied van werk, dagbesteding en cursussen. Zij zijn een belangrijk middel voor netwerkuitbreiding. 2.4 De rol van de professional De rol van de professional in de uitvoering van deze werkwijzen verschilt per organisatie. Bij geen enkele organisatie zijn er medewerkers die specifiek het werken met sociale netwerken als aparte taak hebben. Bij de consulenten van MEE is dit nog het meest expliciet beschreven. Bij de zorgaanbieders is het sociale netwerk dikwijls een expliciet aandachtsgebied van maatschappelijk werkenden. Deze functiedifferentiatie brengt met zich mee dat andere medewerkers het niet of minder tot hun taak rekenen. Bij enkele instellingen wordt genoemd dat contacten met de familie (mede) onderhouden moeten worden door degene die het persoonlijk begeleiderschap vervult. Bij de meeste instellingen is 26 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 26 3/6/2007 3:41:47 PM

27 dit persoonlijk begeleiderschap echter verbonden met de functie van groepsleider. Dit houdt in dat één groepsleider verantwoordelijk is voor een aantal cliënten. Door de combinatie van groepsgerichte en individuele taken is er echter vaak weinig tijd voor het sociale netwerk buiten de bewonersgroep om. 2.5 Succesfactoren Uit het onderzoek komt een aantal factoren naar voren die bij kunnen dragen aan sociale netwerkontwikkeling. Cliëntfactoren In het algemeen brengt de aandacht voor ontwikkeling en ontplooiing van de cliënt met zich mee dat er aandacht is voor sociale netwerkontwikkeling. De motivatie van de cliënt. Indien de cliënt een duidelijke behoefte heeft aan sociale contacten en medeverantwoordelijk wordt gemaakt in zijn proces van sociale netwerkontwikkeling, kunnen er betere resultaten geboekt worden. Er is gebleken dat wanneer de cliënt in een vroeg stadium betrokken wordt bij het maken van keuzes ten aanzien van sociale netwerkontwikkeling dit een succesfactor is. De ontwikkeling van sociale vaardigheden. De cliënt leert zelf contacten leggen. Een voorbeeld hiervan is het volgen van een training sociale vaardigheden waardoor de eigen capaciteiten van de cliënt vergroot worden. De deelname van een cliënt aan activiteiten in de samenleving kan het sociale netwerk van de cliënt vergroten. Sociale netwerkfactoren Een actief steunend netwerk is de beste voorwaarde voor uitbreiding van het netwerk. Vaak zijn ouders of andere familieleden de drijvende kurk van het natuurlijke netwerk. Als zij (eventueel ondersteund door ouderverenigingen, MEE of medewerkers van een zorgaanbieder) actief werken aan een netwerk dat past bij hun verwant, is dit een belangrijke succesfactor. 2 Onderzoeksresultaten BW.indd 27 3/6/2007 3:41:48 PM

28 Professionele factoren Een actieve inzet om contact te maken met het bestaande sociale netwerk, om wensen, behoeften en mogelijkheden te inventariseren en, waar wenselijk, om netwerken te verstevigen en uit te breiden. Een aantal professionals ervaart in de dagelijkse bezigheden positieve aanknopingspunten om de mensen rondom het sociale netwerk van de cliënt te stimuleren. Het is daarbij noodzakelijk dat gezamenlijk met alle betrokkenen de eerste stap wordt gezet, zodat er op deze manier iets kan veranderen voor de leefomgeving van de cliënt. Het is de ervaring van een aantal respondenten dat er soms maar een klein duwtje nodig is om deze ontwikkeling te stimuleren. Hierbij kan geconcludeerd worden dat een goed begin het halve werk is. Door sommige professionals wordt als succesfactor het bewust aansluiten op de vraag van de cliënt genoemd. Sommige clienten voelen zich prettig bij activiteiten die gericht zijn op de doelgroep waartoe zij behoren. Een ander deel van de cliënten voelt zich juist prettig bij het deelnemen aan activiteiten midden in de samenleving. Kortom, de succesfactor zit hem in het aansluiten op de vraag van de cliënt. Zowel het verantwoordelijk stellen van de professional voor het netwerk van de cliënt, als het bewust maken van de vaak negatieve denkwijze rondom de mogelijkheden van netwerkontwikkeling bij de client wordt als een belangrijke succesfactor gezien. De aanwezigheid van specifieke kennis met betrekking tot sociale netwerkontwikkeling biedt houvast en ruggensteun als het gaat om het bevorderen van sociale netwerkontwikkeling. Een succesfactor is als professionals actief dagbestedingvoorzieningen, verenigingen, clubs, kerken en dergelijke gebruiken als plaatsen voor netwerkontwikkeling. Hetzelfde geldt voor het op een optimale manier inzetten van vrijwilligers. We zijn nagegaan welke competenties door de respondenten belangrijk gevonden worden in het kader van sociale netwerkontwikkeling. Men noemt dan vaak competenties die met houdin- 28 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 28 3/6/2007 3:41:49 PM

29 gaspecten te maken hebben, zoals geduld, sociaal vaardig zijn, flexibiliteit en het kunnen reflecteren op eigen normativiteit. De competenties die genoemd worden voor sociale netwerkontwikkeling gaan altijd gepaard met genoemde houdingsaspecten. Het een is de humus voor het ander. De visie van één van de instellingen is het werken aan zogenoemd teambreed coachen van de client. Teambreed coachen wil aan de ene kant zeggen dat gegevens rondom een cliënt beschikbaar blijven wanneer een professional wegvalt. Aan de andere kant betekent het hoe meer inzichten en capaciteiten beschikbaar zijn binnen een team, des te beter dit voor de cliënt en zijn vragen kan uitpakken. Het gevolg hiervan kan zijn dat op den duur afhankelijk makende zorg vermindert, waardoor de autonomie van de cliënt vergroot wordt. Een deel van de professionals vindt het belangrijk dat het management deze visie operationaliseert door het bieden van ondersteunende randvoorwaarden om sociale netwerkontwikkeling uitvoerbaar te maken. Factoren bij vrijwillige inzet Factoren die bijdragen aan het succes van vrijwillige inzet zijn onder andere: De aanwezigheid van een vrijwilligerscoördinator. De kracht van netwerkontwikkeling zit hem onder meer in de waardering die uitgesproken wordt voor een vrijwilligerscoördinator die gespecialiseerd is op het gebied van sociale netwerkontwikkeling voor cliënten binnen de organisatie en daar teams op aanspreekt. Daarnaast houdt zo n coördinator zich ook bezig met het organiseren van activiteiten en het zoeken naar vrijwilligers voor de cliënten. Een eigen bestand van vrijwilligers. Een vrijwilligerscentrale in de omgeving. De aanwezigheid van een vrijwilligerscentrale wordt als positief genoemd als het gaat om de werving van vrijwilligers en de promotie van sociale netwerkontwikkeling. Een organisatie die voldoende geld beschikbaar stelt voor affiches en ander promotiemateriaal. Het is een middel om de uitvoering van netwerkontwikkeling mogelijk en succesvol te maken. 2 Onderzoeksresultaten BW.indd 29 3/6/2007 3:41:49 PM

30 De rol van de professional ten aanzien van de vrijwilliger. Het gaat erom in hoeverre de professional stuurt in het onderhouden van de relatie met de vrijwilliger. Een succesfactor is aandacht voor de vrijwilligers, om het contact met hen warm te houden en hen te betrekken bij de organisatie. De betrokkenheid van de vrijwilligers bij een cliënt wordt gekoesterd door de vrijwilliger in het zonnetje te zetten en extra aandacht te geven. Het contact tussen een cliënt en een vrijwilliger met dezelfde interesses kan een positieve aanvulling zijn voor het netwerk van de cliënt. Organisatorische factoren Het proces van systematische aandacht voor sociale netwerken wordt vereenvoudigd wanneer dit binnen het beleid van een organisatie al is ingebed. Een succesfactor hierbij is het creëren van ruimte als essentieel onderdeel, om de visie rondom sociale netwerkontwikkeling nog verder met elkaar te ontwikkelen. Samenwerken met andere zorgaanbieders kan leiden tot meer mogelijkheden voor sociale participatie. Een voorbeeld is dat op wijkniveau, in de (toekomstige) woonomgeving van een cliënt, contacten gelegd worden met andere zorgaanbieders. Door dit samenwerkingsverband kunnen activiteiten in gezamenlijkheid aangepakt worden. Voorbeelden hiervan zijn om samen activiteiten aan te bieden in het buurthuis of het uitbrengen van een gemeenschappelijk blad met daarin een overzicht van alle activiteiten. Daar waar afstemmingsoverleg open van sfeer is en gericht is kennisontwikkeling, wordt dit als succesfactor ervaren. Men leert elkaar en elkaars organisaties beter kennen en verwijzen is makkelijker. Een kracht om te komen tot sociale netwerkontwikkeling zit in de mogelijkheden om kennis op te doen binnen een organisatie door cursussen en trainingen. Een belangrijk instrument is de kwaliteitszorg. Een enkeling brengt naar voren dat evaluatie duidelijk maakt dat dit prestatiegebied niet continu aandacht krijgt. Een maatregel kan zijn om medewerkers hierin meer te trainen. 30 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 30 3/6/2007 3:41:49 PM

31 Binnen een van de instellingen is een succesfactor de oprichting van een klankbordgroep. Hierin zitten medewerkers, familieleden, buurtbewoners en de cliënten zelf. Thema s worden behandeld als Hoe je profileren in de wijk en Contacten met bedrijven. Een van de resultaten is dat dit initiatief werkplekken heeft opgeleverd. Als goede voorbeelden waarin aandacht voor netwerken centraal staat, zijn genoemd: MEE als dienstverlenende organisatie, wijkgericht werken in Leidse Rijn en Pollen in Flevoland, het Familie Buur Project van MEE en Wegwijs in Utrecht en de Ontmoetingsgroep IJsselstein (50+ groep in het Dienstencentrum). In het laatstgenoemde project blijkt na drie jaar dat cliënten meedoen aan reguliere activiteiten en op verjaardagen van bewoners komen. 2.6 Knelpunten Cliëntfactoren Een langdurig verblijf in een instelling, waarbij het sociale netwerk al geruime tijd beperkt is totprofessionals en medebewoners, heeft tot gevolg dat de cliënt vreemd staat tegenover nieuwe mogelijkheden om zijn sociale netwerk buiten de instelling uit te breiden. Als drempel in het aangaan van nieuwe contacten door de client speelt de angst mee dat anderen hem niet begrijpen. Sommige cliënten zijn bang dat er misverstanden zullen ontstaan. Er zit vaak ook veel verschil in wat de cliënt kan (praktisch) en wat de cliënt aankan (sociaal-emotioneel). De cliënten kunnen daardoor tussen wal en schip komen te vallen. Bij speciale G-teams voelen ze zich niet thuis ( Ik ben immers toch niet gek ), maar een gewone club is vaak te hoog gegrepen, vooral op sociaal-emotioneel gebied. Grote groepen worden vaak als eng ervaren. Een deel van de cliënten heeft moeite met het bezoeken van een sportschool omdat dit te massaal is en er te veel prikkels zijn. 2 Onderzoeksresultaten BW.indd 31 3/6/2007 3:41:49 PM

32 Een andere factor die van invloed is op het aangaan van contacten door de cliënt, is het ontbreken van sociale vaardigheden. Vooral het inzicht hoe contacten aan te gaan, ontbreekt vaak. Het contact onderling tussen cliënten kan tevens moeizaam verlopen, omdat het moeilijk is voor veel mensen met een beperking om met andermans beperkingen rekening te houden. Daarnaast is sociale netwerkontwikkeling afhankelijk van de aard, het karakter en de persoonlijke situatie van de cliënt. Hoe sociaal de cliënt zelf is ingesteld speelt een belangrijke rol, maar ook problemen, zoals hechtingsproblematiek of problemen in het autistische spectrum kunnen een bepalende factor zijn. Bij een bepaalde groep cliënten is er een combinatie van verstandelijke beperkingen, psychiatrische problematiek en gedragsproblemen die hen belemmert in sociale contacten. Een knelpunt kan het gebrek aan inzicht van de cliënt zijn in de voordelen van een sociaal netwerk, maar ook in de gevolgen die het heeft wanneer je het sociale netwerk verwaarloost. De angst van een deel van de professionals is dat de cliënt dreigt te worden overvraagd. Sommige cliënten komen door deze contacten meteen veel problemen tegen, wat veel stress kan opleveren. Bepaalde contacten zijn negatief voor de ontwikkeling van de cliënt en kan deze in de weg staan. Een deel van de cliënten laat zich door foute vrienden verleiden tot verkeerde zaken, zoals blowen. Het gebeurt ook wel dat clienten bevriend raken met mensen die niet werkelijk voor de cliënt komen, maar alleen willen profiteren van de materiële aspecten van de cliënt (geld, woning). Een cliënt kan ook te veel geobsedeerd raken door het uitbreiden van zijn sociale netwerk. Een voorbeeld hiervan is de obsessie voor het hebben van een relatie. Er wordt bijvoorbeeld alles op alles gezet om een vriendin te krijgen. Vervoer kan een knelpunt van praktische aard zijn. Cliënten leren om zelfstandig met het openbaar vervoer te gaan, is niet voor iedereen haalbaar. Door het vervoerprobleem wordt de ontwikkeling van het sociale netwerk in sommige gevallen vertraagd. 32 Hoezo, een netwerk? 5842 BW.indd 32 3/6/2007 3:41:50 PM

33 Daarnaast kunnen financiën (onder andere uitkering en indicatiestelling) een knelpunt zijn. Respondenten melden veelvuldig dat er pure armoede is onder cliënten. Daardoor is er vaak heel weinig geld voor sociale activiteiten. Bovendien kunnen schulden die afgelost moeten worden een rol spelen. Sociale netwerkfactoren De afwezigheid van een natuurlijk sociaal netwerk. Afwijzing van het sociale netwerk. Het kan voorkomen dat de professional bepaalde mogelijkheden ziet en dat de vertegenwoordigers van de cliënt zeggen dat ze dat niet willen. Een mogelijke factor kan schaamte zijn voor de beperking van de cliënt of angst voor verandering of negatieve gevolgen. Professionele factoren Op het niveau van de professional komen uit het onderzoek de volgende knelpunten naar voren: De professional ziet de zorg en de begeleiding van de cliënt als zijn taak, maar beseft niet altijd dat het opbouwen van het sociale netwerk rond de cliënt hier ook bij hoort. Er wordt onderkend dat er over het algemeen weinig bewust en systematisch met sociale netwerken omgegaan wordt. Het merendeel van de geïnterviewden noemt de noodzaak van bewustwording van medewerkers om daadwerkelijk een start te maken met dit taakgebied. Binnen een aantal instellingen is hiervoor al beleid in ontwikkeling. Een voorbeeld is dat in het aanmeldingsformulier sociale netwerkontwikkeling als standaard aandachtsgebied opgenomen is, zodat de professional in een vroeg stadium zich bewust wordt van zijn taak hierin. In vier organisaties wordt intervisie ingezet en als professionaliseringsinstrument succesvol ervaren. Hierdoor komt bijvoorbeeld aan het licht dat er te weinig aan netwerkopbouw gedaan wordt. Verschillende professionals weten in hun werksituatie niet hoe ze dienen om te gaan met het bouwen aan sociale netwerken. Door sommige professionals wordt een drempel ervaren om daadwerkelijk met sociale netwerkontwikkeling aan de slag te gaan. 2 Onderzoeksresultaten BW.indd 33 3/6/2007 3:41:50 PM