NR.2 EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN BIOTOOPSTUDIE EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN

Transcriptie

1 NR.2 EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN BIOTOOPSTUDIE EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN

2 IN DIT NUMMER 3 TER VOORBEREIDING 4 De voornaamste bossoorten op aarde 5 Op zoek naar de twee bospercelen 6 Wandelkaart 7 AAN HET WERK 7 Het veldwerk 8 Werkblad Bodem 9 Informatieblad Bodem 10 Determinatietabel van de voornaamste losse grondsoorten 11 Werkblad Begroeiing en licht 12 Determinatietabel: Loofbomen en struiken 14 Determinatietabel: Naaldbomen 16 Determinatietabel: Kruiden en grassen in Kempense bossen 18 Determinatietabel: Varens 19 Werkblad Beheer 20 Informatieblad De mens beheert het bos 21 Werkblad Bodemdieren 22 Determinatietabel: Enkele opvallende bodemdieren 23 Werkblad Weersgesteldheid 24 TER VERWERKING 24 Bespreking: Weersgesteldheid 25 Resultaten: Begroeiing en beheer 26 Bespreking: Begroeiing en beheer 27 Resultaten: Bodem en bodemdieren 28 Bespreking: Bodem en bodemdieren 29 De kringloop van de voedingsstoffen in het bos 30 Bestaan er nog oerbossen? 31 Bossen hebben een grote waarde 33 NOTITIES Dit project kan je kaderen binnen de MOS-werking in je school MOS duurzame scholen straffe scholen Colofon De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Frank Smeets, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Erik Gerits, Jean Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden, en Renata Camps, provinciegriffier Eindredactie: Bertie Vanderlee (PNC) Medewerking: Lena Martens, Dieter Keil en Rita Stroobants (Educatieve Gidsen PNC) Coverillustratie: Kim Duchateau Grafisch ontwerp: Dion Boodts - Grafische Producties, Informatie en Communicatie, provincie Limburg Verantwoordelijke uitgever: Jan Mampaey, Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, 3600 Genk pnc@limburg.be Website: D2017/5.857/008

3 TER VOORBEREIDING Naargelang het klimaatsgebied op aarde komen er andere bossoorten voor. Zo komen er in ons land van nature loofbossen voor. Maar hoe komt het dan dat in onze streken toch verschillende bostypes voorkomen? Aan welke factoren kan het te wijten zijn dat hier in Genk op het ene perceel andere bomen groeien dan op een ander perceel? -- menselijke invloed (beheer): wat is er aangeplant, gekapt, -- grondsoort: grind, zand, leem, bodemvochtigheid: droog, vochtig, nat. EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN Zullen er ook andere dieren leven als er andere bomen groeien? Groeien er andere kruiden in een donker dan in een licht bos? Wij onderzoeken dit door twee bospercelen in Genk met elkaar te vergelijken. Daartoe bestuderen wij de begroeiing, de bodemdieren, de bodemgesteldheid en het beheer in deze twee bospercelen. Bovendien gaan we na in welke mate de weersgesteldheid in het bos verschilt met deze in een open terrein. De eindtermen die met dit project kunnen bereikt worden, vind je op de volgende webpagina: TER VOORBEREIDING 3

4 De voornaamste bossoorten op aarde Kleur onderstaande kaart in zodat je een beter zicht krijgt op de verspreiding van de verschillende bossoorten op aarde. bossavanne In bepaalde streken komt geen bos voor. Geef drie redenen waaraan dit kan te wijten zijn! TER VOORBEREIDING

5 Op zoek naar de twee bospercelen Nadat je in het Provinciaal Natuurcentrum de nodige materialen in ontvangst hebt genomen, ga je in 4 groepjes op zoek naar één bepaald bosperceel (dat je met de gids hebt afgesproken). Om je te oriënteren krijg je een wandelkaart en een kompas. Blijf op de paden! Veel succes! Let op: de beweegbare rode pijl van het kompas wijst naar het noorden! EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN TER VOORBEREIDING 5

6 Wandelkaart Provinciaal Natuurcentrum 6 AAN HET WERK

7 AAN HET WERK Het veldwerk Nadat alle groepen het eerste bosperceel hebben gevonden, verdelen we het materiaal voor de 4 opdrachten: bodem, begroeiing, beheer en bodemdieren. Ieder groepje doet één opdracht. De leraar of begeleider zal elke opdracht kort toelichten. EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN Let op : -- je doet het onderzoek in het bos en niet aan de rand van het bos. Ga daarom ongeveer 5 à 10 m diep het bos in. -- gedraag je als een wetenschapper (werk zo nauwkeurig mogelijk) en zeker als een echte natuurbeschermer (beschadig geen planten door bloemen te plukken of bladeren en takken af te trekken). Als alle groepjes klaar zijn met hun opdracht, wordt alles terug ingepakt en vertrek je per groepje op zoek naar een tweede bosperceel. Daar doet ieder groepje ook weer één opdracht, liefst een andere dan in het vorige bos. De werkblaadjes zijn bruikbaar voor beide bospercelen. AAN HET WERK 7

8 Werkblad Bodem BENODIGDHEDEN Gutsboor met duimspatel, Informatieblad Bodem (blz. 9), determinatietabel van de voornaamste losse grondsoorten (blz. 10), bodemvochtigheidsmeter, voorsteker, meetlatje en schopje. De bodem is een belangrijk deel van het bos. Kies voor je onderzoek een plekje uit met een duidelijke en ongeschonden strooisellaag. De overgang tussen strooisel en humus is meestal zeer geleidelijk. Zolang er herkenbare plantendelen zijn, dien je dit tot de strooisellaag te rekenen. Bestudeer het Informatieblad Bodem (blz. 9) zodat je weet hoe je de opdrachten moet uitvoeren. 1. dikte strooisellaag in mm 2. dikte humuslaag in mm 3. grondsoort 4. bodemvochtigheid BOS: BOS: strooisel humus grond 8 AAN HET WERK

9 Informatieblad Bodem De dikte van strooisel- en humuslaag meten Werkwijze gutsboor 1. Zachtjes indrukken totdat gutsopening nog net zichtbaar is. 2. Tweemaal ronddraaien 3. Uittrekken 4. Met duimspatel vuil verwijderen PS: Hou er rekening mee dat ganse dorre bladeren uit het gutsboortje kunnen vallen. Grondsoort EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN Neem met een schopje een grondstaal op ongeveer 10 cm diepte in de bodem. Let op dat er geen humusdeeltjes of plantenwortels in zitten! Bepaal met de determinatietabel (blz. 10) de grondsoort. Bodemvochtigheid 1. Steek de priem of voorsteker tot aan het handvat in de bodem. 2. Trek de priem uit de bodem. Neem de bodemvochtigheidsmeter vast met de steel (niet met de kop!) en steek hem in hetzelfde gaatje. Niet dieper dan de voorgestoken diepte! 3. Wacht 15 seconden en lees dan de bodemvochtigheid af. 4. Trek de bodemvochtigheidsmeter met de steel uit de bodem en droog de steel met een vod af DRY+ DRY NOR WET WET+ Zeer droog droog vochtig nat zeer nat AAN HET WERK 9

10 Determinatietabel van de voornaamste losse grondsoorten Neem een grondstaal op 10 cm diepte onder de humuslaag. 1. Verbrokkel de grond zoveel mogelijk met de hand. Bestaat de grond enkel uit steentjes of stenen? JA...GRIND NEE....> Kan je met de vochtige (niet natte!) grond een samenhangend bolletje vormen ter grootte van een pingpongbal? (Doe dit al rollend tussen beide handen) JA...> 3 NEE....ZAND 3. Maak de bol langzaam een klein beetje natter. Kan het bolletje tot een cilinder van 5 mm dik en minstens 5 cm lang uitgerold worden? JA...> 4 NEE (de cilinder valt uiteen)....leemhoudend ZAND 4. Maak met behulp van een beetje water terug een klein bolletje. Kan je hem tot een 2 mm dik en 5 cm lang staafje uitrollen? JA...> 5 NEE.... ZANDHOUDEND LEEM 5. Kan het staafje hoefijzervormig rond de pols gebogen worden zonder breken? JA...KLEI NEE.... LEEM 10 AAN HET WERK

11 Werkblad Begroeiing en licht BENODIGDHEDEN Determinatietabel naaldbomen, determinatietabel loofbomen en struiken, determinatietabel kruiden en grassen in Kempische bossen, determinatietabel varens, informatieblad bladterminologie, meetkoord van 10 m, 4 rode bakens, lichtmeter. Omdat we het hele bos niet kunnen onderzoeken, werken we met een proefvlak: dit is een willekeurig te kiezen vierkant van 10 x 10 m in het bos. Je bakent dit proefvlak af met behulp van een meetkoord en vier rode bakens. Gebruik de determinatietabellen om de namen te bepalen van alle bomen, struiken en kruiden die in dit proefvlak groeien. Bepaal tevens de bedekkingsgraad van iedere plant (zie voorbeeld). Tenslotte meet je in het midden van het proefvlak de lichtsterkte. BOS: BOS: EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN Bomen & struiken (+ bedekkingsgraad) Kruiden, grassen en varens (+ bedekkingsgraad) Lichtsterkte Bedekkingsgraad = een maat van oppervlakte die een bepaalde plantensoort inneemt. 3 = meer dan 50% bedekt, 2 = van 10 tot 50% bedekt, 1 = minder dan 10% bedekt Opgelet: 1 grote boom kan het volledige proefvlak bedekken en krijgt dus bedekkingsgraad 3. Oefen met onderstaande voorbeelden: spar: stekelvaren: eik: berk: bosbes: lelietje-der-dalen: AAN HET WERK 11

12 Determinatietabel: Loofbomen en struiken BENODIGDHEDEN 4 loepjes en 4 meetlatjes 12 AAN HET WERK

13 EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN AAN HET WERK 13

14 Determinatietabel: Naaldbomen BENODIGDHEDEN 4 loepjes en 4 meetlatjes 14 AAN HET WERK

15 EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN AAN HET WERK 15

16 Determinatietabel: Kruiden en grassen in Kempense bossen BENODIGDHEDEN 4 loepjes en 4 meetlatjes Determinatiekaart: Kruiden en grassen in Kempense bossen 16 AAN HET WERK

17 EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN Zoekkaart: Kruiden en grassen in Kempense bossen AAN HET WERK 17

18 Determinatietabel: Varens BENODIGDHEDEN 4 loepjes Zijn de bladeren onderaan duidelijker smaller dan in hetmidden en zie je op elk bladeinde een 'stekelpuntje'? 18 AAN HET WERK

19 Werkblad Beheer BENODIGDHEDEN informatieblad De mens beheert het bos In West-Europa bestaan er geen oerbossen meer. Het uitzicht van de bossen is hier bepaald door de mens. Wij bepalen grotendeels welke bomen er groeien en welke er gedund of gekapt worden. Onze bossen zijn dus niet puur natuur. Kijk op het informatieblad De mens beheert het bos en vul de gevraagde gegevens in. 1. Begroeiingslagen BOS: BOS: 2. Ontstaan van het bos EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN 3. Beheersvorm 4. Leeftijdsverhouding 5. Soortensamenstelling 1. Begroeiingslagen in het bos Welke begroeiingslagen komen voor in het bos dat je onderzocht? boomlaag (1) struiklaag (2) kruidlaag (3) moslaag (4) AAN HET WERK 19

20 Informatieblad De mens beheert het bos 2. Ontstaan van het bos AANGEPLANT bomen op regelmatige afstanden of op rijen (let ook op boomstronken) GEZAAID willekeurig 3. Beheersvorm alle bomen meestal met 1 rechtopgaande stam alle bomen met meerdere stammen op een boomstronk hakhout en hooghout samen HOOGHOUT HAKHOUT MIDDELHOUT 4. Leeftijdsverhouding bomen met ongeveer dezelfde dikte en hoogte bomen met variabele dikte en hoogte GELIJKJARIG ONGELIJKJARIG 5. Soortensamenstelling 1 soort meerdere soorten HOMOGEEN GEMENGD 20 AAN HET WERK

21 Werkblad Bodemdieren BENODIGDHEDEN Zoekkaart Enkele opvallende bodemdieren, vouwmeter (2 m), schopje, 4 potloepjes, 2 witte schaaltjes. Zoek een plaats in het bos waar de strooisellaag niet verstoord is. Maak met een vouwmeter een vierkant van 40 x 40 cm en leg hem op de uitgekozen plek. Onderzoek grondig de volledige humus- en strooisellaag binnen dit vierkantje op bodemdieren. Met het schopje leg je daartoe beetje bij beetje bodemmateriaal in het schaaltje. Kijk op de determinatietabel Enkele opvallende bodemdieren en verzamel de gevangen dieren in een potje. Streep de gevonden dieren aan op dit invulblad en bereken achteraf de totalen per diergroep. Noteer enkel de bodemdiertjes die je ziet binnen het vierkant! Dek de onderzochte plaats zo goed mogelijk terug toe en geef alle bodemdieren terug de vrijheid! EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN Regenwormen Pissebedden Naaktslakken Huisjesslakken Duizendpoten Miljoenpoten Spinnen Kevers Andere Aantal dieren Aantal groepen BOS: BOS: aanstrepen totaal aanstrepen totaal AAN HET WERK 21

22 Determinatietabel: Enkele opvallende bodemdieren 22 AAN HET WERK

23 Werkblad Weersgesteldheid BENODIGDHEDEN Lichtmeter, thermometer, hygrometer en windsnelheidsmeter. Het klimaat geeft de gemiddelde weersgesteldheid aan voor een groot gebied vb. West-Europa. De weersgesteldheid binnen zo n groot gebied kan echter op hetzelfde ogenblik sterk verschillen, zelfs op een paar meters afstand van elkaar. Neem nu een plekje in volle zon of ergens in de schaduw, in of uit de wind, De specifieke weersomstandigheden op zo n klein plekje noemt men microklimaat. Meet nu de 4 elementen die de weersgesteldheid bepalen (lichtsterkte, temperatuur, luchtvochtigheid en windsnelheid) zowel in een (willekeurig) bos als op een grasland (vb. nabij het Provinciaal Natuurcentrum) EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN lichtsterkte in lux (1) temperatuur in C (2) luchtvochtigheid in % (2) windsnelheid in m/s (3) Algemene weersgesteldheid: Bewolking (4): Bos Open terrein Werkwijze: 1. op 1 meter boven de grond, met gestrekte arm evenwijdig met de bodem. 2. op 1 meter boven de grond, met gestrekte arm en in de schaduw. 3. gedurende 1 minuut op 1,5 meter boven de grond houden en de maximale uitwijking noteren. 4. bewolkingsschaal: 0/8 = onbewolkt,, 4/8 = half bewolkt,, 8/8 = volledig bewolkt. Opgelet: tijdens de meting mag niemand korter dan 2 m bij je staan. AAN HET WERK 23

24 TER VERWERKING Bespreking: Weersgesteldheid Vergelijk de weersgesteldheid in het bos met die op het open terrein. Noteer waar de grootste en de kleinste waarden gemeten zijn en verklaar. Lichtsterkte: grootst: kleinst: Temperatuur: grootst: kleinst: Windsnelheid: grootst: kleinst: Luchtvochtigheid: grootst: kleinst: 24 TER VERWERKING

25 Resultaten: Begroeiing en beheer Schrijf de resultaten van de verschillende groepen netjes over in de onderstaande tabel. De namen van de bomen, struiken en kruiden schrijf je in de kolom links terwijl je de bedekkingsgraden in de kolom van de twee bossen invult. BOS: BOS: naam (van het bos) soortnaam bedekkingsgraad bedekkingsgraad EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN Beheer Kruiden, Bomen en struiken Lichtsterkte (in lux) ontstaan van het bos beheersvorm leeftijdsverhouding soortensamenstelling TER VERWERKING 25

26 Bespreking: Begroeiing en beheer 1. Vul de namen van beide bossen in. Baseer je voor de naamgeving op de belangrijkste boomsoorten die er groeien (zie bedekkingsgraad). Bijvoorbeeld een bos waarin vooral berken en eiken groeien noemen we een eikenberkenbos. 2. Hoe komt het dat in het ene bos andere boomsoorten groeien dan in het andere? 3. In welk bos is de menselijke invloed het grootst/kleinst? Waarom? grootst: kleinst: 4. Welke invloed heeft het licht op de onderbegroeiing? 5. Welke plant groeit liever niet in volle zon maar in de schaduw? 26 TER VERWERKING

27 Resultaten: Bodem en bodemdieren Schrijf de resultaten van de verschillende groepen netjes over in de onderstaande tabel. EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN Bodem Bodemdieren naam (van het bos) dikte strooisellaag in mm dikte humuslaag in mm grondsoort bodemvochtigheid regenwormen pissebedden naaktslakken huisjesslakken duizendpoten miljoenpoten spinnen andere BOS: BOS: aantal dieren aantal groepen TER VERWERKING 27

28 Bespreking: Bodem en bodemdieren 1. Vul eerst de namen in die je aan beide bossen gaf. 2. In welk bos is de strooisellaag het dunst/dikst? dunst: dikst: Verklaar! 3. Waar leven de minste/meeste bodemdieren? minste: meeste: Verklaar! 4. Zijn de verschillen tussen beide bossen te wijten aan de grondsoort en de bodemvochtigheid? ja neen Verklaar! 5. Was er veel dood hout in de bossen? Heeft dat gevolgen voor de bodemdieren? 28 TER VERWERKING

29 De kringloop van de voedingsstoffen in het bos Vul de begrippen op de juiste plaats in op de tekening. Kies uit: water + mineralen, tak- en bladafval, strooisel, humus en bodemorganismen, wortels, aanvoer regenwater, aanvoer grondwater. EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN verlies verlies Wat is de rol van de bodemdieren? Wat is de rol van de paddenstoelen in de voedselkringloop? TER VERWERKING 29

30 Bestaan er nog oerbossen? In een natuurlijk bos grijpt de mens niet in. Er worden geen bomen geplant of gezaaid. Alle soorten groeien er van nature. Omdat er ook geen bomen gekapt worden, komen er in een natuurlijk bos veel oude, stervende en dode bomen voor. Waar oude bomen omvallen, ontstaan open plekken met weldra heel wat zaailingen. Heel vroeger kwamen er in de Vlaamse wouden ook wolven, lynxen, oerrunderen en bruine beren voor. In een echt natuurlijk bos mogen zij dus niet ontbreken. In onze streken komen er geen oerbossen meer voor. In Polen is er nog een vrij natuurlijk woud maar echte oerbossen vinden we alleen nog nabij de evenaar. In West-Europa is het uitzicht van de bossen sterk beïnvloed door het menselijk beheer. Sommige bossen zijn zelfs puur afgestemd op de opbrengst van hout: het zijn productiebossen. Productiebos Natuurlijk bos open plekken 2. zaailingen 3. kruiden en struiken 4. jonge bomen 5. volgroeide bomen 6. oude bomen 7. stervende bomen 8. dode bomen Waarom zijn oude, stervende en dode bomen (staand of liggend) belangrijke elementen in een bos? 30 TER VERWERKING

31 Bossen hebben een grote waarde Een bos is een levensgemeenschap van planten en dieren waarin bomen het meest opvallen. Geef een ander woord voor levensgemeenschap! In een levensgemeenschap hangt alles samen en zijn planten en dieren van elkaar afhankelijk. Illustreer dat door met onderstaande "organismen" telkens een voedselketen te maken. 1. vos, beukennootje, eekhoorn 2. bes van klimop, havik, merel EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN 3. koolmees, blad van zomereik, sperwer, rups van wintervlinder 4. everzwijn, mens, regenworm, afgevallen bladeren TER VERWERKING 31

32 De biodiversiteit in een bos is doorgaans zeer groot. Wat betekent "biodiversiteit"? Som 5 planten- en 5 diersoorten op die je tijdens deze studie in het bos hebt waargenomen! Planten Dieren In welk door jou onderzocht bos was de biodiversiteit het grootst? Verklaar! Een bos is dus in de eerste plaats een natuurgebied waar veel planten en dieren de kans krijgen om te overleven. Het bos is echter ook belangrijk voor de mens. Geef 3 redenen. Probeer je hierbij in te leven in de rol van wandelaar, kind, onderzoeker, boswachter, houthakker, TER VERWERKING

33 NOTITIES EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN 33

34 34 NOTITIES

35 NOTITIES EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN 35

36 Doe ze allemaal! KORSTMOSSEN, SNUFFELPALEN VAN ONS MILIEU - VELDWERKPROJECT - EEN BOS, MEER DAN BOMEN ALLEEN - BIOTOOPSTUDIE - EEN VIJVER MEER DAN WATER ALLEEN - BIOTOOPSTUDIE - NATUURZOEKTOCHT MEER DAN ZOEKEN ALLEEN - ZOEKTOCHT - limburg.be/pnc Een initiatief van de provincie Limburg Provinciaal Natuurcentrum Craenevenne 86, 3600 Genk