Anouk Goemans THE DEVELOPMENT OF CHILDREN IN FOSTER CARE

Transcriptie

1 Anouk Goemans THE DEVELOPMENT OF CHILDREN IN FOSTER CARE

2 Samenvatting SAMENVATTING 10

3 Chapter 10 SAMENVATTING Pleegzorg is een unieke vorm van jeugdhulpverlening waarbij kinderen die, al dan niet tijdelijk, uithuisgeplaatst worden, toch in een gezinssituatie opgroeien. Een kind in een pleeggezin plaatsen is een moeilijke beslissing, maar blijkt doorgaans beter voor kinderen dan plaatsing in een residentiële setting. Toch ontwikkelen niet alle kinderen in pleegzorg zich positief. Ieder kind ervaart door uithuisplaatsing een scheiding met de op dat moment vertrouwde gehechtheidsfiguren, meestal de ouder(s). Daarnaast gaat het bij veel plaatsingen om kinderen die in meer of mindere mate getekend zijn door de problematische gezinssituatie waaruit ze afkomstig zijn. Het vervolg in de pleegzorg verschilt per kind. Sommige pleegkinderen ontwikkelen na plaatsing (meer) problemen, bij een deel blijven de problemen waarmee ze toetreden in het pleeggezin tamelijk stabiel en bij een laatste groep nemen de problemen af of zijn er helemaal geen problemen. De eventuele aanwezigheid van problemen kan een succesvolle pleegzorgplaatsing in de weg staan, temeer omdat het de kans op een vroegtijdige beëindiging van de pleegzorgplaatsing (een breakdown) vergroot. Kinderen gaan dan naar een ander gezin of naar een residentiële setting. Om pleegzorg als vorm van jeugdhulpverlening zo goed mogelijk vorm te geven is het van groot belang om te weten welke factoren relevant zijn voor een succesvolle pleegzorgplaatsing en voor een positieve ontwikkeling van het pleegkind. Echter, resultaten afkomstig uit eerder onderzoek naar de ontwikkeling van kinderen in pleegzorg zijn niet eenduidig. Het onderzoek beschreven in dit proefschrift richt zich op pleegkinderen en onderzoekt welke pleegkind-, pleeggezins- en plaatsingsfactoren gerelateerd zijn aan de ontwikkeling van kinderen in pleegzorg. Om dit onderzoek uit te voeren is gebruik gemaakt van meta-analyses en empirisch onderzoek. De eerste twee hoofdstukken van dit proefschrift geven een systematisch literatuuroverzicht van de ontwikkeling van pleegkinderen en bundelen de bestaande internationale onderzoeksgegevens over factoren die samenhangen met de kwaliteit en opbrengsten van pleegzorg. De overige vier hoofdstukken rapporteren de bevindingen van de empirische studie naar de ontwikkeling van kinderen in pleegzorg, waarbij in twee van de vier hoofdstukken gebruik wordt gemaakt van de longitudinale data. In hoofdstuk 2 wordt nagegaan hoe ontwikkelingsuitkomsten van pleegkinderen zich verhouden tot die van andere kinderen. In dit hoofdstuk worden verschillende onderzoeken beschreven en vergeleken en worden de bevindingen uit die onderzoeken samengenomen en geanalyseerd om de ontwikkeling van pleegkinderen op cognitief, adaptief en gedragsmatig gebied te vergelijken met twee andere groepen kinderen: (1) kinderen uit de algemene populatie en (2) kinderen die ondanks een risicovolle thuissituatie toch thuis konden blijven wonen, maar dan met extra ondersteuning en begeleiding (de zogeheten at-risk kinderen). De resultaten van deze meta-analyses laten zien dat pleegkinderen op cognitief, adaptief en gedragsmatig gebied achterlopen in hun ontwikkeling ten opzichte van kinderen uit de algemene populatie. Er werd geen verschil gevonden in de ontwikkelingsuitkomsten tussen pleegkinderen en de at-risk kinderen. Op basis van deze gelijke ontwikkelingsuitkomsten tussen pleegkinderen en de at-risk kinderen concluderen we dat er geen overtuigend bewijs is om een voorkeur uit te spreken voor de keuze voor pleegzorg dan wel thuis blijven wonen met

4 Samenvatting extra ondersteuning. Echter, dit betekent niet dat de besluitvorming omtrent uithuisplaatsing een kwestie is van willekeur of onverschilligheid. Het is goed mogelijk dat in feitelijke beslissingssituaties er geen keuze is tussen pleegzorg of thuisblijven met extra hulp. Ook is onduidelijk in hoeverre de kinderen en gezinnen die in de studies werden vergeleken, op tal van kenmerken werkelijk goed vergelijkbaar waren. Toch geven de bevindingen voldoende aanleiding om te benadrukken dat het van belang is om zowel besluitvormingsmodellen alsook de gezinsondersteunende interventies ter preventie van uithuisplaatsing verder te ontwikkelen. Dit zal mogelijk bijdragen aan effectieve zorg door professionals en de veiligheid en het welzijn van kinderen ten goede komen. Daarnaast is toekomstig onderzoek belangrijk om de verschillende invloeden op de ontwikkeling van kinderen van elkaar te kunnen onderscheiden. Een belangrijke vraag is, bijvoorbeeld, in hoeverre ervaringen voorafgaand aan de plaatsing, juist ervaringen na de plaatsing of een ingewikkeld samenspel het grootste gewicht in de schaal leggen van de ontwikkelingsuitkomsten van de kinderen. Ook is het belangrijk dat toekomstig onderzoek zich richt op de vraag welke kinderen het best gediend zijn bij welke zorg: pleegzorg of thuis blijven met extra ondersteuning? In hoofdstuk 3 van dit proefschrift rapporteren we de bevindingen van vier metaanalyses naar de longitudinale ontwikkelingsuitkomsten van kinderen in pleegzorg. Uit deze meta-analyses komt naar voren dat er gemiddeld gezien geen vooruitgang of achteruitgang is in adaptief en gedragsmatig functioneren van pleegkinderen gedurende hun plaatsing in het pleeggezin. Moderatie analyses toonden aan dat in onderzoeken met een langere looptijd (>1 jaar) en in onderzoeken met een grotere steekproefgrootte (>80) de pleegkinderen een negatievere adaptieve ontwikkeling lieten zien dan kinderen die meededen aan onderzoeken met een kortere looptijd en een kleinere steekproefgrootte. De meest opvallende uitkomst van de uitgevoerde analyses was echter dat er op basis van eerdere onderzoeken geen factoren aanwijsbaar zijn die van belang zijn voor een positieve ontwikkeling van kinderen in pleegzorg. Wel kunnen we op basis van de uitgevoerde meta-analyses concluderen dat pleegzorg gemiddeld genomen geen positief of negatief effect heeft op de ontwikkeling van pleegkinderen. Het is zorgelijk dat pleegkinderen zich niet positief ontwikkelen, zeker omdat veel pleegkinderen met problemen in het pleeggezin komen. Dit onderstreept het belang van het nauwgezet en routinematig volgen van de ontwikkeling van pleegkinderen. Daarnaast is het belangrijk dat er, waar nodig, gepaste interventies en ondersteuning worden geboden aan pleegouders en pleegkinderen. Tevens verduidelijken de meta-analyses het belang om via longitudinaal onderzoek na te gaan welke factoren belangrijk zijn om een positieve ontwikkeling van pleegkinderen te stimuleren. In hoofdstuk 4 beschrijven we een studie waarin is gekeken naar de factoren die gerelateerd zijn aan het psychosociaal functioneren van kinderen in pleegzorg. We hebben de gegevens gebruikt van het eerste meetmoment van ons longitudinale onderzoek en zijn nagegaan in hoeverre pleegkind-, pleeggezins- en plaatsingsfactoren gerelateerd zijn aan het psychosociaal functioneren van pleegkinderen. Psychosociaal functioneren betreft hier internaliserend (bijv. droevig teruggetrokken), externaliserend (bijv. agressief, druk) en prosociaal (bijv. behulpzaam, aardig) gedrag. De resultaten laten zien dat zowel pleegkind-, pleeggezins-, als plaatsingsfactoren gerelateerd zijn aan het psychosociaal functioneren van pleegkinderen. Met name plaatsingsfactoren, en in het bijzonder de interventies gericht op het 10

5 Chapter 10 pleegkind, hangen samen met de gedragsproblemen van pleegkinderen. Pleegkinderen die interventies ontvingen, hadden meer internaliserende en externaliserende gedragsproblemen dan pleegkinderen die geen interventies kregen. Het lijkt er op dat de interventies gericht zijn op pleegkinderen en pleeggezinnen die de extra ondersteuning het hardst nodig hebben. Echter, het zou ook kunnen zijn dat de extra ondersteuning niet tijdig genoeg wordt ingezet waardoor de gedragsproblemen al zijn verergerd. We willen daarom benadrukken dat het belangrijk is om de ontwikkeling van pleegkinderen nauwgezet te volgen middels screening en monitoring. Dit maakt het mogelijk problemen in een vroeg stadium op te sporen, het voorkomt dat problemen verergeren en creëert de mogelijkheid om (preventieve) ondersteuning te bieden aan pleegkinderen en pleeggezinnen die die ondersteuning nodig hebben. In hoofdstuk 5 rapporteren we de bevindingen van het longitudinale onderzoek. In dit onderzoek hebben we gedurende één jaar drie keer aan pleegouders gevraagd hoe de pleegzorgplaatsing en de ontwikkeling van hun pleegkind verliep. In dit hoofdstuk onderzoeken we de transactionele relatie tussen de opvoedingsstress van pleegouders enerzijds en de internaliserende en externaliserende problematiek van pleegkinderen anderzijds. De interactie tussen ouderlijke stress en ontwikkeling van kinderen wordt verondersteld een belangrijke rol te spelen in de ontwikkeling van kinderen. Onze studie laat zien dat gedragsproblemen van pleegkinderen een effect hebben op de opvoedingsstress van pleegouders. Een omgekeerd effect (van opvoedingsstress op gedragsproblemen) werd niet gevonden. Opvoedingsstress van pleegouders lijkt niet van invloed op de psychosociale ontwikkeling van pleegkinderen wat de vragen oproept of pleegouders in staat zijn om door te dringen tot en invloed te hebben op het leven van hun pleegkinderen en of pleegkinderen in staat zijn om te profiteren van de verbeterde opvoedingsomgeving die pleeggezinnen doorgaans bieden. Onze suggestie aan pleegzorgprofessionals is dat ze extra ondersteuning kunnen aanbieden zodra zij ofwel gedragsproblemen bij pleegkinderen ofwel stress bij pleegouder signaleren. Hoofdstuk 6 van dit proefschrift gaat in op de schoolbetrokkenheid van pleegkinderen. Met gebruik van de gegevens van de drie meetmomenten uit het longitudinale onderzoek is gekeken naar de voorspellers van schoolbetrokkenheid. Uit eerder onderzoek is bekend dat pleegkinderen vaak problemen ervaren op school en minder goede schoolresultaten behalen dan kinderen uit de algemene populatie. Dit is zorgelijk omdat het functioneren van kinderen op school gerelateerd is aan belangrijke uitkomsten in hun latere leven, zoals het afronden van een opleiding, inkomensniveau en mentale gezondheid. Schoolbetrokkenheid wordt gezien als een belangrijke factor die het functioneren van kinderen op school kan bevorderen. Des te opmerkelijker is het dat er nog maar weinig studies zijn uitgevoerd gericht op de schoolbetrokkenheid van pleegkinderen. De studies die zijn uitgevoerd zijn niet longitudinaal. Hierdoor is nog onbekend hoe de schoolbetrokkenheid van pleegkinderen zich ontwikkelt en welke factoren de schoolbetrokkenheid voorspellen. In de studie die in dit zesde hoofdstuk wordt beschreven, wordt duidelijk dat zowel demografische, school-, pleegkindals pleegezinsfactoren de mate van schoolbetrokkenheid van pleegkinderen voorspellen. Vanwege deze complexiteit of grote variëteit aan factoren is het van belang dat professionals (zoals leerkrachten en pleegzorgbegeleiders) de samenwerking met elkaar opzoeken om ervoor te zorgen dat zowel schoolbetrokkenheid als school functioneren onderwerp worden van begeleiding en deel gaan uitmaken van het persoonlijke ontwikkelingsplan van pleegkinderen.

6 Samenvatting In het laatste empirische hoofdstuk van dit proefschrift, hoofdstuk 7, slaan we een brug tussen de bevindingen uit eerdere hoofdstukken en de pleegzorgpraktijk. In verschillende hoofdstukken is aan de orde gekomen dat screening en monitoring van de ontwikkeling van pleegkinderen een belangrijk onderwerp is. Om screening en monitoring van Nederlandse pleegkinderen te verbeteren introduceren we de Nederlandse vertaling van de Brief Assessment Checklist (BAC), een vragenlijst die is ontwikkeld en wordt gebruikt in Australië en Nieuw Zeeland. In dit hoofdstuk doen we verslag van onderzoek naar de psychometrische kwaliteit van dit instrument voor een Nederlandse populatie pleegkinderen. De Brief Assessment Checklist is bedoeld om psychosociale problemen te signaleren bij uithuisgeplaatste kinderen en adolescenten. Op basis van de gegevens van het derde meetmoment in ons empirisch onderzoek concluderen we dat de BAC een goed instrument is voor screening en monitoring van pleegkinderen. Psychometrische eigenschappen zoals de accuraatheid, interne betrouwbaarheid en concurrente validiteit van de BAC zijn vergelijkbaar aan die van de Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ) in dezelfde sample. De BAC lijkt daarmee een veelbelovend instrument te zijn, maar het is wel belangrijk dat toekomstig onderzoek de toegevoegde waarde van de BAC beoordeelt naast reeds bestaande instrument en dat de grenswaarden (zogeheten cut-points ) worden bepaald. Het instrument is inmiddels gratis beschikbaar voor gebruik in Nederland, zowel voor onderzoek als voor de pleegzorg 1. Dit proefschrift verduidelijkt dat de ontwikkeling van pleegkinderen een grote interindividuele variatie kent. We hebben inzicht gekregen in diverse factoren die gerelateerd zijn aan de ontwikkeling van kinderen in pleegzorg, zoals positief ouderschap, extra ondersteuning voor het pleegkind, twijfel bij pleegouders om door te gaan met pleegzorg, de aanwezigheid van biologische kinderen in het pleeggezin en plannen voor hereniging met de biologische ouders. Alhoewel deze factoren voor een deel de ontwikkeling van kinderen in pleegzorg kunnen verklaren, leveren ze tezamen nog geen model op waarmee de ontwikkeling van kinderen in pleegzorg accuraat kan worden voorspeld. De afwezigheid van een accuraat voorspellingsmodel en de sterk variërende ontwikkelingstrajecten benadrukken het belang van screening en monitoring. Het systematisch, regelmatig en zorgvuldig gebruik van goede screenings- en monitoringsinstrumenten is van groot belang voor het gericht begeleiden en ondersteunen van pleegzorggezinnen en voor het ondersteunen van een positieve ontwikkeling van pleegkinderen. Dit maakt vroege signalering van ontwikkelingsproblemen en het onderkennen van risico s op breakdown mogelijk. Daarnaast is het belangrijk dat onderzoekers en praktijkprofessionals de samenwerking met elkaar aangaan om zowel de validiteit als de toepassing van screening en monitoring in de praktijk te verbeteren. 1 Zie: 10

7 Chapter 11