HOOFDSTUK 1 Personen- en familierecht in ontwikkeling: een introductie / 1

Transcriptie

1 VOORWOORD Het familie- en gezinsleven van individuele personen neemt binnen de samenleving een belangrijke plaats in. Het functioneren van het individu als persoon in de samenleving en binnen het familie- en gezinsverband heeft geen statisch karakter, maar is aan een voortdurende verandering onderhevig. Voor het personen- en familierecht betekent dit dat vrijwel alle onderdelen steeds nieuwe wijzigingen ondergaan. Die ontwikkelingen komen vooral naar voren in nieuwe wetgeving op terreinen zoals burgerlijke stand, huwelijk, geregistreerd partnerschap, ouderschap (afstamming en adoptie), gezag over en omgang met kinderen, het informatie- en consultatierecht, (voorlopige) maatregelen van kinderbescherming, (kinder)alimentatie en mentorschap. Deze nieuwe wetgeving is voor een niet-onbelangrijk deel gevoed door (inter)nationale familierechtspraak. Op internationaal terrein leiden de verdragen met betrekking tot de mensenrechten (BUPO, EVRM, IVRK) en andere familierechtelijke verdragen en verordeningen (zoals Brussel IIbis) tot steeds meer nieuwe jurisprudentie op het terrein van gezag en omgang, internationale kinderontvoering, (interlandelijke) adoptie, kinderalimentatie en jeugdbescherming. Die voortdurende ontwikkelingen binnen het personen- en familierecht leiden ertoe dat uitgebreide handboeken (te) snel verouderen. Binnen de rechtspraktijk en het onderwijs ontstond daardoor de behoefte aan een boek dat het midden houdt tussen een grondige inleiding en een uitgebreid handboek en waarin recente veranderingen op het terrein van regelgeving en rechtspraak verwerkt zijn. Om aan deze behoefte tegemoet te komen is destijds, met prof. mr. M.J.C. Koens als initiatiefnemer (en redactievoorzitter), gekozen voor een formule waarin docenten personenen familierecht ieder een deel van dit rechtsgebied voor hun rekening nemen en dit periodiek bewerken. Door docenten, verbonden aan vijf universiteiten in Nederland en tevens werkzaam in de rechtspraktijk, wordt het hedendaagse personen- en familierecht met uitzondering van het huwelijksvermogensrecht aan de hand van die actuele ontwikkelingen behandeld. Op een enkel onderwerp na wordt geen bijzondere aandacht geschonken aan het internationaal privaatrecht. Deze handleiding is geschreven voor studenten in het hoger en universitair onderwijs en voor hen die in de dagelijkse praktijk in het bijzonder te maken hebben met het personen- en familierecht, zoals advocaten, leden van de rechterlijke macht, het notariaat, de burgerlijke stand, raad voor de kinderbescherming, V

2 Voorwoord beleidsmedewerkers, organisaties die hulpverlenen aan ouders, kinderen, enz. Het boek beoogt een handleiding te zijn voor de rechtspraktijk. De bedoeling is niet om een kritische analyse te geven van de huidige wettelijke regeling. Wel worden door de auteurs incidenteel kritische kanttekeningen geplaatst. Tevens bevat het boek een zeer uitgebreid notenapparaat en jurisprudentie- en literatuuroverzicht, zodat het zich goed leent voor verdere studie en voor onderzoek. De hoofdstukken van deze achtste druk van dit boek zijn geschreven door mevrouw mr. E.C.C. Punselie (voorheen UL), hoofdstuk 2; mevrouw prof. mr W.M. Schrama (RUG; VU), bewerkte de hoofdstukken 3-5; mr. A.P. van der Linden (UU) verzorgde de hoofdstukken 8-10 en mr. K. Blankman (VU) de hoofdstukken 13 en 14. Hoofdstuk 1 alsmede de hoofdstukken 6, 7, 11 en 12 zijn door mij bewerkt. De eindredactie van het boek heb ik eveneens voor mijn rekening genomen. De herziening van de lijst met afkortingen, het uitgebreide trefwoorden- en jurisprudentieregister, alsmede de literatuurlijst werden samengesteld door mevrouw mr. N.L. Swinkels, juriste en oud-studente van de Tilburg University. Wij hopen van harte dat dit boek opnieuw in de behoefte aan een goede onderbouwing en uitleg van het personen- en familierecht voorziet, maar voor (ook kritische) opmerkingen en aanbevelingen van lezers houden wij ons uiteraard gaarne aanbevolen! De tekst is afgesloten op 1 juni 2017 Paul Vlaardingerbroek VI

3 INHOUDSOPGAVE Voorwoord / V Lijst van afkortingen / XIX HOOFDSTUK 1 Personen- en familierecht in ontwikkeling: een introductie / Familie en gezin in Nederland vanuit sociologisch perspectief / Familie en gezin vanuit juridisch perspectief / Rechtsbeginselen in het personen- en familierecht / Het beginsel van vrijheid / Het beginsel van gelijkheid / Het beginsel van verantwoordelijkheid / Plaats van het personen- en familierecht / Vanuit nationaal perspectief / Vanuit internationaal perspectief / A Wanneer is sprake van familie- en gezinsleven? / B De inhoud van het begrip familie- en gezinsleven / C Verplichtingen voor de overheid / D De rechter en het EVRM / E Privéleven en het EVRM / Buitenlanders en personen- en familierecht / Harmonisatie van personen- en familierecht / Terug naar het nationale personen- en familierecht / 27 HOOFDSTUK 2 De persoon / De persoon / Inleiding / Ontstaan van persoonlijkheid / Het belang van het kind / Het einde van de persoonlijkheid / Verwantschap / 34 VII

4 Inhoudsopgave A Bloedverwantschap / B Aanverwantschap / Nationaliteit / Inleiding / De Rijkswet op het Nederlanderschap / A Algemeen / B Begripsbepaling / C Verkrijging van de Nederlandse nationaliteit / D Verkrijging van het Nederlanderschap van rechtswege / Het verlies van het Nederlanderschap / Vaststelling van het Nederlanderschap / Woonplaats / Inleiding / Soorten van woonplaats / A Woonplaats minderjarigen / B Woonplaats beschermde meerderjarigen / Verlies van de woonstede / Het sterfhuis / Het recht op de naam / Inleiding / De voornaam / Wijziging van de voornaam / De geslachtsnaam / Wijziging van de geslachtsnaam / Het voeren van de naam van een ander / De naam van de echtgenoten / Adeldom / De ambtenaar van de burgerlijke stand / Inleiding / De ambtenaar van de burgerlijke stand / Registers en akten / A Algemeen / B De geboorteakte / C De overlijdensakte / D De huwelijksakte / E De akte van registratie van partnerschap / F De akte van naamskeuze / G Niet in een speciaal register opgenomen akten / Latere vermeldingen / Aanvulling van de registers / Buitenlandse akten van de burgerlijke stand / Transseksualiteit / Inleiding / Wettelijke regeling / 102 VIII

5 Inhoudsopgave HOOFDSTUK 3 Het huwelijk / Inleiding / De openstelling van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht / De Commissie Openstelling burgerlijk huwelijk / De Wet Openstelling huwelijk / Burgerlijk en kerkelijk huwelijk / Rechtsgevolgen / Schijnhuwelijk en dwanghuwelijk / Vereisten tot het aangaan van een huwelijk / Algemeen / Leeftijdvereiste / Geestvermogens / Het monogame huwelijk / Huwelijkstoestemming / Relatieve vereisten / Formaliteiten / Huwelijksaangifte en bescheiden / Ontbreken van bescheiden / Hertrouwende ouder / Betekenis trouwbeloften / Verklaring van huwelijksbevoegdheid / Stuiting van het huwelijk / De gevallen waarin en de gronden waarop stuiting mogelijk is / De kring van stuitingsgerechtigden / De wijze waarop de stuiting dient te geschieden / Opheffing stuiting / De voltrekking van het huwelijk / De periode van ondertrouw / Naar het gemeentehuis / Het jawoord / De nietigverklaring van een huwelijk / Personen die de nietigverklaring kunnen vragen en de gronden voor nietigverklaring / Nietigverklaring wegens dwang of dwaling / Nietigverklaring schijnhuwelijk / Nietigverklaring op grond van geestelijke stoornis of ontbreken toestemming / Gevolgen nietigverklaring / Omzetting van een huwelijk in een geregistreerd partnerschap is niet meer mogelijk / Bewijs van het bestaan van het huwelijk / 135 IX

6 Inhoudsopgave HOOFDSTUK 4 Het geregistreerd partnerschap / Inleiding / Totstandkoming Titel 5A van Boek 1 BW / Het aangaan van een geregistreerd partnerschap / De voorwaarden / De aangifte / Stuiting / De registratie / Nietigverklaring / De rechtsgevolgen van het geregistreerd partnerschap / Het einde van het geregistreerd partnerschap / Beëindiging met wederzijds goedvinden / Ontbinding door de rechter / De omzetting van het geregistreerd partnerschap in een huwelijk / Reparatie geregistreerd partnerschap of reparatiehuwelijk / Geregistreerd partnerschap en ouderschap / Inleiding / Gezamenlijk gezag van geregistreerde partners / De onderhoudsplicht van de geregistreerde partner / 153 HOOFDSTUK 5 Ontbinding van het huwelijk en scheiding van tafel en bed / Inleidende opmerkingen / Echtscheidingsverzoek en -grond / Het eenzijdig verzoek / Het gemeenschappelijk verzoek / Voorlopige voorzieningen / Pensioenverweer en verevening van pensioenrechten / Pensioenverweer / Pensioenverevening / Alimentatie / Alimentatiebeschikking / Behoeftigheid / Draagkracht / Limitering alimentatie / Alimentatieovereenkomst / Einde alimentatieverplichting op grond van art. 1:160 BW / Totstandkoming echtscheiding / Echtelijke woning / Reparatiehuwelijk of -registratie / Scheiding van tafel en bed / Van toepassing zijnde echtscheidingsbepalingen / 177 X

7 Inhoudsopgave Totstandkoming scheiding van tafel en bed / Verzoening / Ontbinding van het huwelijk na scheiding van tafel en bed / Kind en scheiding / Gezagsvoorziening na scheiding / Omgang, informatie en consultatie / Kinderalimentatie / De minderjarige als rechtssubject / Scheidingsprocedure en scheidingsbemiddeling / Alternatieven voor de scheidingsprocedure / Scheidingsbemiddeling / Overlegscheiding of collaborative divorce / Scheiden zonder rechter? / 191 HOOFDSTUK 6 Afstamming / Inleiding / De familierechtelijke relatie / Belang van het afstammingsrecht / Ontstaan van een familierechtelijke relatie / Het ontstaan van juridisch moederschap / Duomoederschap / Verlies juridisch moederschap / Ontstaan vaderschap / De 306-dagen-termijn / De juridische status van kinderen van transgenders / Bewijs van staat van een kind/inroeping van staat / Rechtsgevolgen van de familierechtelijke status / Ontkenning van het vaderschap / De procedure tot gegrondverklaring van de ontkenning van het ouderschap / Rechtsgevolgen ontkenning vaderschap / Buiten huwelijk geboren kinderen / Inleiding / Iets over de geschiedenis van de erkenning / De wettelijke regeling van de erkenning / Voorwaarden voor erkenning / Duomoederschap en erkenning / Vervangende toestemming / Vernietiging van de erkenning / De gerechtelijke vaststelling van het vaderschap (art. 1:199 sub d BW) / Moderne voortplantingstechnieken en draagmoederschap / Begrippen en problematiek / 248 XI

8 Inhoudsopgave Afstammingsrecht, voortplantingstechnieken en draagmoederschap / De Staatscommissie Herijking ouderschap over (internationaal) draagmoederschap / Afstammingsvoorlichting / Kunstmatige voortplanting en het recht op afstammingsvoorlichting / Draagmoederschap / Ten slotte / 274 HOOFDSTUK 7 Adoptie / Inleiding / Iets over de geschiedenis / Vereisten voor adoptie / Het kennelijk belang van het kind / Voorlichting van het kind / De maximumleeftijd van het te adopteren kind / Het vetorecht van de minderjarige van twaalf jaar of ouder / Verzorgingsduur / Gezag over het kind / Vereisten ten aanzien van de adoptanten / Een zeker leeftijdsverschil tussen adoptanten en adoptandus / Geen tegenspraak van de juridische ouder(s) / De minderjarige moeder moet op de dag van het verzoek de leeftijd van zestien jaar hebben bereikt / Partneradoptie / Rechtsgevolgen van de adoptie en partneradoptie / Herroeping van de adoptie / Adoptie van buitenlandse kinderen (interlandelijke adoptie) / Inleiding / De procedure tot adoptie van een buitenlands kind / Het te adopteren buitenlandse kind / Eisen aan de aspirant-adoptiefouders gesteld / Procesrecht inzake de adoptie en interlandelijke adoptie / IPR-kwesties / Toekomst van de adoptie / 321 HOOFDSTUK 8 Minderjarigheid / Begripsbepalingen / Handelings(on)bekwaamheid / Handlichting / Aansprakelijkheid van ouders en voogden / 341 XII

9 Inhoudsopgave 8.5 Raad voor de kinderbescherming / Algemeen / Taken en bevoegdheden / Klachtrecht / Voorzieningen in de gezagsuitoefening / Kwaliteitskader en Protocollen 2016 / Richtlijnen voor extern onderzoek / Gezagsregisters / 356 HOOFDSTUK 9 Ouderlijk gezag en voogdij / Gezag / Onbevoegdheid / Inhoud ouderlijk gezag / Bijzondere curator / Ouderlijk gezag / Gezamenlijk ouderlijk gezag / A Gehuwde ouders en ouders met een geregistreerd partnerschap / B Ongehuwde ouders / Ouderlijk gezag uitgeoefend door één ouder, anders dan na echtscheiding / Ouderlijk gezag na meerderjarigverklaring / Gezamenlijk gezag van een ouder tezamen met een ander dan een ouder / Het bewind van de ouders en de vertegenwoordiging in burgerlijke handelingen / Gemeenschappelijke bepalingen voor gezamenlijk ouderlijk gezag en de gezagsuitoefening door één ouder / Het blokkaderecht van pleegouders / Voogdij / Bevoegdheid tot de voogdij / Tijdelijke voogdij en schorsing van de voogdij / Gezamenlijke voogdij / Testamentaire voogdij / Datieve voogdij / De zorg van de voogd voor de persoon van de minderjarige / Het bewind van de voogd over het vermogen van de minderjarige / A Boedelbeschrijving / B Handelingsbevoegdheid van de voogd / C Toezicht, zekerheidsstelling en maatregelen bij tekortkomingen / D Rekening en verantwoording bij het einde van de voogdij / 417 XIII

10 Inhoudsopgave HOOFDSTUK 10 Maatregelen van justitiële jeugdhulp / Ondertoezichtstelling / Inleiding / De grondslag en het doel van de ondertoezichtstelling / De ondertoezichtstelling en het EVRM / De duur van de ondertoezichtstelling / Geschillenregeling / Schriftelijke aanwijzingen van de gezinsvoogdijafdeling van de gecertificeerde instelling / Uithuisplaatsingsmachtigingen van de kinderrechter / Uithuisplaatsing en overheveling van gezagsonderdelen (gedeeltelijke gezagsoverheveling) / Ondertoezichtstelling, zorg- en opvoedingstaken en omgangsrecht / Ondertoezichtstelling en medische behandeling / Beëindiging van het het ouderlijk gezag of de voogdij / Inleiding / Beëindiging van het ouderlijk gezag en de voogdij / A Beëindiging van het ouderlijk gezag / B Beëindiging van de voogdij / Rechtsgevolgen van de beëindiging van het ouderlijk gezag of de voogdij / Herstel in het ouderlijk gezag / Voorlopige justitiële jeugdhulpmaatregelen / Inleiding / De voorlopige ondertoezichtstelling / Schorsing van het (ouderlijk) gezag en voorlopige voogdij / 483 HOOFDSTUK 11 Omgang, informatie en consultatie / Omgang tussen ouder en kind / Het recht op omgang / Een omgangsregeling / De ontzeggingsgronden / Aanvang uitoefening recht op omgang / Wijziging omgangsregeling / Omgangsrecht bij maatregelen van justitiële jeugdhulpverlening / Omgangsrecht na adoptie / Het omgangsrecht van de minderjarige / Omgang met derden / De verwekker / Sociale ouders / Grootouders / 509 XIV

11 Inhoudsopgave 11.4 Effectuering van de omgang / Dwangmiddelen / Omgangsbemiddeling en -begeleiding / Omgangsbemiddeling / Omgangsbegeleiding / Het recht op informatie en consultatie / Plichten van de ouder met gezag / De informatieplicht van derden / Overige belanghebbenden bij informatie / Omgang bij gezamenlijk ouderlijk gezag; de zorgregeling (art. 1:377a BW) / 527 HOOFDSTUK 12 Levensonderhoud / Inleidende opmerkingen / Algemene bepalingen / Voorziening in de kosten van verzorging en opvoeding van (stief)kinderen door (stief)ouders / Minderjarige kinderen / Meerderjarige kinderen onder de 21 jaar / Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen / Betaling en inning van kinderalimentatie / Het initiatiefwetsvoorstel tot herziening van de kinderalimentatieregeling / De ouderbijdrage / 559 HOOFDSTUK 13 Bescherming van meerderjarigen / Inleiding / Curatele / Gronden / Instelling van de curatele / A De bevoegdheid een verzoek in te dienen / B Bevoegde rechter en inhoud verzoekschrift / C Procesrecht / Het provisionele bewind / De benoeming van de curator / Publicatie en registratie / Positie van betrokkene; handelingsonbekwaam met uitzonderingen / A Algemeen / B Aantasting van rechtshandelingen / C Uitzonderingen op de handelingsonbekwaamheid in Titel 16 van Boek 1 BW / 573 XV

12 Inhoudsopgave D Uitzonderingen op de handelingsonbekwaamheid elders in Boek 1 BW / E Uitzonderingen op de handelingsonbekwaamheid buiten Boek 1 BW / Taak en bevoegdheden curator / A Algemeen; relatie met de curandus / B Vertegenwoordiging in het gezondheidsrecht / C Vertegenwoordiging in het personen- en familierecht / D Het bewind van de curator; algemeen / Beloning en toezicht / Curatele en de Wet Bopz / A Inleiding / B Onvrijwillige opneming / C Dwangbehandeling en vrijheidsbeneming / Einde taak van de curator / Einde van de curatele, vervanging door mentorschap en/of beschermingsbewind / Beschermingsbewind / Grond; voorkeur boven curatele / Instelling van het beschermingsbewind / A Het verzoeken van het bewind / B Procesrecht en omvang van het bewind / De benoeming van de bewindvoerder(s) / Positie van de rechthebbende / Taak en bevoegdheden van de bewindvoerder / Bescherming van derden te goeder trouw / Toezicht en beloning / Einde taak van de bewindvoerder en van het beschermingsbewind / Mentorschap / Totstandkoming en inleiding / Grond; voorkeur boven curatele / Instelling van het mentorschap / A Het verzoeken van het mentorschap / B Procesrecht / De benoeming van de mentor / Positie van de betrokkene / Taak en bevoegdheden van de mentor / A Algemeen / B Vertegenwoordiging door de mentor / Positie van derden / Aansprakelijkheid, kosten, beloning en toezicht / Einde van de taak van de mentor en van het mentorschap / 606 XVI

13 Inhoudsopgave HOOFDSTUK 14 Afwezigheid en vermissing / Inleiding / Afwezigenbewind / Vermissing / Rechtsvermoeden van overlijden / Procedure en verklaring / Beperkende voorschriften / Terugkeer van de vermiste of onjuistheid van in akte opgenomen datum van overlijden / Hertrouwen, staat van kinderen en gezag / Vaststellen van overlijden in bepaalde gevallen / 620 Literatuur / 623 Internet / 675 Jurisprudentieregister / 677 Trefwoordenregister / 723 XVII

14 LIJST VAN AFKORTINGEN AA AB ABJ ABS Abw AID AIH AMvB ARRS ASAA Awb BAM B&R BBS BJJ BJZ BOM BOV BRP BS BuPo-verdrag BW BWNA CA CAJ CAR CBS D&R EB EG EHRM EK ET Ars Aequi Administratiefrechtelijke Beslissingen Ambulant Bureau Jeugdwelzijnszorg ambtenaar burgerlijke stand Algemene Bijstandswet Artificial Insemination by the Donor Artificial Insemination by the Husband algemene maatregel van bestuur Afdeling Rechtspraak van de Raad van State Afstand, Screening, Adoptie en Afstammingsvragen Algemene wet bestuursrecht bewust alleenstaande moeder Burgerzaken & Recht Besluit burgerlijke stand Beginselenwet justitiële jeugdinrichtingen bureau jeugdzorg bewust ongehuwde moeder bewust ongehuwde vader basisregistratie personen burgerlijke stand Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten Burgerlijk Wetboek Burgerlijk Wetboek van de Nederlandse Antillen Centrale Autoriteit College van Advies voor de Justitiële Kinderbescherming Centrale Adoptieraad Centraal Bureau voor de Statistiek Decisions and Reports EchtscheidingBulletin (Tijdschrift voor scheidingsrecht) Europese Gemeenschap Europese Hof voor de Rechten van de Mens Eerste Kamer Embryotransfer XIX

15 Lijst van afkortingen EVRM FIOM FJR GBA GBO GIFT Gw HPS ICSI IPR IUIE IVC IVF IVRK JOL JPF KB KID KIE KG KR Ktr. lat LBIO LJN MvA MvT NIFP NIPR NJ NJB NJV NOZ NZR OTS PAR Riagg RN RO Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de burgerlijke vrijheden Instelling voor hulpverlening bij zwangerschap en alleenstaand ouderschap Tijdschrift voor familie- en jeugdrecht gemeentelijke basisadministratie geneeskundige behandelingsovereenkomst Gamete Intra Fallopian Transfer Grondwet Het Personeel Statuut Intracytoplasmatische Sperma Injectie internationaal privaatrecht Intra Uterine Inseminatie Intravaginal Culture and Embryo Transfer In-vitrofertilisatie Internationaal Verdrag inzake de rechten van het kind Jurisprudentie Online Jurisprudentie Personen- en Familierecht Koninklijk Besluit kunstmatige inseminatie met donorzaad kunstmatige inseminatie met eigen zaad Kort geding Kinderrechter Kantonrechter living apart together Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen Landelijk Jurisprudentienummer Memorie van Antwoord Memorie van Toelichting Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie Nederlands internationaal privaatrecht. Repertorium op verdragenrecht, wetgeving, rechtspraak en literatuur, T.M.C. Asser Instituut, Den Haag Nederlandse Jurisprudentie Nederlands Juristenblad Nederlandse Juristen Vereniging Stichting Nationaal Orgaan Zwakzinnigenzorg Nationale Ziekenhuisraad ondertoezichtstelling Pedagogisch Psychologisch Psychiatrisch Adviesbureau Randstad Regionale instelling ambulante geestelijke gezondheidszorg Rechtspraak Nemesis Wet op de Rechterlijke Organisatie XX

16 Lijst van afkortingen RSJ Rv RvdK RvdR RvdW RvR RWN Sr Stb. Stcrt. TK Trb. TvG UW-KOV vfas VTO VU VWS Wet Bopz WGBO WJHV WJZ WLA WPNR Wobka Wvps WVS Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering raad voor de kinderbescherming Raad voor de Rechtspraak Rechtspraak van de Week Raad voor Rechtsbijstand Rijkswet op het Nederlanderschap Wetboek van Strafrecht Staatsblad Staatscourant Tweede Kamer Tractatenblad Tijdschrift voor gezondheidsrecht Wet tot Uitvoering van de Verdragen inzake internationale ontvoering van kinderen Vereniging van Familierecht Advocaat Scheidingsbemiddelaars vroegtijdige onderkenning Vrije Universiteit (Ministerie van) Volksgezondheid, Welzijn en Sport Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst Wet op de jeugdhulpverlening Wet op de jeugdzorg Wet Limitering Alimentatie Weekblad voor Privaatrecht, Notarisambt en Registratie Wet opneming buitenlandse kinderen ter adoptie Wet Verevening Pensioenrechten bij Scheiding Wet Voorkoming Schijnhuwelijken XXI

17 HOOFDSTUK 1 Personen- en familierecht in ontwikkeling: een introductie 1.1 Familie en gezin in Nederland vanuit sociologisch perspectief 1 De inhoud van het personen- en familierecht hangt nauw samen met de ontwikkeling van de familie en het gezin in de Nederlandse samenleving. Daarom wordt eerst nader ingegaan op de veranderingen in Nederland in het feitelijke familie- en gezinsleven. Door de eeuwen heen zien we dat familie en gezin het huwelijk als basisinstituut hebben gekend. Dat huwelijk had vooral een economische en procreatieve functie. Het was een verbintenis die voor het leven werd aangegaan. Kinderen dienden geboren te worden binnen het huwelijk. Buiten het huwelijk geboren kinderen werden achtergesteld. Ongehuwd moederschap werd gestigmatiseerd. Het gezinsleven werd in belangrijke mate beïnvloed door de familie, de kerk en de buurt. De man had binnen de familie en het gezin een dominante positie. Hij was degene die zorgde voor het gezinsinkomen, terwijl de vrouw het huishouden deed en de zorg voor de kinderen op zich nam. De man was het hoofd van het gezin en degene die het vlees aansneed. In de loop van de vorige eeuw veranderde dit beeld van familie en gezin. Het gezin sloot zich meer en meer af van familie, kerk en buurt. Het gezin werd autonoom. Hiermee is bedoeld dat aan het familie- en gezinsleven in steeds verdergaande mate zelfstandig werd vormgegeven door de gezinsleden zelf. De economische en procreatieve functies van het gezin kwamen minder centraal te staan. Het gezin ontwikkelde zich tot een egalitair samenlevingsverband waarbinnen de nadruk 1 Zie ook de Emancipatiemonitor, opgesteld door het Centraal Bureau voor de Statistiek en het Sociaal en Cultureel Planbureau. Zie ook Kamerstukken II, , nr. 50 waarin de in het coalitieakkoord-balkenende IV aangekondigde nieuwe emancipatienota over het emancipatiebeleid Meer kansen voor vrouwen wordt aangeboden. Deze nota verving het Meerjarenbeleidsplan Emancipatie Zie de Hoofdlijnenbrief Emancipatiebeleid (Kamerstukken II 2012/2013, , nr. 180), alsmede Kamerstukken II 2016/2017, , nr. 257, waarin de toenmalige Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (Jet Bussemaker) de Kamer uitgebreid informeerde over de belangrijkste opbrengsten van het Emancipatiebeleid voor de periode zoals toegezegd tijdens het AO Emancipatie op 27 oktober 2016 (Kamerstuk II 2016/17, , nr. 255). Tevens reageerde zij met deze brief op de Emancipatiemonitor 2016, zoals de Vaste Commissie voor OCW haar bij brief van 22 december 2016 had verzocht. 1

18 1.1 Personen- en familierecht in ontwikkeling: een introductie kwam te liggen op de tegemoetkoming aan elkaars emotionele en affectieve behoeften. De man verloor zijn dominante positie en de huwelijkspartners werden gelijkwaardig, althans min of meer gelijkwaardig. Het aantal buitenshuis werkende gehuwde vrouwen met kinderen is in de afgelopen jaren sterk toegenomen, evenals het aantal kinderopvangvoorzieningen. Daarmee nam ook het aantal geboorten af, want het gemiddeld aantal kinderen per vrouw is in de afgelopen eeuw sterk afgenomen. Het totaal (leeftijdsspecifiek) vruchtbaarheidscijfer, een benadering van dit gemiddeld kindertal, daalde van 4,5 in 1900 naar 1,6586 in Het aantal geboorten bevindt zich daarmee al enige tijd onder het niveau waarop de bevolking zichzelf op den duur kan vervangen (circa 2,1 kinderen per vrouw). In 2015 werden kinderen geboren, 14 duizend minder dan in De daling die in 2010 begon, zet nog steeds door. 2 Vooral twintigers kregen minder kinderen. In de afgelopen decennia verloor ook de verhouding tussen ouders en kinderen meer en meer haar autoritaire en hiërarchische karakter. Vanaf de jaren zeventig van de twintigste eeuw werd het samenleven van gezinsleden ook niet meer automatisch gekoppeld aan het huwelijk. Het ongehuwd samenwonen van personen die een affectieve relatie met elkaar hebben en het aantal buitenhuwelijkse geboorten namen toe. 3 De niet met elkaar gehuwde partners zijn zowel hetero- als homoseksuele paren. Zo maakt sinds 2007 naast vrouwenemancipatie ook de emancipatie van lesbische vrouwen, homoseksuele mannen, biseksuelen en transgenders (LHBT) deel uit van het Emancipatiebeleid. 4 Het huwelijk blijkt ook in toenemende mate veel minder een verbintenis voor het leven te zijn. Het aantal echtscheidingen is nog steeds hoog, hetgeen weer gevolgen heeft voor het gezinsleven. 5 Velen gaan na een (echt)scheiding weer een nieuwe relatie aan. Men spreekt in dit kader ook wel van seriële monogamie. Soms bestaan deze nieuwe gezinnen uit een soort patchwork, waarbij elk der partners kinderen uit hun eerdere huwelijk(en) meebrengt en zij samen weer nieuwe kinderen krijgen. In 2016 werden er huwelijken officieel beëindigd. In totaal officiële huwelijksontbindingen betrof een echtscheiding bij gezinnen met minderjarige kinderen (CBS). In 2016 waren bij echtscheidingen minderjarige kinderen betrokken. In totaal ging het om circa kinderen. 6 De huidige trend betekent dat van elke duizend echtparen er jaarlijks ruim 10 uit elkaar gaan door echtscheiding en dat daar ongeveer minderjarige kinderen bij betrokken zijn. 7 Het 2 (juni 2017). 3 Het percentage van de kinderen dat buiten huwelijk geboren is bedroeg in 1980: 4%, in 1990: 11%, in 2000: 25%, in 2006: 37% en in 2015: ruim 44% (uit: CBS, Terugblikken; een eeuw in statistieken (december 2010) en cbs.nl/statline (1917). Het is de verwachting dat dit percentage nog verder zal groeien. 4 Hoofdlijnenbrief Emancipatiebeleid van 10 mei 2013, , Kamerstukken II 2012/2013, , nr Zie ook Kamerstukken II 2016/2017, , nr In 2006 ging het om bijna bij de rechtbanken afgedane echtscheidingsprocedures. Daarbij waren ongeveer kinderen betrokken. In 2015 hebben rechters ongeveer echtscheidingsprocedures afgehandeld. Ongeveer van die zaken waren op tegenspraak. Bij echtscheidingsverzoeken werden voorlopige voorzieningen aangevraagd. 6 Ter vergelijking: in 2016 werden huwelijken beëindigd door echtscheiding en in het jaar 2000 ruim Vergelijk Voert Bron: CBS, maart

19 Familie en gezin in Nederland vanuit sociologisch perspectief 1.1 totaal aantal kinderen dat jaarlijks met een scheiding van de ouders te maken krijgt wordt geacht op circa , want daarbij zijn de verbroken samenwoningsrelaties en geregistreerde partnerschappen meegerekend. Van de gescheiden mannen hertrouwde in %, tegen 45% van de gescheiden vrouwen. Hierdoor is er een duidelijke toename van het aantal stiefoudergezinnen. Zo nam het aantal stiefgezinnen in Nederland sinds 1998 toe met bijna , tot in In 2015 waren er in Nederland eenoudergezinnen. Tien jaar eerder, in 2003, waren dat er nog Nederland telt in 2016 ruim 2,5 miljoen huishoudens met een of meer thuiswonende kinderen. Hiervan betreft het bijna 22% gezinnen waar maar één ouder aanwezig is, 9 terwijl het aantal traditionele tweeoudergezinnen met kinderen juist daalde tot bijna 1,7 miljoen in Van alle Nederlandse stellen met kinderen vormde 7% een stiefgezin in Deze stiefgezinnen, ook wel nieuwe gezinnen genoemd, telden kinderen. 11 In 2017 wordt het aantal stiefgezinnen geschat op meer dan Nederland krijgt de komende decennia te maken met een forse groei van het aantal huishoudens. Ook de samenstelling van de huishoudens ziet er in de toekomst heel anders uit. Tenslotte, uit het Jaarverslag van de Raad voor de Rechtspraak van 2015 blijkt het volgende: bij de rechtbanken nam het aantal aangebrachte civiele zaken in totaal met 3% af tot Het gaat hier om civiele procedures (familiezaken, handelszaken inclusief de behandeling van insolventies en presidentrekesten) in eerste aanleg, met uitzondering van de zaken die door de kantonrechter worden behandeld. 13 Het aantal familierechtelijke procedures nam licht af (-1%) tot De grootste afname was zichtbaar bij verzoeken over ondertoezichtstelling en uithuisplaatsing (-7%) en levensonderhoud (-7%). Ook scheidingszaken namen af (-3%). De instroom van BOPZ-zaken nam echter weer wel toe (5%). Het aantal huishoudens stijgt volgens de nieuwe huishoudensprognose 2016 naar verwachting van ruim 7,7 miljoen nu tot 8,6 miljoen rond De toename betreft vooral eenpersoonshuishoudens. In 2060 bestaat bijna 43% van de huishoudens uit één persoon. Nu is dat nog 36%, aldus het CBS. Het aantal paren neemt naar verwachting de komende jaren nog toe en komt rond 2025 op 4,36 miljoen. Dat zijn er ongeveer meer dan nu. Daarna daalt het aantal paren tot 2060 met circa Paren wonen steeds vaker informeel samen, zonder huwelijk of geregistreerd partnerschap. Nu nog is 80% getrouwd of heeft een partnerschap, maar dat loopt naar verwachting terug tot 70% in Niet-gehuwd samenwonen wordt ook steeds minder een tijdelijke fase en vaker de relatievorm van ouders met opgroeiende kinderen. In 1995 had 20% van de niet- 8 Antokolskaia, Schrama, Boele-Woelki, Bijleveld, Jeppesen de Boer en Van Rossum 2014, p Helaas ontbreken in 2017 recentere cijfers over het aantal stiefouders. 9 Bron: CBS Bevolkingsstatistiek Bron: CBS, statline, 2014 (huishoudens, grootte enz.). 11 Bron: CBS, Zie ook Vlaardingerbroek, FJR 2014, 38, p Bron: 13 Jaarrapport 2015, p

20 1.2 Personen- en familierecht in ontwikkeling: een introductie gehuwde paren thuiswonende kinderen. In 2010 was dat opgelopen tot 40%. Naar verwachting groeit dit verder tot bijna 50% rond Dit alles leidt ertoe dat feitelijk gezinsleven een meer pluriform gezicht krijgt, waarbij ook gewezen kan worden op het feit, dat Nederland (soms tegen heug en meug) immigratieland is geworden en diverse culturen herbergt met elk hun eigen gebruiken en opvattingen. Naast de klassieke vorm (gehuwde ouders en daaruit geboren kinderen) ontstaan nieuwe gezinsvormen. In dat verband kan men denken aan: ongehuwd samenwonende (hetero- of homoseksuele) partners en kinderen; eenoudergezinnen; stiefgezinnen; pleeg- en adoptiefgezinnen. De meeste huishoudens zijn klein. Twee derde van de huishoudens bestaat uit één of twee personen. In de twintigste eeuw is de gemiddelde omvang van een huishouden afgenomen van 4,5 naar 2,3 personen In 1980 telde het huishouden gemiddeld nog 2,81 personen, tegen 2,20 in Deze afname is in de afgelopen jaren zeer geleidelijk geweest, en door een verdere toename van het aantal eenpersoonshuishoudens zal dit ook in de toekomst zo zijn. Naar verwachting bestaat het huishouden in 2060 uit gemiddeld 2,04 personen. Slechts 6% van de huishoudens telt vijf of meer personen. Kortom, het gezin heeft een moderniseringsproces ondergaan. Dit proces heeft ingrijpende gevolgen gehad voor het personen- en familierecht. Er traden veranderingen op in de rechtspositie van de familie- en gezinsleden. De relatie tussen die sociologische verandering en het personen- en familierecht wordt nader toegelicht in de volgende paragraaf. 1.2 Familie en gezin vanuit juridisch perspectief De in de vorige paragraaf beschreven veranderde positie van familie en gezin liet het familierecht vanzelfsprekend niet onberoerd. De veranderde plaats van het huwelijk leidde tot ingrijpende wijzigingen in het Nederlandse familierecht. De restrictieve echtscheidingsgronden werden in 1971 vervangen door één grond, die van duurzame ontwrichting van het huwelijk. Hierdoor kon de echtscheiding door een van beide huwelijkspartners niet meer tegen de wil van de ander worden tegengehouden. Kinderen die buiten huwelijk werden geboren, kregen in toenemende mate eenzelfde rechtspositie als staande het huwelijk geboren kinderen. De rechtspositie van de ouders na scheiding werd nader ingevuld met het in beginsel voortduren van het gezamenlijk ouderlijk gezag na scheiding en het omgangs-, informatie- en consultatierecht. 14 CBS, Bevolkingstrends ; maart

21 Rechtsbeginselen in het personen- en familierecht 1.3 Samenlevingsvormen die niet gebaseerd zijn op een huwelijk werden gedeeltelijk wettelijk geregeld, zoals bij het geregistreerd partnerschap. De werkingsomvang van adoptie werd uitgebreid naar niet-huwelijkse gezinsvormen, de partneradoptie werd ingevoerd en in 2001 werd ook de mogelijkheid van adoptie door twee personen van hetzelfde geslacht geïntroduceerd. Daarnaast werd de rechtspositie van pleegouders versterkt. De afnemende invloed van de familie wordt weerspiegeld in de afschaffing van de onderhoudsplicht tussen grootouders en kleinkinderen, de afschaffing van het vereiste van huwelijkstoestemming door de grootouders na overlijden van de ouders en een beperking van de mogelijkheid tot stuiting van een huwelijk door verwanten uit de zijlijn. De gewijzigde positie van man en vrouw leidde niet alleen tot afschaffing van de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw in 1957, maar tevens tot afschaffing van een groot aantal ongelijkheden tussen man en vrouw in het familierecht. De op 1 januari 1998 in werking getreden nieuwe wettelijke regeling van het naamrecht is een voorbeeld van de opheffing van die ongelijkheid (gekozen kan worden voor de naam van de moeder of de vader). Er kwam een wettelijke regeling voor de pensioenverevening na echtscheiding en een limitering van de alimentatie. De ongelijkheden tussen hetero- en homoseksuele relaties werden verder juridisch geslecht door de invoering op 1 april 2001 van de mogelijkheid voor homoseksuele paren om te huwen en gezamenlijk een kind te adopteren en op 1 april 2014 de mogelijkheid voor twee vrouwen om samen moeder te worden van het kind van een van hen (Stb. 2013, 480). Op 1 april 2014 volgde ook de gelijkstelling van het geregistreerd partnerschap met het huwelijk (Stb. 2014, 486). De gewijzigde verhouding tussen ouders en kinderen leidde tot een wijziging van ouderlijke macht in ouderlijk gezag en tot een versterking van de rechtspositie van minderjarigen. In dat licht zijn tevens te plaatsen de verlaging van de meerderjarigheidsgrens en de afzwakking van de handelingsonbekwaamheid van minderjarigen. Een baanbrekende rol bij deze wijzigingen in het familierecht was weggelegd voor de mensenrechten, met name het recht van eenieder op eerbiediging van het familie- en gezinsleven en het daarop betrekking hebbende discriminatieverbod (zie 1.4.2). Die mensenrechten hebben in belangrijke mate ook te maken met de betrokkenheid van de overheid bij het familie- en gezinsleven. Daarop wordt in C nader ingegaan. Daarbij zullen we ook zien dat de ontwikkelingen en de verdere modernisering van het familierecht een continu proces vormen en dat het eind van die ontwikkelingen nog lang niet in zicht is. 1.3 Rechtsbeginselen in het personen- en familierecht Als we spreken over personen- en familierecht dan denken we allereerst aan rechtsregels die in nationale en internationale bepalingen een nadere juridische inhoud geven aan de persoon en de betrekkingen tussen personen in familie- en 5

22 1.3.1 Personen- en familierecht in ontwikkeling: een introductie gezinsverband. Die rechtsregels vormen bij elkaar een samenhangend geheel dat teruggrijpt op onderliggende algemene uitgangspunten. Deze worden aangeduid met rechtsbeginselen. Zij vormen de algemeen aanvaarde moraal van het personen- en familierecht. Zij hebben een abstract karakter en geven idealen weer die zo veel mogelijk gerealiseerd dienen te worden. In het personen- en familierecht kunnen als klassieke rechtsbeginselen worden onderscheiden: 15 het vrijheidsbeginsel, het gelijkheidsbeginsel en het verantwoordelijkheidsbeginsel Het beginsel van vrijheid Personen dienen zo veel mogelijk vrij te zijn in de keuzes van hun samenlevingsvorm. Aanvankelijk was die vrijheid in het personen- en familierecht nogal beperkt. Immers, zo zagen we in de vorige paragraaf, alleen het huwelijk was aanvankelijk beschikbaar als vorm waarin mensen hun relatie juridisch vast konden leggen. Later is daar het samenlevingscontract bijgekomen, in 1998 gevolgd door het geregistreerd partnerschap en sedert 1 april 2001 behoort ook een huwelijk tussen twee homoseksuele partners tot de wettelijke mogelijkheden. Paren van gelijk geslacht hebben in Nederland dus de vrijheid om hun relatie juridisch vorm te geven. Ook in de relatie ouders en kinderen krijgt het vrijheidsbeginsel steeds meer juridische uitwerking. Zo verkreeg ook de gehuwde man de mogelijkheid om zijn kind te erkennen en kwamen er meer mogelijkheden voor de ontkenning van het vaderschap. Het in 1998 en 2001 gewijzigde adoptierecht verruimde in aanmerkelijke mate de vrijheid van personen om een kind te adopteren. Niet alleen een alleenstaande, maar ook een ongehuwd samenwonend paar mag een kind adopteren en ook adoptie door een al dan niet gehuwd paar van gelijk geslacht is mogelijk. De wijze van verzorging en opvoeding van minderjarige kinderen wordt vanouds in vrijheid bepaald door de ouders. Slechts als zij niet aan minimale verplichtingen voldoen, kan op die vrijheid inbreuk worden gemaakt. Op het gebied van het naamrecht is de keuzevrijheid van de ouders verder vergroot. Het vrijheidsbeginsel kan in het personen- en familierecht nooit helemaal gerealiseerd worden. De vrijheid van personen om keuzes te maken moet soms beperkt worden onder meer, omdat er nog andere rechtsbeginselen zijn die de vrijheid van personen beknotten. Zo wordt de vrijheid van ouders om hun minderjarige kinderen te verzorgen en op te voeden begrensd door de verantwoordelijkheid van de overheid om op te treden als de rechten van kinderen ernstig worden bedreigd Zie over dit onderwerp: AA oktober 1991 (themanummer) en Rood-De Boer 1989; alsmede de Brief van 10 mei 2013 van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan de Voorzitter van de Tweede Kamer inzake inzake het Emancipatiebeleid , Kamerstukken II 2012/2013, , nr EHRM 10 mei 2001, Appl.Nr /95 (Z e.a. t. het Verenigd Koninkrijk) en EHRM 17 december 2002, Appl.Nr /97, NJCM-Bulletin 2003, 7 (Venema t. Nederland). 6

23 Rechtsbeginselen in het personen- en familierecht Tevens kan worden gewezen op de beperking inzake het huwelijksrecht. Men is niet vrij om met meerdere partners tegelijkertijd gehuwd te zijn Het beginsel van gelijkheid Net als in overige onderdelen van het recht geldt ook in het personen- en familierecht dat gelijke gevallen gelijk moeten worden behandeld en ongelijke gevallen ongelijk in de mate van hun onderscheid. Lange tijd was dit beginsel in het personen- en familierecht maar karig uitgewerkt. Er waren vele familierechtelijke ongelijkheden tussen man en vrouw, gehuwde en ongehuwde paren, paren van ongelijk en gelijk geslacht, paren en alleenstaande ouders, ouders en pleegouders, binnen en buiten huwelijk geboren kinderen enz. Vooral vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn veel van die ongelijkheden verdwenen of afgezwakt. 17 Ook hier geldt dat een volstrekte gelijkheid niet altijd bereikt zal kunnen worden. Een voorbeeld daarvan is het naamrecht waar het kind bij gebreke van een keuze door de gehuwde ouders de naam krijgt van de man Het beginsel van verantwoordelijkheid Het beginsel van verantwoordelijkheid is van oudsher kenmerkend geweest voor het personen- en familierecht. Verantwoordelijkheid tussen familieleden, tussen echtgenoten, partners, ouders en kinderen is nader in wets- en verdragsbepalingen uitgewerkt. Zo zijn echtgenoten elkaar getrouwheid, hulp en bijstand verschuldigd en verplicht elkaar het nodige te verschaffen (art. 1:81 BW). Na het huwelijk houdt die verantwoordelijkheid niet zonder meer op. 18 De ene ex-echtgenoot kan de andere aanspreken om naar de mate van diens draagkracht bij te dragen in de kosten van levensonderhoud als eerstgenoemde daarin niet zelf kan voorzien. De echtgenoten zijn ook jegens elkaar verplicht de tot hun gezin behorende minderjarige kinderen te verzorgen en op te voeden en de kosten van die verzorging en opvoeding te dragen (art. 1:82 BW). Ook jegens derden zijn ouders diegenen die de primaire verantwoordelijkheid dragen voor hun minderjarige kinderen (art. 1:247 lid 1 BW). 17 Een ongelijkheid bestaat nog in de Wet op de adeldom, waar adeldom slechts in de mannelijke lijn (via de vader) vererft (Wet van 10 mei 1994, Stb. 360; zie ook ARRvS 21 februari 1995, AB 1996, 222 en Kamerstukken II 2000/2001, , nr. 4-8). 18 Zie bijvoorbeeld de discussie inzake het Wetsvoorstel Herziening partneralimentatie, waarin de initiatiefnemers in het oorspronkelijke wetsvoorstel de grondslag voor de partneralimentatie hadden gewijzigd in compensatie voor het gedurende het huwelijk als gevolg van de tijdens het huwelijk gemaakte keuzes ontstane verlies aan verdiencapaciteit. N.a.v. het advies van de Afdeling advisering van de Raad van State om de berekeningssystematiek op basis van verdiencapaciteit te heroverwegen (omdat dit tot schrijnende situaties kan leiden) hebben de initiatiefnemers besloten het advies te volgen en de huidige grondslag van voortdurende solidariteit c.q. lotsverbondenheid te handhaven. Beëindiging van het huwelijk betekent volgens hen niet dat de zorgplicht die de echtgenoten jegens elkaar hebben op basis van art. 1:81 en 1:84 BW ophoudt te bestaan; vergelijk Kamerstukken II 2016/2017, , nr. 7. 7

24 1.3.3 Personen- en familierecht in ontwikkeling: een introductie Aanvankelijk werd de verantwoordelijkheid in het personen- en familierecht vooral gelegd bij de betrokken personen zelf. Zij moesten voorzien in elkaars behoefte. In de twintigste eeuw is die verantwoordelijkheid van die personen verminderd bijvoorbeeld niet langer ten aanzien van bepaalde verwanten een alimentatieplicht en limitering van de alimentatie en komt voor wat betreft die verantwoordelijkheid in het personen- en familierecht nadrukkelijker de overheid in beeld. Deze wordt steeds meer aangemerkt als medeverantwoordelijk voor het kunnen realiseren van een normaal familie- en gezinsleven door betrokkenen in de samenleving. In de in 2008 gepubliceerde nota gezinsbeleid De kracht van het gezin van het (destijds) Programmaministerie voor Jeugd en Gezin staat te lezen dat het kabinet Nederland gezinsvriendelijker wilde maken en daarmee sociale samenhang 19 wilde bevorderen, want dat begint immers thuis, de plek van zorg en geborgenheid. De afgelopen jaren is in het overheidsbeleid de aandacht voor de rol en betekenis van gezinnen in de samenleving toegenomen. Daar zijn goede redenen voor, want hoewel individualisering lange tijd het sleutelbegrip was, is leven in gezinsverband voor de meeste Nederlanders een vanzelfsprekende keuze gebleven, aldus de gezinsnota. Het aantal eenpersoonshuishoudens is weliswaar sterk gestegen, maar toch leeft de meerderheid van de bevolking in een gezinsverband. Het is daarom niet meer dan vanzelfsprekend wanneer de overheid in haar beleid expliciet rekening houdt met deze essentiële keuze van burgers. Daarbij is volgens de (inmiddels wel weer verouderde) gezinsnota, de rol van de overheid betrokken, maar begrensd. Zo dient overheid in de eerste plaats op afstand te blijven en de privésfeer te eerbiedigen: het recht van burgers op een zelfstandig en ongestoord gezinsleven dient te worden gerespecteerd en beschermd, gezinnen verdienen alle ruimte om zich te ontplooien en in vrijheid te functioneren. Wetgeving dient dan ook de keuzevrijheid van gezinnen, bijvoorbeeld in het combineren van gezin en werk, te faciliteren. De tweede taak van de overheid is voorwaardenscheppend. Door financiële ondersteuning van gezinnen (kinderbijslag, kindgebonden budget) 20, maar ook door bijvoorbeeld te voorzien in voldoende aanbod van vrijwillige opvoedondersteuning, helpt de overheid gezinnen om beter toegerust te zijn tot het dragen van verantwoordelijkheid, zonder zelf in deze verantwoordelijkheid te treden. In de derde plaats heeft de overheid de taak om in te grijpen in het ouderlijk gezag waar de veiligheid van een kind in het geding is, en het gezin (tijdelijk) niet in staat blijkt om op eigen kracht goed te functioneren, en ouders geen hulp aanvaar- 19 Sociale samenhang was een van de uitgangspunten in het Beleidsprogramma Samen werken, samen leven. 20 Door de voorgenomen hervorming en versobering van een aantal kindregelingen (kinderbijslag, kindgebonden budget, de Wet werk en bijstand, de Wet inkomstenbelasting 2001, de Wet studiefinanciering 2000 en enige andere wetten) zal de financiële situatie voor veel ouders en kinderen nog nijpender worden. (Kamerstukken I 2013/2014, , H). 8

25 Plaats van het personen- en familierecht den. Leidend is hierbij het belang van het opgroeiende kind. 21 Een ander probleem betreft de nog steeds bestaande problematiek voor alimentatieafhankelijke vrouwen na echtscheiding. Alhoewel jonge vrouwen inmiddels gemiddeld hoger opgeleid zijn dan jonge mannen, blijken vrouwen bij gezinsvorming hun economische zelfstandigheid (gedeeltelijk) relatief vaak op te geven, terwijl dit zelden voorkomt bij mannen. Deze de facto ongelijkheid leidt tot vragen over emancipatie, aldus de overheid. Het (gedeeltelijk) opgeven van de economische zelfstandigheid bij gezinsvorming tijdens huwelijk of geregistreerd partnerschap kan bij het beëindigen daarvan voor vrouwen leiden tot financiële afhankelijkheid van de ex-partner en onder omstandigheden tot armoede en bijstandsafhankelijkheid. Voor de man kan deze keuze, afhankelijk van zijn draagkracht, leiden tot langdurige financiële verplichtingen in de vorm van partneralimentatie. Kostwinnerschap kan dus deze onbedoelde gevolgen hebben. 22 Daarnaast behoort het ook tot de taak van de overheid om zodanige (wettelijke) maatregelen te nemen dat eenieder ook daadwerkelijk op normale wijze het familie- en gezinsleven kan realiseren. Op die zogenaamde positieve verplichting voor de overheid in het personen- en familierecht komen we terug in C. 1.4 Plaats van het personen- en familierecht Vanuit nationaal perspectief Het personen- en familierecht is van oudsher als een van de basisonderdelen van het burgerlijk recht aangemerkt. Reeds in het Romeinse recht zien we dat het personen- en familierecht naast het vermogensrecht en het burgerlijk procesrecht deel uitmaakt van het privaatrecht. In de Institutiones van Justinianus wordt in het eerste boek het personen- en familierecht beschreven. 23 Art. 12 Boek 1 Institutiones geeft dat als volgt weer: Al het recht dat wij toepassen heeft betrekking op personen, op vermogen of op middelen om zijn recht te handhaven. Laten wij nu eerst de personen zien. Want kennis van het recht zou weinig opleveren, als men de personen ten behoeve van wie het tot stand gekomen is niet zou kennen. In dit eerste boek wordt geregeld welke personen er zijn voor het recht en welke hun rechtspositie is, het huwelijk, het gezag van de vader, de voogdij, de adoptie en bescherming van geestelijk gestoorden, doven, stommen en aan chronische ziekte lijdende personen door de aanstelling van een curator. Vele eeuwen later volgde ook Hugo de Groot in zijn Inleidinge tot de Hollandsche Rechtsgeleerdheid van 1631 deze indeling door het personenrecht in het eerste deel 21 Gezinsnota 2008, p. 7. Zie ook Kamerstukken II 2009/2010, , nr. 17 Gezinsbeleid, Brief van de Minister voor Jeugd en Gezin aan de Voorzitter van de Tweede Kamer. 22 Hoofdlijnenbrief van 10 mei 2013 van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan de Voorzitter van de Tweede Kamer inzake het Emancipatiebeleid , Kamerstukken II 2012/2013, , nr Spruit e.a. (red.) 1993, p. 15 e.v. 9