Samenvatting. (Summary in Dutch)

Transcriptie

1 Samenvatting (Summary in Dutch) Dit proefschrift richt zich op het individuele, dyadische, en groepsniveau van complexiteit binnen gezinnen met adolescente kinderen. De gezinnen die werden bestudeerd bestonden uit vaders, moeders, en twee adolescente kinderen. Verschillende niveaus van complexiteit werden onderscheiden in beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin en elkaars probleemgedrag. Er werd verondersteld dat deze beoordelingen worden beïnvloed door kenmerken van gezinsleden (het individuele niveau), hun dyadische gezinsrelaties (het dyadische niveau), en het gezinsklimaat (het groepsniveau). Beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin en elkaars probleemgedrag worden vaak gebruikt voor wetenschappelijke en klinische doeleinden. Als verschillende niveaus met elkaar verward worden in deze beoordelingen, kan dit leiden tot theoretische voorspellingen en interventies op het verkeerde niveau van complexiteit. Een bevinding dat een beoordeling van een gezinslid over kenmerken van het gezin als groep (bv. warmte in het gezin) een bepaalde uitkomstmaat voorspelt (bv. probleemgedrag adolescenten) kan bijvoorbeeld verkeerd worden geïnterpreteerd. Het kan zijn dat niet de warmte in het gezin, maar de neiging van de adolescent om warmte van anderen te ervaren, het probleemgedrag van de adolescent voorpelt. Daarnaast kan een interventie bijvoorbeeld verkeerd gericht worden op de gedragsproblemen van één persoon, die in plaats van een oorzaak een gevolg zijn van problemen in het gezin. Het eerste doel van dit proefschrift was te onderzoeken of beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin het gezinsfunctioneren meten op het beoogde niveau van complexiteit (d.w.z. het groepsniveau). Het tweede doel was te onderzoeken of de warmte in het gezin, onafhankelijk van lagere niveaus van complexiteit (d.w.z. effecten van gezinsleden en gezinsrelaties) gerelateerd is aan probleemgedrag van adolescenten. Het derde doel was te onderzoeken of beoordelingen van gezinsleden over elkaars probleemgedrag de beoogde kenmerken van de gezinsleden representeren die worden beoordeeld op hun probleemgedrag, of kenmerken van de gezinsleden die rapporteren over probleemgedrag, en het gezinsklimaat. Naast het individuele (probleemgedrag van gezinsleden) en groepsniveau (warmte in het gezin) werd ook aandacht besteed aan kenmerken op het dyadische niveau van complexiteit, namelijk aan de kwaliteit van de ouder-adolescent relatie. Gezinsrelaties zoals de ouder-adolescent relatie zijn een belangrijk onderdeel van de dagelijkse sociale omgeving van adolescenten. Als zodanig kunnen zij betrokken zijn bij de relatie tussen de persoonlijkheid en het probleemgedrag van adolescenten. Het vierde doel van dit proefschrift was de rol van de kwaliteit van de ouderadolescent relatie in het verklaren van de samenhang tussen de persoonlijkheid en het probleemgedrag van adolescenten te onderzoeken. Deze vier doelen werden onderzocht in vier empirische studies. Eerst wordt ingegaan op elk van deze studies. Daarna wordt afgesloten met een aantal algemene concluderende opmerkingen. Beoordelingen van Gezinsleden over de Warmte in het Gezin In de eerste studie (Hoofdstuk 2) werd een benadering geïntroduceerd om de niveau validiteit (d.w.z. of een instrument het beoogde niveau van complexiteit meet) van de beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin als groep te meten. SRM analyse stelde ons in staat om factoren op verschillende niveaus te schatten. Op het

2 individuele niveau, werden waarnemer- en partnerfactoren geschat. De waarnemerfactoren hebben betrekking op verschillen tussen gezinnen in de neiging van gezinsleden om warmte te ervaren van anderen. De partnerfactoren verwijzen naar verschillen tussen gezinnen in de neiging van gezinsleden om door anderen als warm te worden ervaren. Op het dyadische niveau, refereren relatiefactoren naar verschillen tussen gezinnen in de mate waarin gezinsleden warmte ervaren van andere gezinsleden. Tot slot, verwijst de gezinsfactor, op het groepsniveau, naar verschillen tussen gezinnen in de mate waarin alle gezinsleden warmte ervaren van elkaar. In SRM analyse wordt bij de schatting van alle factoren gecontroleerd voor factoren op andere niveaus. Daarom dienen de SRM factoren als een gouden standaard voor het testen van de niveau validiteit van de beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin als groep. Niveau validiteit wordt aangetoond (1) als de beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin significant samenhangen met de gezinsfactor, en (2) als de beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin niet significant samenhangen met andere SRM factoren, in aanvulling op de gezinsfactor. De beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin werden niet alleen voorspeld door de gezinsfactor, maar ook door de waarnemerfactoren. De niveau validiteit van deze beoordelingen werd dus niet aangetoond. Het bleek dat beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin niet alleen het beoogde groepsniveau weergeven, maar ook waarnemervariantie op het individuele niveau. Deze resultaten onderstrepen het belang van het scheiden van individuele factoren (d.w.z. waarnemerfactoren) wanneer factoren van hoger niveau worden geschat (d.w.z. effecten van dyadische gezinsrelaties of het gezin als groep). Alleen de beoordelingen van moeders bleken veel sterker gerelateerd aan de gezinsfactor dan aan de waarnemerfactoren. Dit suggereert dat moeders meer sensitieve waarnemers zouden kunnen zijn van de warmte in het gezin dan de andere gezinsleden. In vervolganalyses werd de niveau validiteit van een latente variabele, gebaseerd op de beoordelingen van alle gezinsleden over de warmte in het gezin, onderzocht. In principe wordt een latente variabele niet beïnvloed door de unieke perspectieven van gezinsleden en door meetfouten. De latente variabele maat van warmte in het gezin werd alleen voorspeld door de gezinsfactor. De niveau validiteit van de latente variabele werd dus aangetoond, implicerend dat de latente variabele alleen het beoogde groepsniveau meet. Daarnaast bleken alle beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin significant te laden op de latente variabele. Dit duidt aan dat gezinsleden een gedeeld perspectief hebben op de warmte in het gezin. Er werd niet alleen bewijs gevonden voor een gedeeld perspectief, maar ook voor een uniek perspectief van gezinsleden op de warmte in het gezin die afwijkt van het gezamenlijke perspectief. Dit unieke perspectief van gezinsleden op de warmte in het gezin bleek samen te hangen met waarnemerfactoren, die de neiging van gezinsleden representeert om warmte te ervaren in hun persoonlijke relaties. De algemene neiging van gezinsleden om andere gezinsleden als warm te ervaren beïnvloedt dus niet alleen de beoordelingen van gezinsleden over de warmte die zij ontvangen van bepaalde gezinsleden, maar beïnvloedt ook hun beoordelingen over de warmte in het gezin. Deze resultaten wijzen erop dat beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin mogelijk niet valide zijn, omdat twee bronnen van variantie gecombineerd zijn in deze beoordelingen a) een ware-score component, en b) een waarnemercomponent. Als in aanmerking wordt genomen dat deze beoordelingen vaak gebruikt worden voor wetenschappelijke en klinische doeleinden, is het van belang dat in de toekomst alternatieve maten worden gebruikt waarmee de ware-score variantie kan worden onderscheiden van de eventueel verstorende effecten van waarnemervariantie. De latente variabele benadering en SRM analyse controleren statistisch voor waarnemervariantie. SRM analyse kan in de praktijk worden gebruikt om het functioneren van individuele gezinnen te meten. Om individuele gezinnen en gezinsleden met elkaar te kunnen vergelijken moeten echter normscores worden ontwikkeld.

3 Toekomstig onderzoek zal zich moeten richten op het ontwikkelen van normscores voor specifieke gezinsconstellaties en leeftijdsgroepen. Dit maakt het mogelijk om SRM analyse te veranderen van een onderzoeksinstrument in een toegepast, klinisch gezinsinstrument. Warmte in het Gezin en Probleemgedrag van Adolescenten Het doel van de tweede studie (Hoofdstuk 3) was de samenhang te onderzoeken tussen de warmte in het gezin en het externaliserend en internaliserend probleemgedrag van adolescenten. SRM analyse werd toegepast om de warmte in het gezin (d.w.z. de gezinsfactor) te meten, controlerend voor andere bronnen van variantie zoals effecten van gezinsleden en dyadische gezinsrelaties. Het bleek mogelijk een gezinsfactor te onderscheiden in de beoordelingen van gezinsleden over de warmte die zij van elkaar ontvangen. Dit toont aan dat gezinnen verschillen met betrekking tot de ervaren warmte in het gezin. Deze bevinding maakte het mogelijk om de gezinsfactor te relateren aan externaliserend en internaliserend probleemgedrag van adolescenten. De warmte in het gezin bleek negatief samen te hangen met externaliserend en internaliserend probleemgedrag van adolescenten. Er werd al eerder aangetoond dat het netwerk van affectieve gezinsrelaties een negatieve invloed heeft op probleemgedrag van adolescenten. Onze resultaten wijzen erop dat een netwerk van hoog of laag affectieve gezinsrelaties kan resulteren in een gedeeld gezinsklimaat met een hoge of lage affectieve kwaliteit, die onafhankelijk van de affectieve kwaliteit van specifieke gezinsrelaties, negatief is gerelateerd aan externaliserend en internaliserend probleemgedrag van adolescenten. De warmte in het gezin bleek niet sterker gerelateerd aan het externaliserend en internaliserend probleemgedrag van adolescenten dan individuele kenmerken van gezinsleden. Eerder onderzoek, waarin werd aangetoond dat cumulatieve affectieve gezinsrelaties sterker correleren met probleemgedrag van adolescenten dan individuele kenmerken van gezinsleden, werd hiermee niet bevestigd. Het zou kunnen zijn dat het relatieve belang van kenmerken van het gezin als groep afhankelijk is van de specifieke affectieve kwaliteit van het gezinsklimaat dat wordt gemeten. De tegenstrijdige resultaten kunnen ook zijn ontstaan omdat in vorig onderzoek niet getest is of kenmerken van het gezin als groep daadwerkelijk sterker gerelateerd zijn aan het probleemgedrag van adolescenten dan individuele kenmerken van gezinsleden. De bevindingen tonen de bruikbaarheid van SRM analyse aan bij het bestuderen van de samenhang tussen de warmte in het gezin en probleemgedrag van adolescenten. De toepassing van SRM analyse maakte het mogelijk om aan te tonen dat de warmte in het gezin als groep, onafhankelijk van kenmerken van gezinsleden en gezinsrelaties, gerelateerd is aan zowel het externaliserend als het internaliserend probleemgedrag van adolescenten. Beoordelingen van Gezinsleden over elkaars Probleemgedrag In de derde studie (Hoofdstuk 4) werd SRM analyse toegepast om te onderzoeken of de beoordelingen van gezinsleden over elkaars probleemgedrag de beoogde kenmerken meten van de gezinsleden die worden beoordeeld op hun probleemgedrag (partnerfactoren). Ook werd met SRM analyse onderzocht of de beoordelingen van gezinsleden over elkaars probleemgedrag mede worden bepaald door kenmerken van de gezinsleden die rapporteren over probleemgedrag (waarnemerfactoren) en kenmerken van het gezin als groep (gezinsfactor). Dit werd onderzocht op twee meetmomenten, met een tussenperiode van ongeveer tien maanden. In het algemeen bleken de beoordelingen van gezinsleden over elkaars externaliserend en internaliserend probleemgedrag de beoogde kenmerken van de gezinsleden te meten die worden beoordeeld op hun probleemgedrag. Alleen de partnerfactor van vaders (eerste meetmoment) en de partnerfactor van moeders (tweede meetmoment)

4 verklaarde geen significant deel van de variantie in de beoordelingen van gezinsleden over elkaars internaliserend probleemgedrag. Dit wijst erop dat in sommige situaties, verschillen in beoordelingen van internaliserend probleemgedrag niet verklaard kunnen worden door kenmerken van de persoon die werd beoordeeld. Het zou kunnen zijn dat het internaliserend probleemgedrag van vaders en moeders niet altijd zichtbaar is voor alle gezinsleden omdat ouders hun emotionele problemen niet tonen aan hun kinderen. De beoordelingen van gezinsleden over elkaars externaliserend en internaliserend probleemgedrag bleken niet alleen de beoogde kenmerken van de gezinsleden te meten die worden beoordeeld op hun probleemgedrag, maar werden ook bepaald door kenmerken van de gezinsleden die rapporteren over probleemgedrag en door de kenmerken van het gezin als groep. Kenmerken van de gezinsleden die rapporteren over probleemgedrag (d.w.z. waarnemerfactoren) bleken een groter deel van de variantie in de beoordelingen van gezinsleden over elkaars externaliserend en internaliserend probleemgedrag te kunnen verklaren dan de beoogde kenmerken van de gezinsleden die worden beoordeeld op hun probleemgedrag (d.w.z. partnerfactoren). Daarnaast, verklaarden partnerfactoren geen groter deel van de variantie in beoordelingen van externaliserend probleemgedrag dan in beoordelingen van internaliserend probleemgedrag. Er bleken dus geen verschillen te zijn in de eensgezindheid van gezinsleden over hoe zij elkaars externaliserend en internaliserend probleemgedrag beoordelen. De bevindingen van deze studie tonen aan dat het gebruik van beoordelingen van gezinsleden om probleemgedrag te meten mogelijk niet valide is, omdat deze beoordelingen mede bepaald worden door waarnemer- en gezinsfactoren. Beoordelingen van gezinsleden over probleemgedrag worden vaak gebruikt door onderzoekers, diagnosten, en behandelaars. Omdat niet valide beoordelingen van probleemgedrag negatieve gevolgen kunnen hebben voor het onderzoek naar, en de diagnose en behandeling van probleemgedrag, is het van belang om in deze beoordelingen de kenmerken van de personen die worden beoordeeld op hun probleemgedrag te kunnen scheiden van de mogelijk verstorende waarnemer- en gezinsfactoren. Met behulp van SRM analyse kunnen, ook in individuele gevallen, de verstorende bronnen van variantie worden verwijderd uit de maat van het probleemgedrag van een persoon. De Rol van de Kwaliteit van de Ouder-Adolescent Relatie In de vierde studie (Hoofdstuk 5) werden twee modellen getest die de beïnvloedende rol van de kwaliteit van de ouder-adolescent relatie in de samenhang tussen persoonlijkheid en probleemgedrag van adolescenten weergeven. In het mediatiemodel, werd verondersteld dat de effecten van de persoonlijkheid op het probleemgedrag van adolescenten lopen via de ouder-adolescent relatie. In het moderator model, werd verwacht dat de ouder-adolescent relatie als een externe conditie functioneert, die de samenhang tussen de persoonlijkheid en het probleemgedrag van adolescenten beïnvloedt. Ondersteuning werd gevonden voor beide modellen in enigszins verschillende patronen, afhankelijk van de relatie (vader-adolescent relatie, moeder-adolescent relatie), persoonlijkheidstrek (extraversie, vriendelijkheid, emotionele stabiliteit, nauwgezetheid, openheid voor nieuwe ervaringen), en soort probleemgedrag (externaliserend probleemgedrag, internaliserend probleemgedrag). Met betrekking tot het mediatiemodel, bleek de kwaliteit van de vader/moeder-adolescent relatie de effecten van vriendelijkheid, emotionele stabiliteit, en nauwgezetheid op externaliserend probleemgedrag van adolescenten te mediëren. Vriendelijkheid, emotionele stabiliteit, en nauwgezetheid kunnen gezien worden als persoonlijkheidstrekken die resulteren in een positieve ouder-adolescent relatie. Die positieve ouder-adolescent relatie kan minder externaliserend probleemgedrag tot gevolg hebben. Het mediatiemodel werd niet ondersteund voor internaliserend probleemgedrag. Er werd alleen een rechtsreeks verband

5 gevonden tussen persoonlijkheid en internaliserend probleemgedrag van adolescenten. Het kan zijn dat internaliserend probleemgedrag minder wordt opgemerkt door ouders dan externaliserend probleemgedrag, waardoor ouders minder snel interveniëren en, als uitvloeisel daarvan, minder snel mediëren tussen de persoonlijkheid van adolescenten en hun internaliserend probleemgedrag. Met betrekking tot het moderator model, bleek de ouder-adolescent relatie de samenhang tussen emotionele stabiliteit en nauwgezetheid (alleen in vader-adolescent relatie) en externaliserend probleemgedrag van adolescenten te modereren. Bij een lage kwaliteit van de ouder-adolescent relatie bleken adolescenten met een lage emotionele stabiliteit of nauwgezetheid meer gevoelig te zijn voor het ontwikkelen van externaliserend probleemgedrag dan bij een hoge kwaliteit van de ouder-adolescent relatie. Het feit dat alleen de vader-adolescent relatie de samenhang tussen nauwgezetheid en externaliserend probleemgedrag modereert kan verklaard worden doordat vaders nauwgezetheid meer waarderen dan moeders vanwege het belang ervan voor schoolprestaties. Het moderator model werd ook ondersteund voor internaliserend probleemgedrag. Bij een lage kwaliteit van de ouder-adolescent relatie bleken adolescenten die minder vriendelijk, nauwgezet, en emotioneel stabiel zijn meer gevoelig te zijn voor het ontwikkelen van internaliserend probleemgedrag dan bij een hoge kwaliteit van de ouder-adolescent relatie. Hoewel niet alle modererende effecten aangetoond werden voor beide ouder-adolescent relaties (vader-adolescent relatie, moederadolescent relatie), tonen deze bevindingen aan dat de gecombineerde bijdragen van de kwaliteit van de ouderadolescent relatie en persoonlijkheid van adolescenten een effect uit kunnen oefenen op het internaliserend probleemgedrag van adolescenten. Algemeen Afsluitende Opmerkingen Een belangrijk kenmerk van dit proefschrift was dat meerdere informanten binnen het gezin de warmte in het gezin en elkaars probleemgedrag beoordeelden. Dit resulteerde in een beter begrip van wat feitelijk wordt gemeten in beoordelingen van waargenomen warmte en probleemgedrag binnen de gezinscontext (Hoofdstuk 2 en 4). Effecten op verschillende niveaus van complexiteit bleken met elkaar te zijn vermengd in deze beoordelingen. De beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin gaven niet alleen de warmte op het beoogde groepsniveau weer, maar werden ook beïnvloed door kenmerken van de gezinsleden die rapporteren over warmte op het individuele niveau. De beoordelingen van gezinsleden over elkaars probleemgedrag representeerden niet alleen de beoogde kenmerken van de gezinsleden die worden beoordeeld op hun probleemgedrag op het individuele niveau, maar werden ook beïnvloed door kenmerken van de gezinsleden die rapporteren over probleemgedrag op het individuele niveau, en door kenmerken van het gezin op het groepsniveau. Deze bevindingen tonen aan dat het niet altijd duidelijk is of theoretische voorspellingen en interventies, die vaak gebaseerd zijn op deze beoordelingen, zich (alleen) richten op het beoogde niveau van complexiteit. In Hoofdstuk 3 werd aangetoond dat SRM analyse kan worden gebruikt om theoretische voorspellingen te doen op een beoogd niveau van complexiteit, zonder de verstorende invloeden van andere niveaus. De toepassing van SRM analyse maakte het mogelijk bewijs te leveren dat de warmte in het gezin als groep gerelateerd is aan probleemgedrag van adolescenten, onafhankelijk van kenmerken van gezinsleden op het individuele niveau en kenmerken van gezinsrelaties op het dyadische niveau. Voor onderzoekers hoeven niet alleen de effecten op beoogde niveaus van complexiteit interessant te zijn. Als effecten op onbedoelde niveaus van complexiteit worden gemeten kunnen deze waardevolle extra diagnostische informatie opleveren. Waarnemereffecten kunnen bijvoorbeeld informatie verschaffen

6 over de unieke ervaring van een gezinslid ten aanzien van het gezin of andere gezinsleden. Deze informatie kan van essentieel belang zijn voor het begrijpen van gezinsproblemen. SRM analyse kan in de praktijk worden toegepast om bijvoorbeeld het functioneren van individuele gezinnen te onderzoeken. Een belangrijk voordeel van het gebruik van SRM analyse als toegepast klinisch gezinsinstrument is de mate van specificiteit die kan worden verkregen over het gezinsfunctioneren. Vergeleken met andere zelfrapportage instrumenten kan SRM gezinsanalyse een meer gedetailleerde analyse geven van het psychosociale innerlijk van een gezin, door het vaststellen van problemen op verschillende niveaus van complexiteit binnen het gezin. Dit resulteert in een veel grotere specificiteit ten aanzien van de oorzaken van verstoringen en conflicten. Dit maakt het bij uitstek een geschikt gezinsinstrument om klinische interventies te begeleiden en klinische uitkomsten te evalueren. In geen van de SRM studies beschreven in dit proefschrift werden hypotheses geformuleerd met betrekking tot relatiefactoren. Omdat er niet twee indicatoren beschikbaar waren om elke relatiefactor te identificeren, maakte de systematische variantie die werd veroorzaakt door de relatiefactoren deel uit van de restvariantie. Dientengevolge kon er in de SRM studies geen informatie worden verschaft over het dyadische niveau van complexiteit binnen gezinnen. In Hoofdstuk 5 werd een andere benadering gebruikt om de kwaliteit van de ouder-adolescent relatie op het dyadische niveau te meten. De kwaliteit van de ouder-adolescent relatie bleek een belangrijke rol te spelen als mediërende en modererende variabele in het verklaren van de samenhang tussen de persoonlijkheidstrekken en het probleemgedrag van adolescenten. Deze bevinding laat zien dat relaties met ouders een belangrijk onderdeel zijn van de dagelijkse sociale omgeving van adolescenten. Er moet worden opgemerkt dat de generaliseerbaarheid van de bevindingen beperkt is tot relatief goed functionerende intacte gezinnen met adolescente kinderen. Resultaten kunnen verschillen voor minder goed functionerende gezinnen, gezinnen met een andere samenstelling, en gezinnen met jongere kinderen. Daarnaast was de steekproef relatief klein, gezien de complexiteit van de getoetste modellen. Een grotere steekproef is nodig om de relatieve bijdragen van het mediatiemodel en het moderator model in het verklaren van de samenhang tussen persoonlijkheid en probleemgedrag van adolescenten, en de kwaliteit van de ouder-adolescent relatie, te testen. Alhoewel gesuggereerd wordt dat een steekproef van 50 gezinnen voldoende is voor SRM analyse, zouden de bevindingen van de SRM studies sterker en meer sensitief zijn als een grotere steekproef dan 69 gezinnen zou zijn onderzocht. In twee studies (Hoofdstuk 2 en 3) werden SRM factoren gebruikt om latente variabelen te voorspellen. Voor een latente variabele benadering wordt een steekproef van 69 gezinnen als relatief klein beschouwd. Het gebruik van kleine steekproeven kan resulteren in negatieve varianties, correlaties boven de 1.0, en het niet vinden van een passend model dat de data representeert. In onze studies zijn we deze problemen niet tegengekomen. Daarnaast blijken in het algemeen onze onderzoeksbevindingen aan te sluiten bij de bevindingen van eerder onderzoek. Vanwege de relatief kleine steekproef en de complexiteit van de getoetste modellen, was het niet mogelijk om longitudinale analyses uit te voeren. Dientengevolge kunnen de gevonden samenhangen niet causaal worden verklaard. Ook kunnen derde variabelen de gevonden samenhangen verklaren. Het gezin is een open systeem en de percepties en het gedrag van gezinsleden naar elkaar toe worden vaak beïnvloed door krachten van buiten de kern van gezinsrelaties zoals de relaties van adolescenten met hun leeftijdsgenoten. Verder blijkt uit onderzoek op het gebied van gedragsgenetica dat we de mogelijkheid niet kunnen uitsluiten dat de gevonden samenhangen verklaard kunnen worden door genetische factoren. In sommige gevallen wijken de bevindingen van de SRM studies af van eerdere resultaten die door andere onderzoekers zijn gevonden. Een mogelijke verklaring voor deze tegenstrijdige bevindingen is dat in SRM analyse

7 factoren onafhankelijk van factoren op andere niveaus geschat worden, terwijl in eerdere studies niet werd gecontroleerd voor factoren op andere niveaus. In tegenstelling tot eerdere bevindingen werd bijvoorbeeld geen samenhang gevonden tussen de neiging om warmte te ervaren van gezinsleden en het probleemgedrag van het oudere adolescente kind, en tussen de neiging van ouders om door gezinsleden als warm te worden ervaren en het probleemgedrag van adolescenten (Hoofdstuk 3). Eerder onderzoek kan samenhangen hebben gerapporteerd die niet gevonden zouden zijn als voor de effecten op het dyadische en groepsniveau (d.w.z. warmte in specifieke gezinsrelaties en in het gezin als groep) zou zijn gecontroleerd. In dit proefschrift is getracht een structurele analyse te geven van gezinnen met adolescenten door verschillende niveaus van complexiteit te onderzoeken. Er werd aangetoond dat SRM analyse gebruikt kan worden om effecten op verschillende niveaus van complexiteit te onderscheiden in beoordelingen van gezinsleden over de warmte in het gezin en elkaars probleemgedrag. Toekomstig onderzoek kan zich richten op het ontwikkelen van alternatieve manieren om deze effecten te onderscheiden in beoordelingen van gezinsleden. Daarnaast kan SRM analyse toegepast worden om verschillende niveaus van complexiteit te onderscheiden in beoordelingen van gezinsleden met betrekking tot andere concepten dan warmte in het gezin en probleemgedrag van gezinsleden. Toekomstige studies waarin relatievariantie onafhankelijk van restvariantie wordt geschat kunnen meer licht werpen op de mate waarin beoordelingen van gezinsleden worden bepaald door de specifieke aanpassingen die bepaalde gezinsleden maken ten opzichte van andere gezinsleden. Tot slot, kan SRM analyse worden toegepast voor het onderzoeken van het functioneren van individuele gezinnen en gezinsleden. Om SRM analyse van een onderzoeksinstrument te kunnen vertalen naar een toegepast, klinisch gezinsinstrument, is het noodzakelijk dat toekomstig onderzoek zich richt op het ontwikkelen van normscores voor specifieke gezinssamenstellingen en leeftijdsgroepen. Alhoewel SRM analyse informatie verschafte over waarnemer-, partner-, en gezinsvariantie in beoordelingen van gezinsleden werd niet duidelijk welke gezinsprocessen deze variantie veroorzaken of kunnen verklaren. Alle gezinsleden bleken het bijvoorbeeld eens te zijn over het probleemgedrag van het jongere adolescente kind (partnervariantie jongere adolescente kind) in Hoofdstuk 4. In sommige gezinnen zijn gezinsleden het er dus over eens dat het jongere adolescente kind veel probleemgedrag vertoont, terwijl in andere gezinnen gezinsleden het er over eens zijn dat het jongere adolescente kind weinig probleemgedrag vertoont. Helaas weten we niet welke processen tot deze percepties leiden bij de gezinsleden van het jongere adolescente kind. Om een beter inzicht te krijgen in de gezinsprocessen die voorafgaan aan deze percepties kan toekomstig onderzoek zich richten op het combineren van SRM analyse met een dynamische gezinssysteembenadering. Dynamische systeemtheoretici suggereren dat ontwikkelingsuitkomsten verklaard kunnen worden door een proces dat zelforganisatie wordt genoemd. Zelforganisatie refereert naar het spontaan ontstaan van coherente vormen van een hogere orde door middel van recursieve interacties tussen meer eenvoudige componenten. Structurele kenmerken die door SRM analyse worden blootgelegd zouden kunnen worden verklaard als een resultaat van het proces van zelforganisatie dat wordt verondersteld door dynamische systeemtheoretici. Dit kan worden toegelicht door het relateren van een specifieke dynamische systeemmethode, de state space grid, aan een specifiek type reciprociteit correlatie, de relatie reciprociteit correlatie, die wordt gemeten met SRM analyse. Met de state space grid methode kan het gedragstraject van een dyade (d.w.z. de opeenvolging van gedragingen) worden weergegeven, zoals het voortgang vindt in werkelijkheid, op een grid die alle mogelijke gedragscombinaties representeert. Er kunnen bijvoorbeeld vier categorieën van gedrag worden weergegeven zoals vijandig, negatief, neutraal, en positief gedrag. Het gedrag van de ouder is weergegeven op de X-as en het gedrag van het kind is

8 weergegeven op de y-as. Elke seconde kan het gedrag van ouder en kind worden weergegeven. Elke cel op de grid representeert een bepaalde dyadische staat (bv. ouder vijandig; kind vijandig). Met SRM analyse worden relatie reciprociteit correlaties gespecificeerd door het correleren van twee relatiefactoren (bv. ouder-kind met kind-ouder). Bijvoorbeeld, ouders die hun kinderen waarnemen als vijandig (d.w.z. relatiefactor ouder-kind in percepties van vijandigheid) kunnen ook als vijandig waargenomen worden door hun kinderen (d.w.z. relatiefactor kind-ouder in percepties van vijandigheid). De microsociale interacties tussen ouder en kind die zijn weergegeven in de state space grid zouden de ontwikkelingsuitkomst van een relatie reciprociteit correlatie kunnen verklaren. Op den duur kunnen interacties tussen ouder en kind bijvoorbeeld clusteren in een bepaalde cel van de state space grid, zoals de cel die het vijandige gedrag van de ouder en het vijandige gedrag van het kind representeert. De ouder en het kind kunnen een bepaalde manier van interacteren hebben ontwikkeld die wordt gekenmerkt door een wederzijds vijandig patroon. Dit kan verklaren waarom de perceptie van de ouder van de vijandigheid van het kind en de perceptie van het kind van de vijandigheid van de ouder gecorreleerd zijn. Toekomstig onderzoek zou ook kunnen profiteren van het gebruik van observatiemethoden, die erg geschikt zijn voor het bestuderen van complexe interactieve gezinsprocessen. Andere aanbevelingen voor toekomstig onderzoek zijn het meten van andere uitkomstvariabelen dan warmte en probleemgedrag (zowel negatieve als positieve uitkomsten) en het bestuderen van grotere en meer heterogene steekproeven.