Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam

Transcriptie

1 Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam Voorlopige verspreidingskaarten Versie

2 Colofon titel auteurs foto s omslag kaartmateriaal Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam Mark Grutters boven: Knopsprietje, midden: Greppelsprinkhaan, onder: nimf veldsprinkhaan. Gemeentewerken Rotterdam, Landmeten en Vastgoedinformatie; auteursrecht voorbehouden. bureau Stadsnatuur Rotterdam, juli 2011 adres Bureau Stadsnatuur Rotterdam Westzeedijk AA Rotterdam Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gem aakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende. bsr kan door opdrachtgever niet aansprakelijk worden gesteld voor schade die voortvloeit uit gebruik van data of gegevens of door toepassing van aanbevelingen en conclusies, die zijn opgenomen in deze rapportage.

3 INHOUD Inleiding...3 Rotterdams atlasproject...3 Landelijk sprinkhanenproject...4 Soortenkaarten Sikkelsprinkhaan (Phaneroptera falcata) Struiksprinkhaan (Leptophyes punctatissima) Boomsprinkhaan (Meconema thalassinum) Zuidelijke boomsprinkhaan (Meconema meridionale) Gewoon spitskopje (Conocephalus dorsalis) Zuidelijk spitskopje (Conocephalus discolor) Grote groene sabelsprinkhaan (Tettigonia viridissima) Duinsabelsprinkhaan (Platycleis albopunctata) Greppelsprinkhaan (Metrioptera roeselii) Bramensprinkhaan (Pholidoptera griseoptera) Huiskrekel (Acheta domesticus) Dierentuinkrekel (Gryllodes sigillatus) Veenmol (Gryllotalpa gryllotalpa) Kassprinkhaan (Tachycines asynamorus) Zeggedoorntje (Tetrix subulata) Zanddoorntje (Tetrix ceperoi) Gewoon doorntje (Tetrix undulata) Blauwvleugelsprinkhaan (Oedipoda caerulescens) Kiezelsprinkhaan (Sphingonotus caerulans) Gouden sprinkhaan (Chrysochraon dispar) Bruine sprinkhaan (Chorthippus brunneus) Ratelaar (Chorthippus biguttulus)...15 Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam 1

4 23 Snortikker (Chorthippus mollis) Kustsprinkhaan (Chorthippus albomarginatus) Krasser (Chorthippus parallelus) Knopsprietje (Myrmeleotettix maculatus)...17 Meer lezen Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam

5 INLEIDING Sprinkhanen zijn de laatste jaren steeds meer in de belangstelling komen te staan. Met regelmaat worden nieuwe soorten gevonden en veel soorten breiden zich uit, maar er zijn helaas ook soorten waar het slecht mee gaat. bsr werkt momenteel aan een verspreidingsatlas van de sprinkhanen en krekels binnen de gemeentegrenzen van Rotterdam, en ook landelijk wordt de komende jaren gewerkt aan een geactualiseerde atlas. Meer over dit landelijke atlasproject is verderop te lezen. Dit rapport met voorlopige verspreidingskaarten is gemaakt als handvat bij het veldwerk voor het compleet maken van de verspreidingsoverzichten van de Rotterdamse soorten. Bij elke soort wordt naast de verspreidingskaart ook wat informatie gegeven over de beste manier van waarnemen van de soort en de periode waarin gezocht kan worden. ROTTERDAMS ATLASPROJECT Binnen de gemeentegrens van Rotterdam zijn momenteel van 25 soorten sprinkhanen en krekels waarnemingen bekend (tabel 1). De laatste jaren zit er aardig wat beweging in de soortensamenstelling: afgelopen decennium zijn soorten als Sikkelsprinkhaan, Zuidelijke boomsprinkhaan en Zuidelijk spitskopje gestaag aan het uitbreiden en deze 3 soorten komen inmiddels algemeen voor in Rotterdam. In 2010 werd de eerste Kiezelsprinkhaan voor Nederland aangetroffen op Rotterdamse bodem, later dat seizoen bleek deze in ieder geval al op 3 plekken binnen de gemeente te zitten. Het sprinkhanenseizoen 2011 leverde een vondst op van Gouden sprinkhaan in Hoek van Holland, een soort die hier nog niet eerder was gezien. Om de huidige kennis van de verspreiding van de Rotterdamse sprinkhanen te boekstaven werkt bureau Stadsnatuur Rotterdam aan een verspreidingsatlas. Dit verslag geeft de huidige stand van zaken weer voor wat betreft de bij bsr bekende verspreidingsgegevens. Voor het maken van de kaarten zijn eigen waarnemingen gebruikt, maar ook waarnemingen uit het bestand van EIS-Nederland en De overzichtkaarten geven de verspreiding weer voor alle soorten over de periode De niet-ingekleurde kilometerhokken betreffen dus hokken waar geen actuele waarnemingen bekend zijn van de soort. Deze kaarten geven dus een overzicht van de bekende recente verspreiding, maar kunnen ook gebruikt worden om de betreffende soorten in een nieuw kilometerhok te ontdekken. Figuur 1. aantal soorten aanwezig per kilometerhok in de periode Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam 3

6 Uit voorgaande figuur blijkt dat er in Rotterdam aardig wat soortenrijke plekken te vinden zijn. Zo zijn onder meer in Kralingen, Hoogvliet, Feijenoord, Charlois, Hoek van Holland en in het havengebied kilometerhokken te vinden met 10 of meer sprinkhaansoorten. Toch zijn er ook nog veel kilometerhokken waar geen of maar een enkele soort gezien is. Vaak zijn dit de minder toegankelijke locaties als bermen van grotere wegen en spoorlijnen, maar het is eigenlijk ondenkbaar dat daar echt geen sprinkhaan zal zitten. Zo zal de Bruine sprinkhaan ongetwijfeld voorkomen in verschillende kilometerhokken die nu nog niet zijn ingevuld. Ze nemen genoegen met een zonnige wegberm met een strook groen er langs en zitten eigenlijk overal. In Tabel 1 staan alle Rotterdamse soorten weergegeven. Het gaat om 10 sabelsprinkhanen, 9 veldsprinkhanen, 2 krekels, 1 veenmol en 3 doornsprinkhanen. Tabel 1. In Rotterdam bekende soorten sprinkhanen en krekels. Nederlandse naam wetenschappelijke naam familie paginanummer Sikkelsprinkhaan Phaneroptera falcata sabelsprinkhanen 5 Struiksprinkhaan Leptophyes punctatissima sabelsprinkhanen 5 Boomsprinkhaan Meconema thalassinum sabelsprinkhanen 6 Zuidelijke boomsprinkhaan Meconema m eridionale sabelsprinkhanen 6 Gewoon spitskopje Conocephalus dorsalis sabelsprinkhanen 7 Zuidelijk spitskopje Conocephalus discolor sabelsprinkhanen 7 Grote groene sabelsprinkhaan Tettigonia viridissima sabelsprinkhanen 8 Duinsabelsprinkhaan Platycleis albopunctata sabelsprinkhanen 8 Greppelsprinkhaan Metrioptera roeselii sabelsprinkhanen 9 Bramensprinkhaan Pholidoptera griseoptera sabelsprinkhanen 9 Huiskrekel Acheta domesticus krekels 10 Dierentuinkrekel Gryllodes sigillatus krekels 10 Veenmol Gryllotalpa veenmollen 11 Zeggedoorntje Tetrix subulata doornsprinkhanen 12 Zanddoorntje Tetrix ceperoi doornsprinkhanen 12 Gewoon doorntje Tetrix undulata doornsprinkhanen 13 Blauwvleugelsprinkhaan Oedipoda caerulescens echte veldsprinkhanen 13 Kiezelsprinkhaan Sphingonotus caerulans echte veldsprinkhanen 14 Gouden sprinkhaan Chrysochraon dispar echte veldsprinkhanen 14 Bruine sprinkhaan Chorthippus brunneus echte veldsprinkhanen 15 Ratelaar Chorthippus biguttulus echte veldsprinkhanen 15 Snortikker Chorthippus mollis echte veldsprinkhanen 16 Kustsprinkhaan Chorthippus albomarginatus echte veldsprinkhanen 16 Krasser Chorthippus parallelus echte veldsprinkhanen 17 Knopsprietje Myrmeleotettix maculatus echte veldsprinkhanen 17 Doorgeven van waarnemingen Waarnemingen kunnen doorgegeven worden via de websites of maar ze kunnen ook rechtstreeks aan bsr worden doorgegeven. Mocht men vragen hebben over het sprinkhanenonderzoek of over de soorten kan altijd contact opgenomen worden met de auteur via het in de colofon gegeven adres. Achter in dit rapport worden een aantal nuttige boeken en artikelen gegeven. LANDELIJK SPRINKHANENPROJECT Inmiddels is ook een landelijk atlasproject opgestart. De huidige atlas van de Nederlandse sprinkhanen dateert uit 1997 (Kleukers et al. 1997). Dit is nog steeds een erg goede bron van informatie, maar de verspreidingskaarten zijn toe aan een update en er worden ook een aantal nieuwe soorten toegevoegd. Het doel is om dit in 2013 gereed te hebben, zodat in 2011 en 2012 nog aanvullende veldwaarnemingen verzameld kunnen worden. Er wordt binnen dit project samengewerkt met de website Op deze site is een projectpagina te vinden waar de actuele verspreiding van alle soorten te zien is en ook duidelijk is in welke gebieden nog gezocht kan worden naar sprinkhanen. Waarnemingen die via worden doorgegeven worden overigens ook gebruikt voor de Rotterdamse atlas. 4 Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam

7 SOORTENKAARTEN 1 Sikkelsprinkhaan (Phaneroptera falcata) Voor het eerst in Rotterdam gezien in 2006, nu al op veel plaatsen te vinden. Ze maken een slecht hoorbaar geluid, maar zijn wel te vinden met behulp van ultrasoondetector ( batdetector ). Sikkelsprinkhanen zijn overdag te vinden, maar op warme avonden ook s avonds en s nachts. Ook zijn ze goed op zicht te vinden door te zoeken bij zonnige (duindoorn)struwelen, ruige terreinen en (spoor)bermen. Ze zitten vaak bovenin de struiken en ruigtekruiden. 2 Struiksprinkhaan (Leptophyes punctatissima) Volwassen struiksprinkhanen zijn van juli tot in oktober te vinden. Vooral makkelijk te inventariseren met behulp van batdetector (een droge tik op khz). Ze zitten in allerlei struwelen, ook veel in tuinen en groenzones in stedelijk gebied. Met het zogenaamde kloppen zijn ze ook te vinden. Hierbij klopt men met een stok op takken en vangt op wat er uit komt. Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam 5

8 3 Boomsprinkhaan (Meconema thalassinum) Een soort die in bomen leeft en vrijwel alleen op Zomereik te vinden. Kan goed geïnventariseerd worden door s nachts met een zaklap stammen van zomereiken af te zoeken. Hier paren de dieren en zetten ze hun eitjes in de schors af. Actief vanaf juli tot in oktober. 4 Zuidelijke boomsprinkhaan (Meconema meridionale) Goed te inventariseren door s nachts met een zaklap boomstammen af te zoek waar de dieren paren en eitjes afzetten. Ze zijn op veel boomsoorten te vinden, liefst met een wat ruwere bast. Ook te vinden op bomen op ogenschijnlijk steriele gazons. Later in de nazomer vaak ook in portieken van flatgebouwen en op auto s te vinden. Actief van augustus tot en met november. 6 Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam

9 5 Gewoon spitskopje (Conocephalus dorsalis) Vooral in oevervegetaties en vochtige terreinen. Ze zijn op geluid te vinden, maar ze maken geen hard geluid. Het geluid is te verwarren met dat van het Zuidelijk spitskopje. Deze komt echter vooral in droge terreinen voor, maar soms overlapt hun voorkomen met Gewoon spitskopje. Probeer daarom altijd een dier te zien te krijgen om zeker te zijn. Ook goed te vinden door met een net door vegetatie te slepen. 6 Zuidelijk spitskopje (Conocephalus discolor) In allerlei droge, grazige vegetaties. Op gehoor te vinden (zie ook bij Gewoon spitskopje). Ook goed te vinden door slepen met een net door vegetatie. Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam 7

10 7 Grote groene sabelsprinkhaan (Tettigonia viridissima) Vrijwel overal te verwachten waar zonbeschenen struwelen of ruigten te vinden zijn. Van juli tot en met september goed te vinden op geluid, zowel overdag als op warme avonden. Het geluid is hard en draagt ver. 8 Duinsabelsprinkhaan (Platycleis albopunctata) Alleen bekend uit Hoek van Holland, mogelijk ook in westelijke Maasvlakte. Leefgebied zijn duinen met vegetatie van Helm en Duinriet. Inventarisatie vooral op geluid. Een batdetector kan dit vergemakkelijken. 8 Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam

11 9 Greppelsprinkhaan (Metrioptera roeselii) Tot nu toe maar één waarneming in de Europoort uit 2008, op een op het westen georiënteerde dijk. Komt voor in droge tot vochtige, ruige graslanden en zonnige grasvegetaties op dijken, vaak op plekken met een gradiënt in vocht. Inventarisatie op geluid. Ze maken een kenmerkend, hoog zoemend geluid dat lijkt op gezoem van elektriciteitsmasten. Vooral actief in juli en augustus. 10 Bramensprinkhaan (Pholidoptera griseoptera) Op zicht en geluid te vinden door zonbeschenen braamstruwelen langs de rivieren en havens te onderzoeken, vooral van juli tot en met september. Ook op warme avonden te horen. Het geluid is vrij hoog, een batdetector kan een handig hulpmiddel zijn. Wordt in Rotterdam meestal op korte afstand van water gevonden. Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam 9

12 11 Huiskrekel (Acheta domesticus) De waarnemingen van deze soort hebben betrekking op ontsnapte dieren. Vaak in de buurt van bebouwing of rond kassencomplexen. Ze maken een hard geluid, dat lijkt op dat van de Dierentuinkrekel. Ze kunnen vanaf de grond roepen, maar ook bijvoorbeeld vanuit een nis in een gebouw. Inventarisatie in augustus en september. 12 Dierentuinkrekel (Gryllodes sigillatus) Tot nu toe maar 1 maal vastgesteld. Inventarisatie op zicht en geluid. Lijkt op Huiskrekel. 10 Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam

13 13 Veenmol (Gryllotalpa gryllotalpa) Een vroege soort die van april tot en met juni te horen is. Inventarisatie het makkelijkst op basis van geluid. Voornamelijk in het veenweidegebied, volkstuincomplexen en vochtige terreinen in het noordelijk en oostelijk deel van de gemeente. 14 Kassprinkhaan (Tachycines asynamorus) Een van oorsprong Aziatische soort, die tegenwoordig in grote delen van de wereld voorkomt. Ontsnapte exemplaren kunnen goed stand houden in kelders en kruipruimten van verwarmde gebouwen, waar ze 's nachts binnenshuis op zoek gaan naar plantaardig voedsel. Nog niet in Rotterdam waargenomen, maar wel al enige jaren uit Dordrecht bekend. Maakt geen geluid, maar is door zijn karakteristieke voorkomen makkelijk te herkennen. Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam 11

14 15 Zeggedoorntje (Tetrix subulata) Doornsprinkhanen maken geen geluid, inventarisatie gebeurt door middel van sleepnetbemonsteringen op kansrijke plekken van maart tot en met oktober. Goede plekken om te zoeken zijn kale, vochtige terreindelen en oevers van sloten en poelen. 16 Zanddoorntje (Tetrix ceperoi) Doornsprinkhanen maken geen geluid, inventarisatie gebeurt door middel van sleepnetbemonsteringen op kansrijke plekken van maart tot en met oktober. Kansrijke plekken voor Zanddoorntje zijn kale oevers van poelen en sloten, vochtige braakliggende terreinen in de stad. Het zijn goede vliegers die nieuw geschikt geworden terreintjes snel kunnen koloniseren. 12 Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam

15 17 Gewoon doorntje (Tetrix undulata) Doornsprinkhanen maken geen geluid, inventarisatie gebeurt door middel van sleepnetbemonsteringen op kansrijke plekken van maart tot en met oktober. Gewoon doorntje op allerlei vochtige plekken gevonden worden, maar is in westelijk Nederland vrij zeldzaam. Nimfen van Zand- en Zeggedoorntje worden vaak verward met Gewoon doorntje. Waarnemingen worden liefst gedocumenteerd met bewijsmateriaal in de vorm van een goede foto. 18 Blauwvleugelsprinkhaan (Oedipoda caerulescens) Maakt nauwelijks hoorbaar geluid, inventarisatie vooral op zicht. De dieren vallen pas op als ze opvliegen. Let op verwarring met Kiezelsprinkhaan. Zoeken van juli tot in september op zonnige, zeer schaars begroeide en zandige terreinen. Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam 13

16 19 Kiezelsprinkhaan (Sphingonotus caerulans) Maakt geen hoorbaar geluid, inventarisatie door naar opvliegende dieren te zoeken op geschikte terreinen. Vooralsnog alleen op spoorwegemplacementen aangetroffen, in kale, open vegetaties met veel grind/steenslag. Waarschijnlijk is het huidige verspreidingsbeeld nog verre van volledig. 20 Gouden sprinkhaan (Chrysochraon dispar) In 2011 aangetroffen in Hoek van Holland op een begroeid steentalud. Te inventariseren op zicht en geluid van juni tot en met begin september. Meest nabije populaties in het Gelderse rivierengebied, maar lijkt zich de laatste jaren wat uit te breiden. Recente waarnemingen uit Puttershoek en Oud-Beijerland geven aan dat de soort op meer plekken in de regio te verwachten is. Graslanden langs de Oude Maas of Eiland van Brienenoord zijn interessante zoekplekken. Wordt gevonden in halfopen, halfhoge vegetatie. Vaak in vochtig grasland, maar er zijn ook waarnemingen bekend uit droge terrein waar ze dan vaak op de koelere plekken in de dichte vegetatie zitten. 14 Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam

17 21 Bruine sprinkhaan (Chorthippus brunneus) Met name goed op geluid te inventariseren, van juni tot en met september. De mannetjes zijn ook in de hand herkenbaar, de vrouwtjes niet. De drie soorten Bruine Sprinkhaan, Ratelaar en Snortikker lijken erg veel op elkaar, maar hebben een erg verschillende zang. Komt in veel biotopen voor, vooral de kortere, droge vegetaties in (weg)bermen, braakliggende terreinen en parken. 22 Ratelaar (Chorthippus biguttulus) Best op geluid te inventariseren van juli tot en met september. Algemene soort, die doorgaans in wat kortere, schrale vegetaties voorkomt dan Bruine sprinkhaan. Veel in wegbermen, dijken en braakliggende terreintjes. Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam 15

18 23 Snortikker (Chorthippus mollis) Vooral gemakkelijk aan zijn geluid te herkennen. Een schaarse soort in de stad, hij komt vooral voor in warme, zandige en vrij open vegetaties zoals in de duinen en westelijke haven gevonden worden. Enkele jaren terug is de soort nog op een paar locaties op Rotterdam-Zuid gevonden, onder andere in de omgeving van Laan op Zuid en de Stadionweg in Feijenoord. Onduidelijk of hij daar nog zit omdat veel van deze plekken inmiddels minder open zijn. 24 Kustsprinkhaan (Chorthippus albomarginatus) Een algemene soort van grazige vegetaties in bermen, dijktaluds en braakliggende terreinen. Het geluid lijkt enigszins op dat van Bruine sprinkhaan, maar na enige oefening goed te herkennen. Te horen van juli tot en met september. Vergeleken met Ratelaar en Bruine sprinkhaan komt Kustsprinkhaan ook in hogere vegetaties en in voedselrijkere graslanden voor. 16 Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam

19 25 Krasser (Chorthippus parallelus) Een vrij algemene soort die te horen is van juli tot begin september. Vooral makkelijk op geluid te vinden. Komt in allerlei grazige terreinen voor. Vaak op wat meer vochtige plekken dan Ratelaar en Bruine sprinkhaan. Zo is de Krasser erg algemeen op de dijken langs de Oude Maas en de Nieuwlandsedijk in Hoek van Holland. 26 Knopsprietje (Myrmeleotettix maculatus) Een typische duinsoort die te vinden is van juni tot en met september. Goed te vinden op geluid of door op zicht naar de dieren te zoeken in geschikt habitat. Het geluid dat ze maken is wel vrij zacht en wordt gemakkelijk overstemd door omgevingsgeluiden. Vooral op zandige terreinen in het duingebied en op Maasvlakte. Ten oosten van Europoort nooit waargenomen. Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam 17

20 MEER LEZEN Publicaties bsr (te downloaden op Brekelmans, F.L.A Sprinkhanen en krekels in Rotterdam. Natuurlijk Rotterdam 4(3): 4-5. Brekelmans, F.L.A. & M.M.E. Backerra Voorlopige atlas dagvlinders, libellen en sprinkhanen Rotterdam. bsr rapport 35. bureau Stadsnatuur Rotterdam, Rotterdam. Grutters, M.A.J De Greppelsprinkhaan in Rotterdam. Natuurlijk Rotterdam 10(1): 5-6. Grutters, M.A.J Zuidelijke sprinkhanen rukken op. Straatgras 21 (4): Natuurhistorisch Museum Rotterdam, Rotterdam. Grutters, M.A.J Kiezelsprinkhaan in Rotterdam. Straatgras 22 (4): 83. Natuurhistorisch Museum Rotterdam, Rotterdam. Boeken Kleukers, R.M.J.C., E.J. van Nieukerken, B. Odé, L.P.M. Willemse & W.K.R.E. van Wingerden De sprinkhanen en krekels van Nederland (Orthoptera). Nederlandse Fauna 1: Kleukers, R.M.J.C. & R.F.M. Krekels Veldgids sprinkhanen en krekels. KNNV-uitgeverij, Utrecht. Internet (Orthoptera of Europe) (projectpagina atlasproject op waarneming.nl) (pagina over sprinkhanenatlas op website EIS) 18 Verspreiding sprinkhanen en krekels in Rotterdam