NIEUW SAMENGESTELDE GEZINNEN: EEN CASESTUDIE NAAR MATTERING EN WELZIJN BIJ EEN GEZIN MET VERHOOGD ROLCONFLICT

Transcriptie

1 NIEUW SAMENGESTELDE GEZINNEN: EEN CASESTUDIE NAAR MATTERING EN WELZIJN BIJ EEN GEZIN MET VERHOOGD ROLCONFLICT Aantal woorden: Ilse Vanhee Studentennummer: Promotor: Prof. dr. Ann Buysse Copromotor: Prof. dr. Tom Loeys Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de richting Klinische Psychologie Academiejaar:

2 Woord Vooraf Het woord masterproef doet mij denken aan verschillende zaken: statistiek, tijdsdruk, stress, trots en ook dankbaarheid. In dit onderdeel wil ik graag plaats maken voor dit laatste aspect en wil ik alle mensen bedanken die deze masterproef mee tot stand hebben gebracht. De zoektocht naar nieuw samengestelde gezinnen verliep niet zonder slag of stoot. Ik wens dan ook vooreerst alle nieuw samengestelde gezinnen te bedanken voor hun deelname aan het onderzoek. Verder wil ik iedereen bedanken die zich ingezet heeft om gezinnen in hun kennissenkring te rekruteren. In bijna elk gesprek kwam de vraag naar nieuw samengestelde gezinnen ter sprake, maar jullie hebben hier nooit vervelend op gereageerd. Vervolgens wil ik Prof. dr. Ann Buysse en Prof. dr. Tom Loeys bedanken voor de mogelijkheid om deze masterproef te schrijven. Ik wens ook de commissarissen te bedanken voor het lezen van deze masterproef. Daarnaast wil ik nadrukkelijk mevrouw Charlotte Pylyser bedanken voor de goede hulp en begeleiding gedurende de voorbije twee jaar. Bedankt voor de energie en de tijd die u hebt vrijgemaakt voor het geven van feedback en het samen doorploegen van de statistische analyses. Ten slotte wil ik mijn ouders en mijn vriend bedanken voor de steun die ze me hebben gegeven tijdens mijn studiejaren. Wanneer het even moeilijker ging, stonden jullie altijd klaar om mij aan te moedigen of mijn gedachten even te verzetten.

3 Abstract In deze masterproef worden rolconflict, mattering en welzijn bij nieuw samengestelde gezinnen bestudeerd. Deze aspecten spelen een cruciale rol in de gezinsvorming. Om de gezinsprocessen beter te begrijpen, wordt het Social Relations Model (SRM; Kenny & LaVoie, 1984) aangewend. Het SRM biedt de mogelijkheid om het gezinsfunctioneren op het individuele, relationele en het familieniveau te bestuderen. In deze masterproef worden twee onderzoeksvragen vooropgesteld. Enerzijds wordt op groepsniveau bestudeerd welke SRM-effecten bijdragen tot het gezinsproces mattering in nieuw samengestelde gezinnen. De resultaten wijzen een combinatie van verschillende factoren aan. Op individueel niveau hebben de karakteristieken van de ouder, de stiefouder, het oudste en het jongste kind een invloed op de ervaren mattering (actoreffecten). Daarnaast hebben de karakteristieken van de stiefouder een invloed op de mate waarin mattering uitgelokt wordt bij de overige gezinsleden (partnereffect partner). Verder wordt het belang van het relationeel niveau onderstreept, daar de kenmerken van verschillende specifieke relaties tevens hun invloed hebben op de ervaren mattering (relatie-effecten). Anderzijds wordt aan de hand van een casestudie geëxploreerd of een gezin met een verhoogde score op rolconflict, ook voor mattering en welzijn afwijkt van de normgroep. Het onderzoek genereert enkele opvallende resultaten op vlak van de ervaren mattering van de ouder en het welzijn in het gezin. Deze resultaten roepen verschillende nieuwe hypothesen op, die bijgevolg gebruikt kunnen worden als uitgangspunt voor een therapeutisch traject met het casestudiegezin. Op grond van deze studie kan dan ook geconcludeerd worden dat het SRM een meerwaarde biedt als klinische assessment tool.

4 Inhoudsopgave Inleiding Wat is een Nieuw Samengesteld Gezin?... 2 Complexiteit Uitdagingen in nieuw samengestelde gezinnen Huidige benadering Rolconflict, Mattering en Welzijn... 8 Rolconflict Ouderschap en partnerschap Rolconflict in nieuw samengestelde gezinnen... 9 Mattering Welzijn Het Social Relations Model Actoreffect Partnereffect Relatie-effect Familie-effect Reciprociteiten Onderzoeksvragen Methode Deelnemers Meetinstrumenten Bevraging rolconflict Bevraging mattering

5 Bevraging welzijn Procedure Statistische Analyses SRM-analyse Casestudie Resultaten Onderzoeksvraag Eén Missing data Descriptieve analyses SRM-analyses Actoreffect Partnereffect Relatie-effect Familie-effect Onderzoeksvraag Twee Demografische gegevens casestudiegezin Selectiecriterium SRM-analyses Actoreffect Partnereffect Relatie-effect Familie-effect Welzijn

6 Discussie Resultatenbespreking Onderzoeksvraag één Onderzoeksvraag twee Rolconflict Mattering Welzijn Conclusie Sterktes en belang van het onderzoek Beperkingen van huidig onderzoek Suggesties voor toekomstig onderzoek Algemene conclusie Referenties... 63

7 In de hedendaagse maatschappij wordt een grote groep gezinnen geconfronteerd met een echtscheiding of met de beslissing om een relatie stop te zetten. Cijfers van de Algemene Directie Statistiek geven weer dat in 2015, echtscheidingen werden uitgesproken in België. Bij van deze echtscheidingen is niet bekend of hier kinderen bij betrokken waren. Bij de overige echtscheidingen, hebben 9489 kinderen dit scheidingsproces tussen hun ouders mee doorgemaakt (Federale Overheidsdienst Economie [FOD Economie], 2015). De cijfers van wettelijk samenwonenden voor 2015 zijn tot op heden niet beschikbaar, maar de statistieken van 2014 werden reeds gepubliceerd. In 2014 werd bij personen de verklaring van wettelijke samenwoning beëindigd (FOD Economie, 2014). Deze cijfers geven echter niet aan of hierbij kinderen betrokken waren, dan wel hoeveel kinderen dit zou betreffen. Veel ouders blijven na het beëindigen van een relatie niet alleen en beginnen een relatie met een nieuwe partner. Zo worden nieuw samengestelde gezinnen gevormd. Heireman en Lemmens (2010) duiden aan dat één op de 25 gezinnen in België een nieuw samengesteld gezin is en dit aantal blijft stijgen doorheen de jaren. Hoewel nieuw samengestelde gezinnen geen nieuw gegeven zijn van de huidige maatschappij, werd dit onderwerp in het verleden weinig aangesneden in onderzoek (Buysse & Maes, 2010). Wetenschappelijk onderzoek spitste zich enkele jaren geleden voornamelijk toe op kerngezinnen. Het beperkte aantal studies omtrent nieuw samengestelde gezinnen stond bijkomend vooral stil bij de vergelijking tussen kerngezinnen en nieuw samengestelde gezinnen (Sweeney, 2010). Stilaan komt hier verandering in en wordt meer specifiek onderzoek verricht naar nieuw samengestelde gezinnen (King, Amato, & Lindstrom, 2015). Deze masterproef kan gesitueerd worden in deze kanteling. Meer bepaald kan onderzoek naar het proces van gezinsvorming interessante kennis opleveren. Waarom kiezen mensen voor een nieuw samengesteld gezin? Hoe verloopt dit proces en hoe komt het gezin tot een eigen gezinsidentiteit? Procesonderzoek bij nieuw samengestelde gezinnen staat echter nog in de kinderschoenen. Dit heeft als implicatie dat tot op heden weinig literatuur omtrent dit onderwerp verschenen is (Buysse & Maes, 2010). 1

8 Wat is een Nieuw Samengesteld Gezin? Ganong en Coleman (2004) definiëren een nieuw samengesteld gezin als de situatie waarbij twee personen een nieuwe relatie starten en waarbij één (of beide) partner(s) minstens één kind heeft uit een vorige relatie. De partners dienen niet noodzakelijk getrouwd te zijn alvorens gesproken kan worden van een nieuw samengesteld gezin (Ganong & Coleman, 2004). Andere definities beklemtonen de biologische band tussen de ouder en het kind en het feit dat de biologische band aanwezig was alvorens beide partners een relatie aangingen (Heireman & Lemmens, 2010). Zoals reeds werd opgemerkt, zijn nieuw samengestelde gezinnen geen recent gegeven in de maatschappij. De redenen om een nieuw samengesteld gezin te vormen, zijn echter wel geëvolueerd doorheen de tijd. Enkele tientallen jaren geleden werd een nieuw samengesteld gezin voornamelijk gevormd doordat de moeder/vader overleden was en de andere ouder iemand nodig had om voor de kinderen te zorgen of om inkomsten te verwerven. Het zoeken van een nieuwe partner was noodzakelijk voor het gezin (Buysse & Maes, 2010). De rol die toegeschreven werd aan de stiefouder was dan ook helder. Hij of zij diende in te staan voor de opvoeding van de kinderen of het verwerven van inkomsten (Mignot, 2008). In de huidige samenleving is dit minder het geval. Er wordt meer door de ouders zelf gekozen om uit elkaar te gaan en opnieuw een relatie te starten met een andere partner (Buysse & Maes, 2010; Degrande & Jacobs, 1998; Sweeney, 2010). In de huidige samenleving wordt een nieuw samengesteld gezin met andere woorden minder uit noodzaak gevormd en betreft het meer een keuze (Buysse & Maes, 2010). Naast de term nieuw samengesteld gezin, worden ook andere benamingen gebruikt. Voorbeelden hiervan zijn: stiefgezin, gerecycleerd gezin, hertrouwde families, stiefmoedergezinnen, stiefvadergezinnen, enz. Vaak hebben deze benamingen echter een negatieve bijklank (Ganong & Coleman, 2004; Heireman & Lemmens, 2010). Buysse en Maes (2010) prefereren de benaming zelf-samengesteld gezin zodat het keuzeaspect wordt beklemtoond. In huidig onderzoek wordt de term nieuw samengesteld gezin gehanteerd. Complexiteit. Zoals de benamingen stiefmoedergezin en stiefvadergezin doen uitschijnen, worden nieuw samengestelde gezinnen gekenmerkt door een bepaalde 2

9 complexiteit (Fields, 2001). Hét nieuw samengesteld gezin bestaat niet. Er kunnen verschillende vormen van nieuw samengestelde gezinnen onderscheiden worden. Hierdoor lijkt het voor buitenstaanders soms een complex geheel. Naast de biologische moeder en vader kan sprake zijn van een stiefmoeder, stiefvader, stiefzus, stiefbroer, halfbroer en halfzus (Degrande & Jacobs, 1998; Fields, 2001; Heireman & Lemmens, 2010). Verder kunnen de partners gehuwd zijn, samenwonend of apart wonen. Dit heeft als implicatie dat onderzoek naar nieuw samengestelde gezinnen ook variërend en complex kan zijn (Repond & Darwiche, 2016). Naast de diversiteit in vormen van nieuw samengestelde gezinnen, kan ook binnen het gezin complexiteit aanwezig zijn. De verschillende gezinsleden kunnen uiteenlopende meningen en percepties hebben omtrent het nieuwe gezin en de nieuwe gezinsrelaties die gevormd worden (Heireman & Lemmens, 2010). Dit zorgt er voor dat nieuw samengestelde gezinnen voor extra uitdagingen staan, in vergelijking met het leven in een kerngezin. Uitdagingen in nieuw samengestelde gezinnen. Bij het denken aan nieuw samengestelde gezinnen gaat de aandacht vaak in de eerste plaats uit naar de impact voor de kinderen. Na het proces van de echtscheiding tussen hun ouders, worden zij geconfronteerd met een stiefouder, met eventueel stiefbroers en -zussen en later mogelijk halfbroers en zussen. Dit vraagt van de kinderen, maar ook van de volwassenen de nodige tijd en adaptatie aan de nieuwe situatie (Buysse & Maes, 2010; Ganong & Coleman, 2004). Vermits het nieuw samengesteld gezin geen gezamenlijke geschiedenis heeft, dienen de gezinsleden op verschillende vlakken hun leven te reorganiseren. Ze dienen zich ook aan te passen aan de rollen die hen worden toegekend (Cottyn, 2008; King et al., 2015). De eerste jaren dat het nieuwe gezin samenwoont, worden daarom als cruciaal beschouwd om een gezinsidentiteit te vormen (Heireman & Lemmens, 2010). In verschillende studies wordt gesproken over een periode van vijf à zeven jaar alvorens de gezinsleden zich aangepast voelen in het nieuwe gezin (Heireman & Lemmens, 2010; Hetherington & Kelly, 2002). Een belangrijke uitdaging betreft de rolverdeling binnen het nieuw samengesteld gezin. Door de echtscheiding wordt het partnerschap tussen de biologische ouders verbroken, maar wordt het ouderschap nog door beide ouders behouden (Cottyn, 2008). 3

10 Wanneer de biologische ouders een nieuwe partner ontmoeten, wordt van de nieuwe partner verwacht dat het stiefouderschap door hem/haar wordt opgenomen (Degrande & Jacobs, 1998). Veel onderzoek spitst zich dan ook toe op de plaats die de stiefouder inneemt binnen het gezin (Fine, Coleman, & Ganong, 1998). Wanneer een nieuwe partner in het gezin komt, dienen verschillende wijzigingen te gebeuren aan de bestaande rollen (Pryor, 2013). De partner verkrijgt nieuwe taken, alsook de rol van de andere gezinsleden kan gewijzigd worden. Er bestaat echter geen consensus over welke rol de stiefouder net dient op te nemen in het gezin (Cottyn, 2008). Hierbij wordt veel variatie gevonden tussen verschillende nieuw samengestelde gezinnen (Repond & Darwiche, 2016). Voornamelijk de rol van de stiefmoeder is een populair onderwerp net omdat veel stereotypen hierrond levendig gehouden worden (Cottyn, 2008; Fellmann, Galán, Roque, & Galán, 2008). Enerzijds bestaat het stereotype beeld van de boze stiefmoeder die niet voor haar stiefkinderen zorgt. Anderzijds rust op moeders het sociale perspectief dat zij er alles aan dienen te doen om zo goed mogelijk voor de kinderen te zorgen en het gezin samen te houden (Gosselin & David, 2005; Reger, 2001; Weaver & Coleman, 2005). Teruggekoppeld naar stiefmoeders, wordt dit als een moeilijke afweging beschouwd (Cottyn, 2009). Onderzoek toont aan dat stiefmoeders het dan ook vaak moeilijk hebben om hun plaats binnen het nieuw samengesteld gezin te vinden (Gosselin & David, 2005). Stiefmoeders gedragen zich als een moeder voor de kinderen (ze wassen, koken en onderhouden de kinderen), maar willen niet de moederrol opnemen daar de kinderen reeds een moeder hebben. Hoe sterk de zorgende rol opgenomen wordt, kan fluctueren doorheen de tijd (Weaver & Coleman, 2005). Daar waar de stiefmoeder een veel besproken onderwerp is, wordt in wetenschappelijk onderzoek toch hoofdzakelijk gewerkt met stiefvadergezinnen. Dit onder meer omdat de meeste nieuw samengestelde gezinnen stiefvadergezinnen zijn. Deze gezinnen zijn zo meer vertegenwoordigd in de databanken (Amato, King, & Thorsen, 2016; Fields, 2001; Solomon, 1995; Stewart, 2007). De stiefvader ondervindt doorgaans minder problemen met zijn verschillende rollen dan de stiefmoeder. Van stiefvaders wordt minder verondersteld dat zij zich engageren in het huishouden en het opvoeden van de stiefkinderen (Weaver & Coleman, 2005). Mannen nemen namelijk meer de spelende rol op met de (stief)kinderen, daar waar van vrouwen meer de zorgende rol verwacht wordt (Weaver & Coleman, 2010). Voorts wordt aangetoond dat stiefvaders 4

11 zich in het algemeen liever zien als een vriend van het stiefkind. Ze nemen wel enkele vaderrollen op, maar hebben niet de bedoeling om de plaats van de biologische vader in te nemen (Blyaert, Van Parys, De Mol, & Buysse, 2016). Naast de rolverdeling, worden nieuw samengestelde gezinnen ook met andere uitdagingen geconfronteerd. Vooreerst is het mogelijk dat meerdere kinderen uit verschillende gezinnen aanwezig zijn in het gezin. De kinderen kunnen dan tot twee nieuw samengestelde gezinnen behoren: het gezin van de vader met eventueel zijn nieuwe partner en het gezin van de moeder met eventueel haar nieuwe partner (Degrande & Jacobs, 1998; Sweeney, 2010). Wanneer sprake is van co-ouderschap wonen de kinderen afwisselend bij beide gezinnen. Ook dit vergt een periode van adaptatie bij de kinderen en de (stief)ouders. De kinderen dienen de regels in de desbetreffende gezinnen na te leven. Deze regels kunnen echter variëren van gezin tot gezin. Verder kan de rol die opgenomen wordt door de volwassenen wisselend zijn afhankelijk van wie in het gezin verblijft. De partner en de biologische ouder moeten zich steeds aanpassen aan de rollen die ze dienen op te nemen wanneer de (stief)kinderen er wel dan niet zijn (Fellmann et al., 2008). Daarnaast kunnen er ook rolconflicten optreden binnen het nieuw samengesteld gezin. Huidig onderzoek spitst zich toe op de rolconflicten die kunnen ontstaan wanneer de partnerrol en de ouderrol samen opgenomen worden. In de volgende sectie zal hier dieper op worden ingegaan. Een volgend thema van uitdagingen betreft de ontluikende band tussen de stiefouder en het stiefkind. Onderzoek van Schmeeckle, Giarrusso, Feng, en Bengtson (2006) ging na welke plaats aan de stiefouder werd toegekend en dit gerapporteerd door de adolescente stiefkinderen. Een belangrijke vraag hierbij was of de jongeren de stiefouder als een volwaardig gezinslid aanzien. Met de resultaten werd aangetoond dat de adolescenten in de steekproef de stiefouder niet volledig beschouwden als een volwaardig familielid. Wanneer op een continuüm van helemaal niet tot helemaal wel gevraagd werd hoe zeer ze de stiefouder als gezinslid zagen, gaven de meeste adolescenten een beetje aan. Wanneer de stiefouder getrouwd was met de biologische ouder, werd de stiefouder wel meer als een volwaardig gezinslid aanzien dan wanneer enkel sprake was van samenwonen. Deze resultaten geven eveneens weer dat het vormen 5

12 van een nieuw samengesteld gezin geen makkelijk proces is en dat het enige tijd vergt alvorens een gezinsband kan aangegaan worden tussen stiefouders en stiefkinderen. Kinniburgh-White, Cartwright, en Seymour (2010) toonden verder ook aan dat de persoonlijkheid van de stiefouder, en meer bepaald van de stiefvader, een belangrijk aspect is voor de stiefkinderen. De stiefkinderen vertelden een betere relatie te hebben met hun stiefvader als deze hen steunt, lief is en warmte naar hen uitstraalt. In wetenschappelijk onderzoek wordt vooral de relatie tussen de stiefouder en de stiefkinderen onder de loep genomen en wordt bekeken hoe deze relatie vormgegeven wordt. Daartegenover wordt weinig aandacht besteed aan de veranderingen die de vorming van een nieuw samengesteld gezin kunnen teweegbrengen binnen de ouderkindrelatie. Meestal wordt uitgegaan van een stabiele relatie tussen de ouder en het kind (Repond & Darwiche, 2016). Onderzoek dat zich toespitst op de ouder-kindrelatie in nieuw samengestelde gezinnen spreekt dit tegen. Het vormen van een nieuw samengesteld gezin kan ingrijpende veranderingen binnen de ouder-kindrelatie teweegbrengen (Cartwright, 2014). Dit vormt daarom ook een uitdaging voor deze gezinnen. Door Hetherington et al. (1992) werd aangetoond dat de ouder-kindrelatie op de proef wordt gesteld gedurende de eerste jaren in een nieuw samengesteld gezin. Hierbij werden moeders in nieuw samengestelde gezinnen die hertrouwd waren, vergeleken met moeders uit kerngezinnen. In vergelijking met deze laatste groep zouden moeders uit nieuw samengestelde gezinnen meer negativiteit vertonen ten opzichte van hun biologische kinderen uit een voorgaande relatie. Dit houdt gemiddeld twee jaar aan. Daarnaast zouden kinderen in een nieuw samengesteld gezin ook minder affectie vertonen naar hun biologische moeder en dit in vergelijking met kinderen uit kerngezinnen (Solomon, 1995). Bij het bestuderen van de studies van Solomon (1995) en Hetherington et al. (1992), wordt duidelijk dat beide studies vergelijkende onderzoeken bevatten. In deze masterproef zal een andere benadering gehanteerd worden. Huidige benadering. De voorbije jaren werd hoofdzakelijk onderzoek verricht naar de interacties tussen stiefouders en stiefkinderen, wat de gevolgen zijn van het wonen in een nieuw samengesteld gezin voor de kinderen, hoe de structuur van een nieuw samengesteld gezin eruitziet, enz. Tevens werd veel onderzoek verricht naar de 6

13 vergelijking tussen kerngezinnen en nieuw samengestelde gezinnen (Van Eeden- Moorefield & Malloy, 2015). Hierbij wordt vooral gefocust op de negatieve aspecten die verbonden zijn aan nieuw samengestelde gezinnen. Deze invalshoek wordt de deficit comparison benadering genoemd (Sweeney, 2010). Onderzoek dat zich meer toespitst op de sterktes en de mogelijkheden van een nieuw samengesteld gezin, weg van het negatieve stigma, kan beschouwd worden als stepfamily-focused research (King et al., 2015, p. 1179). In de stepfamily-focused benadering wordt specifiek gekeken naar de nieuw samengestelde gezinnen zelf en wordt afgestapt van de neiging om nieuw samengestelde gezinnen met kerngezinnen te vergelijken (King et al., 2015; Sweeney, 2010). Het onderzoek dat gevoerd wordt in het kader van deze masterproef, sluit zich aan bij deze benadering en stapt bijgevolg af van de deficit-stelling. Er wordt specifiek gefocust op het nieuw samengesteld gezin en zijn gezinsleden en hierbij wordt geen vergelijking gemaakt met kerngezinnen. Hoewel onderzoek naar het vormen van een nieuw samengesteld gezin steeds meer ingang krijgt, is tot op de dag van vandaag weinig onderzoek bekend omtrent het vormingsproces van het nieuwe gezin. Longitudinaal onderzoek wordt nodig geacht om een beter zicht te krijgen op de vorming van een nieuw samengesteld gezin en op hoe de verschillende individuen dit beleven (Sweeney, 2010). Huidig onderzoek biedt niet de mogelijkheid om longitudinaal onderzoek uit te voeren. In dit onderzoek wordt wel gepeild naar gezinsprocessen en -aspecten die belangrijk zijn bij het vormen van een gezin. Aangezien deze masterproef kadert binnen een grootschalig onderzoek van de Universiteit Gent, wordt enkel ingegaan op de aspecten die van belang zijn voor deze deelstudie. Achtereenvolgens zullen rolconflict, mattering (het gevoel ertoe te doen voor de andere gezinsleden) 1 en welzijn besproken worden. 1 Deze masterproef zal zowel gebruik maken van het Engelse woord mattering als van de Nederlandse vertaling het gevoel ertoe te doen. 7

14 Rolconflict, Mattering en Welzijn Rolconflict. Ouderschap en partnerschap. De eerste jaren waarin een nieuw samengesteld gezin gevormd wordt, zijn cruciaal voor de ontwikkeling van een gezin. De ouder en zijn/haar nieuwe partner vinden elkaar na een voorgaande relatie en vanaf de start worden ook hun kinderen betrokken (Heireman & Lemmens, 2010). Bij kerngezinnen met kinderen wordt een andere volgorde doorlopen. Vaak wordt gebruik gemaakt van de family life cycle (Kapinus & Johnson, 2003, p. 155) om de verschillende stadia in de gezinsontwikkeling te bestuderen. In het kerngezin leren de twee partners elkaar kennen en brengen ze een periode met twee door zonder dat hier reeds kinderen aanwezig zijn. Dit is doorgaans de periode waarbij de band tussen beiden gesterkt wordt. Wanneer deze band aanwezig is, kan bijvoorbeeld beslist worden om als koppel aan gezinsuitbreiding te beginnen. De structuur van het gezin wordt vervolgens aangepast aan de nieuwe situatie met de kinderen (Cox & Paley, 2003). Bij nieuw samengestelde gezinnen wordt een ander traject afgelegd. Dit zorgt ervoor dat de visies die heersen over het kerngezin, niet doorgetrokken kunnen worden naar nieuw samengestelde gezinnen (Cottyn, 2008, 2009). Bij nieuw samengestelde gezinnen lopen de verschillende stadia van de family life cycle door elkaar (Kapinus & Johnson, 2003). Minstens één partner heeft reeds kinderen uit een voorgaande relatie wanneer de nieuwe relatie gestart wordt. De kinderen zijn onmiddellijk aanwezig in het gezin, dit terwijl de band tussen de partners nog volop in ontwikkeling is. De biologische ouder dient hierbij het ouderschap op zich te nemen, alsook het prille partnerschap. Daar waar in een kerngezin ouderschap en partnerschap door beide volwassenen samen wordt uitgevoerd, is dit niet het geval in nieuw samengestelde gezinnen. In nieuw samengestelde gezinnen wordt met name het partnerschap door beide volwassenen opgenomen, maar vervult enkel de biologische ouder het ouderschap ten opzichte van zijn kinderen (Cottyn, 2008, 2009). Tegelijkertijd dient ook de band tussen de stiefouder en de kinderen nog opgebouwd te worden (Heireman & Lemmens, 2010). De nieuwe partner krijgt er met andere woorden onmiddellijk het stiefouderschap bij (Degrande & Jacobs, 1998). In onderzoek van Sweeney (2010) werd aangetoond dat wanneer nieuw samengestelde 8

15 gezinnen reeds langer bij elkaar zijn, de stiefouder en de kinderen wel dichter naar elkaar toegroeien. Wanneer beide partners reeds kinderen hebben uit de vorige relatie, dient in het begin de band tussen de kinderen en de stiefkinderen eveneens nog opgebouwd te worden. Rolconflict in nieuw samengestelde gezinnen. Zoals reeds werd aangegeven, heeft elk gezinslid een bepaalde positie of rol in het gezin. De verschillende rollen binnen het gezin gaan gepaard met verschillende rechten en verantwoordelijkheden (Fellmann et al., 2008). In een recent gevormd nieuw samengesteld gezin is het evenwel niet altijd duidelijk wie welke rollen dient op te nemen (Ganong & Coleman, 2004). Dit kan leiden tot het ontstaan van rolconflicten. Deze komen tot stand wanneer een tegenstrijdigheid ontstaat in de rollen die door een persoon worden opgenomen (Hecht, 2001). Er kunnen twee vormen van rolconflict onderscheiden worden. Enerzijds kan gesproken worden van een intra-rolconflict, anderzijds van een inter-rolconflict. Een intra-rolconflict ontstaat wanneer meerdere mensen verschillende ideeën hebben over hoe de persoon zijn/haar rol dient op te nemen (Fellmann et al., 2008). Intra-rolconflicten komen veelvuldig voor in nieuw samengestelde gezinnen en dit vooral met betrekking tot de rol van stiefouder. Wanneer verschillende gezinsleden een andere visie hebben over de plaats en de rol die de stiefouder binnen het gezin dient op te nemen, kan gesproken worden van een intrarolconflict (Fellmann et al., 2008). Een voorbeeld hiervan is de visie van de kinderen en de ouder over de mate van autoriteit die de stiefouder mag opnemen. Inter-rolconflicten ontstaan wanneer een persoon op een bepaald moment in tweestrijd zit met de verschillende rollen die hij/zij dient op te nemen (Fellmann et al., 2008). De persoon kan op dat moment niet aan beide rollen voldoen en dient een bepaalde rol op de voorgrond te plaatsen (Hecht, 2001). Conflicten tussen de ouderrol en de partnerrol in nieuw samengestelde gezinnen kunnen als voorbeeld van een interrolconflict aangekaart worden. Huidig onderzoek zal zich voornamelijk toespitsen op inter-rolconflicten en meer specifiek op de conflicten met betrekking tot het ouderschap versus het partnerschap. Voor de biologische ouder is het niet gemakkelijk om beide rollen op te nemen. Cottyn (2008) slaagde erin dit proces te verwoorden in één enkele zin: De ouder voelt zich vaak tussen twee vuren staan en heeft een dubbele taak: het als ouder goed doen voor het kind 9

16 en het als partner goed doen (p. 415). De ouder dient met andere woorden zowel een goede relatie met het kind te onderhouden, als te investeren in de nieuwe partnerrelatie. In Repond en Darwiche (2016) wordt hier nog een derde taak aan toegevoegd. De ouder zou ook een druk voelen om de band tussen de kinderen en de partner te stimuleren en het gezin samen te houden (Smith, 2008). Er zijn verschillende voorbeelden die kunnen aantonen hoe rolconflict zich manifesteert in nieuw samengestelde gezinnen. Wanneer de kinderen van de biologische ouder aanwezig zijn in het gezin, kan het gebeuren dat de ouderrol op dat moment ten volle opgenomen wordt door de ouder. Dit kan ertoe leiden dat de partner zich op dat moment buitengesloten voelt en het gevoel heeft dat te weinig aandacht aan hem/haar wordt besteed (Cottyn, 2009). Onderzoek van Weaver en Coleman (2010) naar moeders in nieuw samengestelde gezinnen toonde vervolgens aan dat rolconflicten tussen de partnerrol en de moederrol bij de vrouw geassocieerd worden met een lager welzijn. Moeders kunnen het gevoel krijgen dat ze gewrongen zitten tussen de ouderrol naar de kinderen toe en de rol naar haar partner toe. Dit blijkt onder andere uit het feit dat moeders rekening houden met hun kinderen bij de keuze van een partner voor een serieuze relatie. Wanneer de kinderen bijvoorbeeld niet overeenkomen met de partner, wordt de relatie tussen de moeder en de partner vaak verbroken (Weaver & Coleman, 2010). Rolconflicten kunnen echter niet enkel een invloed hebben op de relatie tussen de ouder en de partner. De ouder-kindrelatie kan hier ook onder lijden. Wanneer de ouder een nieuwe relatie aangaat, kunnen kinderen het gevoel hebben dat zij minder aandacht krijgen. Doordat de ouder ook dient te investeren in het nieuwe partnerschap, ervaren de kinderen dat de ouder minder tijd vrijmaakt om met hen alleen iets te doen (Cartwright, 2014). Volwassenen en kinderen hebben ook regelmatig een ander beeld over de rol van de stiefouder. Zo blijkt dat stiefouders vooral moeite hebben met de afweging hoe zeer de ouderrol door hen kan opgenomen worden (Fine et al., 1998). In onderzoek van Cartwright (2014) werd verder aangetoond dat kinderen het vaak niet eens zijn met de autoriteit van de stiefouder. Sommige kinderen verzetten zich hiertegen door deze autoriteit niet te aanvaarden. De biologische ouder wordt op die momenten geconfronteerd met een loyaliteitsconflict. Wanneer de ouder loyaal is ten opzichte van 10

17 de kinderen, kan dit ertoe leiden dat de partner niet tevreden is. Als de ouder loyaal is ten opzichte van de partner, kunnen de kinderen zich in de steek gelaten voelen. Ook in deze situaties kan gesproken worden van een rolconflict. Mattering. Mattering wordt omschreven als het gevoel ertoe te doen voor de andere. Het is het gevoel dat mensen een verschil kunnen maken voor die andere persoon en belangrijk voor hem/haar zijn (France & Finney, 2009; Marshall, 2001). Vooral het aspect dat dit gevoel ontstaat in relatie tot een welbepaald individu wordt in deze masterproef centraal geplaatst. Het betreft met andere woorden geen algemeen gevoel van mattering (Marshall, 2001; Marshall & Lambert, 2006). Doorheen de tijd werd mattering op verschillende wijzen benoemd. Interpersoonlijke mattering en significance zijn daar twee voorbeelden van (Coopersmith, 1967; Marshall, 2001; Rosenberg & McCullough, 1981). Het krijgen van aandacht van de specifieke andere wordt als een belangrijke factor in het ontwikkelen van mattering beschouwd. Mattering kan zowel gevormd worden door positieve of negatieve aandacht. In Marshall en Lambert (2006) wordt het geven van een compliment als voorbeeld aangewend voor positieve aandacht. Het schreeuwen tegen elkaar is een vorm van negatieve aandacht. Naast het krijgen van aandacht kunnen nog vier andere dimensies van mattering binnen het gezin onderscheiden worden. Zo ontwikkelt mattering zich bij kinderen onder meer nog door de interesse die de ouders vertonen in hen, door de mate waarin de kinderen geloven dat de ouders hen als een belangrijk persoon beschouwen, door de mate waarin ze het gevoel hebben dat met hen rekening gehouden wordt en door de mate waarin de ouders bezorgd zijn om de toekomst van hun kinderen (Rosenberg & McCullough, 1981). Mattering impliceert niet dat de persoon altijd een goede relatie heeft met de specifieke andere. Ook als de relatie moeilijk verloopt, kan iemand wel het gevoel hebben belangrijk te zijn voor de andere. Wanneer een adolescent in de puberteit veel conflicten heeft met zijn ouder, kan de band tussen beiden bijvoorbeeld verslechteren. Dit betekent niet noodzakelijk dat de adolescent minder mattering zou voelen ten opzichte van de ouder en de ouder minder mattering zou voelen voor de adolescent. Het feit dat de adolescent en de ouder conflicten hebben, kan een teken zijn dat de ouder om het kind geeft. De adolescent kan dit mogelijks ook zo ervaren (Rosenberg & McCullough, 1981). 11

18 Mattering wordt op verschillende domeinen bestudeerd en van belang geacht. Niet alleen draagt de waargenomen mattering bij tot het welzijn van personen (King, Boyd, & Thorsen, 2015; Marshall & Lambert, 2006; Rosenberg & McCullough, 1981), het is ook in alle stadia van het leven een belangrijk concept (Marshall, 2001). Onderzoek van Maes, De Mol, en Buysse (2012) toonde aan dat het gevoel ertoe te doen voor de andere tevens een essentieel aspect is tijdens de periode van een echtscheiding. Naast de wil van kinderen om een duidelijk verhaal te krijgen waarom de ouders scheiden, vinden kinderen het belangrijk het gevoel te hebben dat ze gehoord worden en een rol spelen in de beslissing rond de verblijfsregeling na de scheiding. Mattering wordt ook in nieuw samengestelde gezinnen als een cruciaal gezinsproces beschouwd. Desalniettemin wordt dit minder onderzocht in wetenschappelijk onderzoek. Het gevoel ertoe te doen wordt bij kinderen vaak bewerkstelligd via de liefde die ze krijgen van de (stief)ouders (King et al., 2015). Zoals reeds werd aangekaart, kunnen kinderen bij een nieuwe relatie tussen de ouder en de partner het gevoel hebben dat ze minder belangrijk worden voor de ouder (Cartwright, 2014). Wanneer dit gevoel om verschillende redenen verlaagd is of ontbreekt, kan dit een negatief effect hebben op het welzijn van kinderen (King et al., 2015). Verder wordt aangetoond dat een goede band tussen de stiefvader en de kinderen en een goede band tussen de moeder en de kinderen een positief effect hebben op het gevoel van kinderen ertoe te doen (King et al., 2015). Resultaten van King et al. (2015) geven weer dat de relatie tussen de ouder en de stiefouder echter geen effect heeft op het gevoel van kinderen belangrijk te zijn in het nieuw samengesteld gezin. Hierboven werd reeds aangestipt dat mattering contribueert aan het welzijn van mensen. Schenck et al. (2009) onderzochten deze link bij nieuw samengestelde gezinnen. Het betreft onderzoek waarbij de stiefvader inwoont bij de adolescent. Meer specifiek werd bestudeerd of de mattering die een adolescent voelt ten opzichte van de vader en de stiefvader, gelinkt is aan hun welzijn en hun mentale gezondheid. Uit de resultaten blijkt dat wanneer de adolescenten het gevoel hadden ertoe te doen voor de stiefvader, dit samenging met minder internaliserende en externaliserende problemen bij de adolescent. Het gevoel belangrijk te zijn voor de biologische vader was op zijn beurt gelinkt aan minder internaliserende problemen. Door de duidelijke link tussen mattering en welzijn 12

19 (King et al., 2015; Marshall & Lambert, 2006; Schenck et al., 2009), werd gekozen om ook het aspect welzijn in deze masterproef op te nemen. Welzijn. Wetenschappelijk onderzoek omtrent de effecten van het wonen in een nieuw samengesteld gezin op het welzijn van de kinderen, is veelvuldig beschikbaar. Bij deze studies wordt duidelijk dat onderzoek zich eveneens vooral op de negatieve aspecten toelegt en zich weinig richt op positieve zaken van nieuw samengestelde gezinnen (Heireman & Lemmens, 2010). Verder wordt bij onderzoek rond welzijn wederom voornamelijk uitgegaan van de deficit comparison benadering (Sweeney, 2010), waarbij het welzijn van kinderen in nieuw samengestelde gezinnen vergeleken wordt met het welzijn van kinderen in kerngezinnen (Manning & Lamb, 2003). Opmerkelijk is het feit dat in de literatuur veel tegenstrijdigheden rond het welzijn van kinderen in nieuw samengestelde gezinnen aangetroffen worden. Verschillende onderzoeken tonen aan dat het leven in een nieuw samengesteld gezin, in tegenstelling tot het leven in een kerngezin, een negatief effect zou hebben op het welzijn van kinderen (Amato, 2010; Manning & Lamb, 2003). Zo toonde onderzoek van Hetherington en Kelly (2002) aan dat de aanwezige stress binnen het nieuw samengesteld gezin piekt de eerste vijf tot zeven jaar nadat het gezin zich gevormd heeft. Dit kan mogelijks te maken hebben met het feit dat het gezin nog in ontwikkeling is en de gezinsleden nog dienen te zoeken naar hun plaats en rol binnen de nieuwe gezinssituatie. In andere studies wordt daarentegen geopperd dat het leven in nieuw samengestelde gezinnen op zich niet zorgt voor een verlaagd welzijn bij kinderen. Het zijn eerder de aanhoudende conflicten tussen de gescheiden ouders die een negatief effect op het welzijn van kinderen lijken te hebben (Pryor, 2013). Dit kunnen bijvoorbeeld conflicten zijn omtrent het co-ouderschap. Ook de stabiliteit van het gezin waarin de kinderen opgroeien, wordt als een belangrijke factor van welzijn beschouwd. Zo wordt aangetoond dat kinderen die opgroeien in een onstabiele gezinssituatie meer risico lopen op gezondheidsproblemen. Een onstabiele gezinssituatie kan echter zowel voorkomen in kerngezinnen, éénoudergezinnen als in nieuw samengestelde gezinnen (Waldfogel, Craigie, & Brooks-Gunn, 2010). Verscheidene onderzoeken spitsen zich vervolgens toe op het vergelijken van twee-oudergezinnen met éénoudergezinnen. Recent onderzoek van Lee en McLanahan 13

20 (2015) onderzocht welk effect de gezinssituatie had op het welzijn van kinderen. Hierbij werd geen onderscheid gemaakt tussen kerngezinnen of nieuw samengestelde gezinnen. De onderzoekers differentieerden enkel tussen twee-oudergezinnen en éénoudergezinnen. Zowel het kerngezin als het nieuw samengesteld gezin met een biologische ouder en een stiefouder, werden in dit onderzoek als twee-oudergezinnen beschouwd. Uit de resultaten bleek dat vooral het verbreken van een twee-ouder gezin, waarbij de kinderen daarna in een éénoudergezin leven, een negatief effect had op het welzijn van kinderen. Echter wanneer onmiddellijk na de breuk een nieuw tweeoudergezin gevormd werd (bijvoorbeeld met de nieuwe partner), had dit minder negatief effect op het welzijn van de kinderen. Dit onderzoek wijst met andere woorden op het feit dat het leven in een nieuw samengesteld gezin niet per definitie een negatieve invloed heeft op het welzijn van kinderen. Onderzoek van Brown (2006) spreekt deze resultaten enigszins tegen. Daarbij werd vooral gefocust op het onderscheid tussen gehuwde of samenwonende nieuw samengestelde gezinnen. Er werd bekeken welke effecten deze gezinsvormen hadden op het welzijn van adolescenten. Wanneer de adolescenten van de steekproef verbleven in een gehuwd nieuw samengesteld gezin, vond de onderzoeker dat dit gepaard ging met een hoger welzijn van de adolescenten dan de adolescenten in samenwonende nieuw samengestelde gezinnen. Aansluitend werd opgemerkt dat het overstappen van een samenwonend nieuw samengesteld gezin naar een éénoudergezin (met de biologische moeder), niet nadelig is voor de adolescenten. Andersom verminderde de overgang van het éénoudergezin met de biologische moeder naar een samenwonend nieuw samengesteld gezin, wel het welzijn van de adolescente kinderen. Brown (2006) toonde met andere woorden aan dat het welzijn bij adolescenten toch soms hoger ligt in éénoudergezinnen dan in nieuw samengestelde gezinnen. Mogelijk kan dit te wijten zijn aan het feit dat samenwonende nieuw samengestelde gezinnen nog minder stabiliteit vertonen in hun gezinsstructuur dan gehuwde nieuw samengestelde gezinnen (Manning, 2015). Wanneer bekeken wordt hoe welzijn zich verhoudt tot de andere besproken gezinsfactoren, werd reeds duidelijk dat mattering en welzijn gelinkt zijn aan elkaar (Schenck et al., 2009). Bij kinderen en adolescenten wordt aangetoond dat de mate van welzijn samenhangt met het gevoel ertoe te doen voor de ouders (King et al., 2015; 14

21 Marshall, 2001). In onderzoek van Rosenberg en McCullough (1981) werd onder andere ook aangekaart dat parental mattering (het gevoel van kinderen belangrijk te zijn voor de ouders) positief geassocieerd is met de globale zelfwaarde van kinderen. Ouders hebben in het algemeen ook het gevoel belangrijk te zijn voor hun kinderen door de unieke band die ze met hen hebben (Marshall & Lambert, 2006). In onderzoek van Hecht (2001) werd vervolgens aangegeven dat ook rolconflict gelinkt kan worden met welzijn. Wanneer een persoon in het algemeen veel rolconflicten ervaart, gaat dit gepaard met een verminderd welzijn (Hecht, 2001; Weaver & Coleman, 2010). Het Social Relations Model Het Social Relations Model (SRM; Kenny & LaVoie, 1984) wordt als een uiterst efficiënt model beschouwd om het gezinsfunctioneren op een statistische wijze te onderzoeken. Het SRM is een recent model dat gebruikt wordt in onder meer de sociale psychologie, gezinsonderzoeken en relatiestudies (De Mol, Buysse, & Cook, 2010). In dit model wordt de (gezins)dynamiek centraal geplaatst. Daar waar overige modellen het gezin als één geheel bestuderen (Cook, 2005), biedt het SRM de mogelijkheid om complexe beïnvloedingsprocessen tussen de verschillende gezinsleden bidirectioneel te bestuderen. Specifiek kunnen analyses worden gemaakt van hoe de verschillende gezinsleden elkaars gedachten, emoties en gedrag beïnvloeden (Cook, 1993, 1994; De Mol et al., 2010). Gezinsleden kunnen elkaar intentioneel beïnvloeden maar ook onbewust. Gezinsleden worden constant beïnvloed door elkaar, zelfs wanneer dit niet de bedoeling is. In het boek van Watzlawick, Beavin, en Jackson (1975) wordt beschreven dat men niet niet kan communiceren (p. 42). Alles wat personen zeggen en doen, of net niet zeggen/doen, beïnvloedt de anderen. Dit kan ook toegepast worden binnen gezinssystemen en de invloed die gezinsleden hebben op elkaar. De verschillende gezinsleden zullen elkaar altijd beïnvloeden (De Mol et al., 2010; Griffin, 2006). Het SRM toont aan dat een specifieke relatie tussen twee personen door verschillende factoren beïnvloed kan worden en dit op verschillende niveaus (Cook & 15

22 Kenny, 2004). De analyses binnen het SRM worden op drie niveaus uitgevoerd. Het eerste niveau betreft het individuele niveau waarbij gekeken wordt naar de invloed van actoreffecten en partnereffecten binnen het gezin. Het individuele niveau richt zich op de karakteristieken van het individu. Het tweede niveau spitst zich toe op de dyadische interacties tussen twee personen waarbij het relatie-effect bestudeerd wordt. Het familieniveau wordt aanzien als het derde niveau en spitst zich toe op het familie-effect van het gezin (Eichelsheim, Dekovic, Buist, & Cook, 2009). Hieruit volgt dat het disfunctioneren van een gezin zich tevens op één of meerdere niveaus kan afspelen (Cook & Kenny, 2004). Actoreffect. Het actoreffect meet de impact van de individuele karakteristieken van een persoon binnen het gezin (Cook, 2005). Die karakteristieken worden meegenomen in de relaties met de verschillende gezinsleden en hebben een consistent effect op de andere gezinsleden (Cook, 2000; De Mol et al., 2010). Een persoon kan verschillende rollen opnemen ten opzichte van verschillende gezinsleden. Bijvoorbeeld partner ten opzichte van de volwassene, ouder ten opzichte van de kinderen. Met het actoreffect wordt nagegaan wat de karakteristieken zijn van die ene persoon die een rol spelen binnen al die verschillende gezinsrelaties (Eichelsheim et al., 2009). Het actoreffect kan dus voor elk individu in het gezin berekend worden (Cook, 2005). Als voorbeeld wordt doorheen dit hoofdstuk gebruik gemaakt van een nieuw samengesteld gezin met twee kinderen. Naar de kinderen wordt gerefereerd als het oudste kind en het jongste kind. Binnen dit gezin kunnen vervolgens vier actoreffecten onderscheiden worden: het actoreffect van de ouder, de partner/stiefouder, het jongste kind en het oudste kind (De Mol et al., 2010). Wanneer de ouder bijvoorbeeld een strenge persoonlijkheid heeft, kan die strengheid kenmerkend zijn voor alle relaties die hij aangaat binnen het gezin. Die strenge persoonlijkheid wordt met andere woorden meegenomen in de relatie ouder - partner, ouder - oudste kind en ouder - jongste kind. Partnereffect. Hoe je bent als persoon zal meespelen in hoe andere mensen met jou omgaan en hoe de relatie tussen jezelf en die andere persoon wordt vormgegeven (Eichelsheim et al., 2009). Het partnereffect gaat na in welke mate een persoon bepaald gedrag/gevoel ontlokt bij andere gezinsleden. In het voorbeeldgezin kunnen eveneens vier partnereffecten onderscheiden worden: het partnereffect van de ouder, de partner, het 16

23 jongste kind en het oudste kind (De Mol et al., 2010). Het partnereffect van de ouder kan bijvoorbeeld zijn: de mate van strengheid van de ouder die ervaren wordt door de partner, het oudste en het jongste kind. Relatie-effect. Met het relatie-effect worden de kenmerken van een specifieke relatie tussen twee gezinsleden bestudeerd (Eichelsheim et al., 2009). Hierbij wordt gekeken welk effect beide gezinsleden op elkaar uitoefenen en dit gecontroleerd voor het actoreffect, het partnereffect en het familie-effect (zie infra). Met andere woorden wordt het unieke van de dyade tussen de gezinsleden in kaart gebracht, los van de typische kenmerken van de twee personen als individuen (Cook, 2000). Het relatie-effect neemt mede de bidirectionaliteit van beïnvloeding in acht (De Mol et al., 2010). Iedereen in het gezin heeft onderling een invloed op elkaar en op het bredere gezinsfunctioneren (Migerode, Buysse, Maes, & De Mol, 2012). Wanneer rekening gehouden wordt met bidirectionaliteit, wordt bijvoorbeeld de mattering tussen twee personen wederzijds bekeken (Parke, 2004). In onderzoek omtrent nieuw samengestelde gezinnen wordt echter te veel gekeken naar de relatie tussen de stiefouder en de stiefkinderen en wordt hierbij grotendeels unidirectioneel te werk gegaan. De effecten die stiefouders op de kinderen hebben, worden bestudeerd en meestal worden bijkomend enkel de negatieve aspecten van deze relatie belicht. Echter, de manier waarop kinderen omgaan met hun stiefouder heeft ook een belangrijk effect op de relatie tussen de stiefouder en het kind (Coleman, Ganong, & Fine, 2000). Er kunnen twee vormen van relatie-effecten opgemerkt worden. Enerzijds betreft het de relaties met personen van de eigen generatie. Zoals bijvoorbeeld de relatie tussen de partner en de ouder of de relatie tussen de kinderen onderling. Deze relaties worden ook intragenerationele relaties genoemd. Anderzijds is er binnen een gezin tevens sprake van relaties tussen de verschillende generaties, zoals de ouder-kindrelatie en de stiefouder-kindrelatie. Dit wordt benoemd als intergenerationele relaties (De Mol et al., 2010; Parke, 2004). In het voorbeeldgezin kunnen 12 relatie-effecten onderscheiden worden (Cook & Kenny, 2004). Bij de ouder kunnen drie relatie-effecten onder de loep genomen worden: het relatie-effect tussen ouder - oudste kind, ouder - jongste kind en ouder - partner. Bij elk ander gezinslid kunnen eveneens drie relatie-effecten bestudeerd worden. Zo is het 17

24 relatie-effect ouder - oudste kind, niet hetzelfde als het relatie-effect oudste kind - ouder (Cook, 2005). De ouder kan bijvoorbeeld veel energie investeren in een goede band met het oudste kind, daar waar het oudste kind zich hier tegen afzet (Cook & Kenny, 2004). Familie-effect. Wanneer gegevens verzameld worden van minstens vier gezinsleden kan het familie-effect bepaald worden (Cook, Kenny, & Goldstein, 1991; Schrodt, Soliz, & Braithwaite, 2008). Met het familie-effect wordt nagegaan welke gezinskenmerken een effect hebben op alle gezinsleden. Deze factoren kunnen onder andere van religieuze, economische of culturele aard zijn (Cook, 2000). Samen vormen de factoren een groepseffect en zorgen ze voor gelijkheid tussen de verschillende gezinsleden (Cook, 2000). Binnen elk gezin is met name sprake van één familie-effect (Eichelsheim et al., 2009). Een belangrijke factor kan bijvoorbeeld de negatieve betrokkenheid binnen het gezin zijn. Wanneer er veel negatieve betrokkenheid is in het gezin, heeft dit een effect op het ganse gezin en zijn gezinsleden onderling (Cook & Kenny, 2004). Het familie-effect kan ook een gedeelde visie zijn, bijvoorbeeld hoe het gezin staat ten opzichte van het delen van gevoelens (De Mol et al., 2010). Reciprociteiten. Het SRM laat tevens toe om reciprociteiten te onderzoeken binnen het gezin. Deze wederkerigheden kunnen op twee niveaus bestudeerd worden (Eichelsheim et al., 2009). Enerzijds kan er sprake zijn van reciprociteiten op het individueel niveau. Dit betreft de correlatie tussen het actoreffect en het partnereffect binnen dezelfde persoon (Cook, 1993, 2001; De Mol et al., 2010). Het gevoel ertoe te doen voor de andere kan hierbij als voorbeeld gebruikt worden: Hoe meer de biologische ouder de indruk heeft ertoe te doen voor de andere gezinsleden, hoe meer de overige gezinsleden mogelijk het gevoel kunnen hebben dat zij belangrijk zijn voor de ouder. Anderzijds kan gesproken worden van reciprociteit op het dyadische niveau (Eichelsheim et al., 2009). Hierbij wordt de correlatie nagegaan tussen de twee relatieeffecten van eenzelfde dyade binnen het gezin (Cook, 1993, 2001; De Mol et al., 2010). Bijvoorbeeld bij het bestuderen van de correlatie tussen het relatie-effect ouder - partner en het relatie-effect partner - ouder. Wanneer dit wordt toegepast op mattering kan mogelijk aangetoond worden dat hoe meer de ouder het gevoel heeft ertoe te doen voor zijn partner, hoe meer zijn partner ook het gevoel heeft ertoe te doen voor de ouder (Eichelsheim et al., 2009). 18

25 Onderzoeksvragen Concreet zal in deze masterproef, aan de hand van het SRM, mattering geanalyseerd worden bij een steekproef van nieuw samengestelde gezinnen. Vervolgens zal één gezin met een verhoogde score op rolconflict, diepgaand bestudeerd worden aan de hand van een SRM-casestudie. Hierbij zal nagegaan worden of het geselecteerde gezin ook op vlak van mattering en welzijn afwijkt van de overige nieuw samengestelde gezinnen in de steekproef. Volgende onderzoeksvragen worden bestudeerd: Onderzoeksvraag één: Welke SRM-effecten zijn van belang bij het gezinsproces mattering in nieuw samengestelde gezinnen? Vooreerst wordt een SRM-analyse uitgevoerd op de steekproef van nieuw samengestelde gezinnen. Vervolgens wordt bestudeerd welke SRM-effecten op groepsniveau een rol spelen bij mattering in nieuw samengestelde gezinnen. Verwacht wordt dat een combinatie van SRM-factoren van belang zullen zijn bij mattering. Er wordt verondersteld dat zowel de actoreffecten (hoezeer een gezinslid het gevoel heeft belangrijk te zijn voor de andere gezinsleden), de partnereffecten (hoe de overige gezinsleden rapporteren over de mate waarin een persoon mattering naar hen vertoont), de relatie-effecten (hoe mattering vormgegeven wordt in de specifieke gezinsrelaties) als het familie-effect (hoe de gezinssfeer is met betrekking tot het gevoel hebben ertoe te doen voor elkaar) een rol zullen spelen bij mattering. Eichelsheim et al. (2009) geven aan dat vooral actoreffecten en relatie-effecten een groot deel van een gezinsdynamiek verklaren. In onderzoek van Kenny en Malloy (1988) wordt bijkomend besloten dat partnereffecten kleiner worden naarmate personen elkaar al langer kennen. In huidig onderzoek wordt echter gewerkt met nieuw samengestelde gezinnen die nog maar maximum vier jaar samenwonen. Hierdoor kan verondersteld worden dat de partnereffecten nog steeds van belang zullen zijn. Onderzoeksvraag twee: Wordt naast een afwijking op rolconflict ook een afwijking van de normgroep voor mattering en welzijn teruggevonden bij het geselecteerde gezin? Aan de hand van een t-test zal eerst worden nagegaan in welke mate het gezin afwijkt van de normgroep op vlak van rolconflict. Vervolgens zal aan de hand van een SRM-analyse bekeken worden of het proces van mattering zich anders afspeelt bij dit gezin dan bij de normgroep. Als laatste zal het welzijn van de gezinsleden aan de hand van een t-test worden bestudeerd en vergeleken worden met de normgroep. 19