Verslag van een onderzoek onder zelfstandig wonende 65-plussers 2005

Transcriptie

1 Ouderenmonitor Verslag van een onderzoek onder zelfstandig wonende 65-plussers 2005 Rozendaal, Renkum, Rheden en Barneveld Cluster 3

2

3 Ouderenmonitor Verslag van een onderzoek onder zelfstandig wonende 65-plussers 2005 Rozendaal, Renkum, Rheden en Barneveld Cluster 3 Hulpverlening Gelderland Midden Sector Volksgezondheid / GGD Afdeling Regie en Beleid Arnhem, oktober 2006 Nicole de Jong-Mares, epidemioloog Henny Rexwinkel, epidemioloog Postbus EJ Arnhem Eusebiusbuitensingel 43 Arnhem Tel Fax

4

5 Inhoudsopgave Samenvatting i 1 Inleiding Samenwerking GGD en in Oost Nederland Ouderenbeleid algemeen Ouderenbeleid lokaal 2 2 Doel, werkwijze en respons Doel en werkwijze Respons 3 3 Achtergrond kenmerken respondenten Inleiding Geslacht en leeftijd Samenstelling huishouden Sociaal-economische positie Opleiding Inkomen Inkomensondersteunende voorzieningen en bezuinigingen Etniciteit 7 4 Lichamelijke gezondheid Inleiding Ervaren gezondheid Functionele beperkingen Slaap- en kalmeringsmiddelen Vallen Overgewicht 10 5 Psychische gezondheid Inleiding Welbevinden Eenzaamheid Vergeetachtigheid Zich zorgen maken over 13 6 Sociale omgeving Inleiding Sociaal netwerk Maatschappelijke participatie Mantelzorg geven Sociale veiligheid Ouderenmishandeling 17 7 Woonsituatie en woonomgeving Inleiding Huidige woonsituatie Verhuiswens Bereikbaarheid voorzieningen Leefbaarheid buurt Vervoer 21

6 8 Zorg- en welzijnsvoorzieningen Inleiding Professionele (medische zorg) Zelfredzaamheid bij algemene dagelijkse activiteiten Mantelzorg krijgen Welzijnsvoorzieningen 24 9 Leefstijl Inleiding Voeding Beweging Conclusies Beschouwing en aanbevelingen 30 Bijlage 1 Onderzoeksopzet Bijlage 2 Respons, representativiteit en weging Bijlage 3 Vragenlijst Bijlage 4 Tabellenboek

7 Samenvatting Het aantal ouderen neemt in de komende decennia toe. Meer mensen worden oud en we bereiken gemiddeld ook een hogere leeftijd. Daardoor neemt de vraag naar zorg en verzorging ook toe. Om een beter inzicht te krijgen in de ontwikkelingen van de gezondheidssituatie, het zorggebruik, de behoefte aan extra hulp, zorg en voorzieningen heeft de Hulpverlening Gelderland Midden een ouderenonderzoek uitgevoerd. De monitor richt zich op zelfstandig wonende ouderen van 65 jaar en ouder, onder te verdelen in de leeftijdscategorie van 65 tot 75 en een leeftijdscategorie van 75 jaar en ouder. Het onderzoek is uitgevoerd met behulp van een schriftelijke vragenlijst. Twaalf van de zestien gemeenten in de hulpverleningsregio Gelderland Midden hebben meegedaan aan het onderzoek. In het onderzoek zijn vragen gesteld over lichamelijke gezondheid, psychische gezondheid, sociale omgeving, woonsituatie en woonomgeving, zorggebruik en leefstijl. In de regio van de Hulpverlening Gelderland Midden hebben in totaal ouderen van de aangeschreven ouderen meegedaan aan het onderzoek. De respons in de HGM-regio is daarmee 79%. 41% van de onderzoeksgroep bestaat uit mannen en 59% uit vrouwen. 48% van de respondenten is 75 jaar of ouder. 66% is gehuwd of woont samen, 34% is alleenstaand. Het opleidingsniveau van de huidige generatie ouderen is laag. Eén op de tien ouderen heeft een inkomen rond of onder het bijstandsniveau. Acht procent geeft aan moeite te hebben met het financieel rondkomen. De gemeenten zijn op basis van leeftijdsverdeling van de populatie en geografische ligging in drie clusters verdeeld, te weten: Cluster 1: Arnhem, Lingewaard en Overbetuwe; Cluster 2: Doesburg, Duiven, Rijnwaarden, Westervoort en Zevenaar; Cluster 3: Rozendaal, Renkum, Rheden en Barneveld. De resultaten van dit ouderenonderzoek komen in grote lijnen overeen met de resultaten in de andere ouderenonderzoeken in Oost-Nederland, die gelijktijdig en op dezelfde manier zijn uitgevoerd. Enkele resultaten van dit onderzoek zijn: Lichamelijke gezondheid Ruim driekwart van de ouderen beoordeelt zijn of haar gezondheid als goed tot uitstekend. Drie van de tien ouderen heeft één of meer beperkingen op het gebied van horen, zien of bewegen. Bijna een kwart van de ouderen gebruikt wel eens slaap- of kalmeringsmiddelen. De helft gebruikt deze middelen frequent (vijf tot zeven keer per week). Zestien procent van de ouderen is in de afgelopen drie maanden gevallen. Ruim de helft van de ouderen heeft matig tot ernstig overgewicht. Psychische gezondheid Zestien procent van de respondenten is psychisch ongezond. Vier van de tien respondenten is volgens De Jong-Gierveld eenzaam. Een tiende geeft zelf aan zich regelmatig eenzaam te voelen. Eenderde van de respondenten geeft aan zichzelf vergeetachtig te vinden. Ongeveer een vijfde van de respondenten heeft een probleem dat hen dag en nacht bezig houdt. Sociale omgeving Tien procent van de ouderen heeft het afgelopen jaar mantelzorg gegeven. Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld i

8 Woonsituatie en woonomgeving Ongeveer twintig procent van de 65-plussers geeft aan binnen vijf jaar te willen verhuizen. Van sommige voorzieningen vinden de ouderen dat ze te ver weg zijn van hun woning, zoals de polikliniek, het gemeenteloket, bushalte, postkantoor, bibliotheek en zorgloket. Om de leefbaarheid van de buurt te verbeteren zou er volgens ouderen aandacht besteed moeten worden aan de bereikbaarheid van voorzieningen, verkeersveiligheid, sociale veiligheid, een informatiewinkel voor advies en voorlichting en respect voor ouderen. Zorggebruik Zestien procent van de respondenten heeft één of meer beperkingen in algemeen dagelijkse activiteiten. De helft van de respondenten ontvangt hulp voor het uitvoeren van huishoudelijke activiteiten. Zestien procent van de ouderen heeft behoefte aan (extra) huishoudelijke hulp. Zestien procent van de ondervraagden heeft in de laatste 12 maanden mantelzorg gekregen. Mantelzorg wordt voornamelijk van de kinderen en de partner verkregen. Leefstijl Nagenoeg alle ouderen ontbijten minstens vijf keer per week. Een kwart van de ouderen slaat wel eens een warme maaltijd over. Alleenstaanden eten minder vaak een warme maaltijd dan samenwonende ouderen. 85 procent van de ouderen doet dagelijks of wekelijks een bewegingsactiviteit zoals fietsen, wandelen, ouderensport of andere sport, maar of ze daarmee voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (minimaal een half uur matig intensieve lichamelijke activiteit op tenminste vijf dagen per week) is nog maar de vraag. Op basis van de resultaten kunnen conclusies worden getrokken en aanbevelingen worden gedaan met het oog op de ontwikkeling van ouderenbeleid nu en in de toekomst. Er is bij ouderen veel gezondheidswinst te behalen, in termen van meer gezonde jaren, minder ziektelast en een betere kwaliteit van leven. Voor een deel kan deze gezondheidswinst ook een financieel voordeel opleveren in de zorgaanvragen onder de Wmo. Er dient bijzondere aandacht uit te gaan naar de kwetsbaren onder de ouderen. Deze zijn vooral te vinden onder de 75-plussers en oudere vrouwen. De manier waarop deze groepen bereikt kunnen worden met informatie, voorlichting of activiteiten dient goed te worden afgestemd op deze specifieke doelgroepen. Van bovenstaande onderwerpen zijn vanuit gezondheidsoogpunt de belangrijkste aandachtspunten voor preventie: Valpreventie Psychisch welbevinden (eenzaamheid en sociaal isolement) Sociale en fysieke omgeving Leefstijlfactoren Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld ii

9 1 Inleiding 1.1 Samenwerking GGD en in Oost Nederland Elke GGD heeft als taak om de gemeenten in zijn werkgebied inzicht te verschaffen in de gezondheidssituatie van de bevolking. Daartoe worden regelmatig onderzoeken uitgevoerd onder de doelgroepen jeugd, volwassenen en ouderen. Inzicht in de feitelijke gezondheidssituatie, evenals in de determinanten van gezondheid maken het voor gemeenten mogelijk om een preventief gezondheidsbeleid te ontwikkelen. Landelijke cijfers bieden veelal onvoldoende houvast om lokaal beleid in te kunnen vullen. GGD en vullen deze leemte op door het aanbieden van lokale en regionale resultaten van gezondheidsonderzoek. In Oost Nederland zijn al een aantal afzonderlijke ouderenonderzoeken uitgevoerd. Dit waren achtereenvolgens onderzoeken van de GGD en in de regio s Stedendriehoek (1998) 1, Achterhoek (1998) 2, Nijmegen (1998) 3, Twente (2000) 4 en IJssel-Vecht (2002) 5. Naar verwachting zal de behoefte aan gestandaardiseerde gegevens toenemen. Landelijk is een Gezondheidsmonitor voor Ouderen in ontwikkeling. Een aantal GGD en in Oost Nederland heeft bovendien positieve ervaring opgedaan met afstemming en samenwerking bij het E-movo project. Een en ander was aanleiding voor Epi-KON (Epidemiologen Kring Oost Nederland) om in oktober 2004 de directeuren van de betrokken GGD en voor te stellen om gezamenlijk een monitor bij ouderen uit te voeren. Zes van de zeven GGD en in Oost Nederland zijn daadwerkelijk overgegaan tot uitvoering van een ouderenonderzoek, te weten: - GGD Regio Nijmegen - GGD Rivierenland - GGD Gelre-IJssel - GGD IJssel-Vecht - GGD Regio Twente - Hulpverlening Gelderland Midden In totaal zijn er in Overijssel en Gelderland in het najaar van 2005 circa vragenlijsten toegestuurd aan zelfstandig wonende ouderen van 65 jaar en ouder. 1.2 Ouderenbeleid algemeen Het aantal ouderen zal in de komende decennia toenemen. Volgens prognoses van het CBS zal het aandeel van 65-plussers in de totale bevolking oplopen van 14,0% in 2005 tot 22,3% in Meer ouderen betekent onvermijdelijk een groter beroep op wonen, zorg- en welzijnsvoorzieningen. Ouderen maken meer gebruik van gezondheidszorg dan andere bevolkingsgroepen en zijn ook meer afhankelijk van de bereikbaarheid en beschikbaarheid van collectieve voorzieningen. Op landelijk niveau wordt getracht lijnen uit te zetten voor een beleid dat de toenemende vraag naar zorg en voorzieningen beheersbaar zal maken. In februari 2005 verscheen van de Gezondheidsraad de nota Vergrijzen met ambitie. 6 Over een aantal zaken is de nota zeer duidelijk. Het voorkomen van ziekte en beperkingen neemt toe met de leeftijd. Voor de helft van veel voorkomende ziekten en lichamelijke aandoeningen bij ouderen worden flinke stijgingspercentages verwacht. Uitschieters zijn diabetes, beroerte, hartziekten en astma/copd (chronisch obstructieve longziekten). Coronaire hartziekten en artrose zullen de grootste ziektelast geven. De Gezondheidsraad ziet echter tal van kansen om de gezondheid van ouderen te verbeteren en hun zelfstandigheid te bevorderen. Er zijn goede mogelijkheden op het gebied van preventie, behandeling en het tegengaan van beperkingen. Vervolgens verscheen in april 2005 van VWS de nota Ouderenbeleid in het perspectief van vergrijzing. 7 Hierin worden de hoofdlijnen van toekomstig ouderenbeleid geformuleerd, waarbij als eerste genoemd wordt: activiteiten stimuleren om ouderen zo lang mogelijk gezond en fit te laten blijven. Enkele van de maatregelen die VWS voorstelt zijn: het stimuleren van sport en bewegen voor ouderen, voorlichting over gezonde voeding en tegengaan van overgewicht, valpreventie en het opzetten van consultatiebureaus voor ouderen. Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 1

10 1.3 Ouderenbeleid lokaal Met de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) wordt de bevoegdheid van de gemeenten uitgebreid op het gebied van preventieve zorg en ondersteuning van kwetsbare burgers. Ouderen vormen een belangrijke doelgroep voor deze wet. De Wmo streeft ernaar om een samenhangend beleid te voeren op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Het zelfstandig wonen en de maatschappelijke participatie van burgers worden bevorderd. Ouderen krijgen echter naarmate zij ouder worden met steeds meer lichamelijke en geestelijke ongemakken te maken. Bovendien komen veel mensen alleen te staan. Dit betekent dat men meer afhankelijk wordt van de hulp van anderen en voorzieningen in de nabije omgeving. De vraag is of de Wmo voldoende tegemoet kan komen aan een toenemende behoefte aan zorg en hoe dit per gemeente het best gerealiseerd kan worden. Aan burgers wordt door de Wmo een grote mate van zelfstandigheid toebedacht bij het oplossen van problemen. Kan mantelzorg daar voldoende soelaas bieden? Waar liggen de behoeften van ouderen zelf op het gebied van wonen, zorg en welzijn? In welke mate wordt er gebruik gemaakt van bestaande voorzieningen? Hoe staat het met zelfredzaamheid? Hoe zal de gezondheidssituatie van ouderen zich ontwikkelen in de komende jaren en met welke trends moet rekening worden gehouden? Deze en vele andere vragen zullen ten grondslag liggen aan een nieuw te formuleren, toekomstgericht ouderenbeleid. Bovengenoemde nota s gesteund met lokale en regionale gegevens uit epidemiologisch onderzoek kunnen daar een inspiratiebron voor zijn. Referenties 1. Maarsingh, E.J., Hoeven, H. Wat heet oud? Een inventariserend onderzoek naar de gezondheid en het welbevinden van zelfstandig wonende ouderen in de regio Stedendriehoek, GGD Regio Stedendriehoek, Haveman-Nies, A. Ouderen in de Regio Achterhoek. De gezondheid, leefsituatie en de zorgbehoefte van zelfstandig wonende ouderen in beeld. GGD Regio Achterhoek, Oude Vrielink, P. Oud en Wel Beschouwd. Onderzoek naar gezondheid, welzijn en zorgbehoefte van zelfstandig wonende ouderen in de regio Nijmegen, GGD Regio Nijmegen, Rietman, G.D.T., Roorda, J., Smit, K. Ouderen in Twente Een onderzoek naar de leefsituatie van inwoners van Twente vanaf 55 jaar door de GGD Twente. Almelo, GGD Twente, Baltissen-van der Linde, A.M., Borsboom, A.B.G. Gezondheidmonitor 55-plussers. Een onderzoek naar de gezondheid en leefsituatie van 55-plussers in de regio IJssel-Vecht, GGD Regio IJssel-Vecht, Vergrijzen met ambitie. Publicatienr 2005/6. Den Haag: Gezondheidsraad Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 2

11 2 Doel, werkwijze en respons 2.1 Doel en werkwijze Zes GGD'en in Oost Nederland (Gelderland en Overijssel) hebben in 2006 gezamenlijk een onderzoek uitgevoerd onder zelfstandig wonende ouderen van 65 jaar en ouder. Het onderzoek levert informatie op over de wensen en behoeften van ouderen op het gebied van gezondheid, zorg en eventuele ondersteuning die zij nodig hebben. In het onderzoek is zo veel mogelijk gebruik gemaakt van landelijke standaardvraagstellingen van het project Lokale en Nationale Monitor Gezondheid 1 (voor een uitgebreide toelichting zie bijlage 1 en 2). Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de betrokken gemeenten onder verantwoordelijkheid van het KON (Directeurenoverleg Kring Oost Nederland). Gemeenten, welzijns- en zorginstellingen kunnen de resultaten van dit onderzoek gebruiken als basis voor hun beleid met betrekking tot ouderen en de Wmo. 2.2 Respons Voor dit onderzoek zijn in totaal zelfstandig wonende ouderen in de regio Oost Nederland aangeschreven met het verzoek om de (Nederlandstalige) vragenlijst (bijlage 3) in te vullen en te retourneren. Uiteindelijk hebben ouderen meegedaan aan het onderzoek. Dit is een respons van 76%. In de regio van de Hulpverlening Gelderland Midden hebben in totaal ouderen van de ouderen meegedaan aan het onderzoek. De respons in de HGM-regio is daarmee 79%. Dit is voldoende om betrouwbare uitspraken te doen op basis van het onderzoek. Twaalf van de zestien gemeenten in de HGM-regio hebben meegedaan aan het onderzoek. Vier gemeenten (Ede, Wageningen, Scherpenzeel en Nijkerk) deden niet mee aan het onderzoek, omdat ze zelf net een vergelijkbaar onderzoek hadden uitgevoerd en de timing daarom niet goed was. Wegens beperkte middelen zijn de twaalf gemeenten op basis van leeftijdsverdeling van de populatie en geografische ligging in drie clusters verdeeld, te weten: Cluster 1: Arnhem, Lingewaard en Overbetuwe; Cluster 2: Doesburg, Duiven, Rijnwaarden, Westervoort en Zevenaar; Cluster 3: Rozendaal, Renkum, Rheden en Barneveld. Tabel 1 laat de respons per cluster in de HGM-regio zien. Tabel 1: respons in de HGM-regio, per cluster en totaal Cluster aantal verstuurde aantal correct ingevulde respons vragenlijsten vragenlijsten % % % Hulpverlening Gelderland Midden % In dit rapport worden de gegevens van cluster 3 gepresenteerd. Referenties 1. Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 3

12 3 Achtergrondkenmerken respondenten 3.1 Inleiding Demografische kenmerken spelen een belangrijke rol bij het verklaren van verschillen in gezondheid, welzijn, zorgconsumptie en behoefte. 1 Met het stijgen van de leeftijd verandert de samenstelling van de bevolking. Het aandeel vrouwen en het aantal alleenstaanden neemt toe met de leeftijd. De huidige generatie ouderen neemt over het algemeen een minder gunstige maatschappelijke positie in. Het opleidingsniveau is gemiddeld genomen lager dan dat van jongere leeftijdsgroepen en een aanzienlijke groep ouderen heeft een laag inkomen. Gezondheid is gerelateerd aan verschillende achtergrondkenmerken. 2 Het gaat hierbij om: Geslacht: sommige aandoeningen komen bij vrouwen meer voor dan bij mannen en omgekeerd. Leeftijd: de (ervaren) gezondheid neemt af met de leeftijd. Samenstelling huishouden: ouderen die samenwonen hebben vaker een betere ervaren gezondheid dan ouderen die alleen wonen. Sociaal-economische positie: laag opgeleide ouderen en ouderen met een laag inkomen hebben vaker een minder goede gezondheid dan hoog opgeleide ouderen en ouderen met een hoog inkomen. Etniciteit: allochtone ouderen hebben vaker een slechtere gezondheid dan autochtone ouderen. In dit hoofdstuk worden de achtergrondkenmerken geslacht, leeftijd, samenstelling huishouden, opleiding, inkomen en etniciteit beschreven. 3.2 Geslacht en leeftijd In totaal hebben 191 mannen en 275 vrouwen de vragenlijst ingevuld. Van de respondenten is 41% man en 59% vrouw. Dit verschil wordt grotendeels veroorzaakt door de hogere levensverwachting van vrouwen, waardoor er meer vrouwelijke dan mannelijke ouderen zijn. Daarnaast is de respons onder vrouwen wat hoger dan onder mannen. In tabel 2 zijn de respondenten ingedeeld naar leeftijd en geslacht. Naarmate de leeftijd hoger is, is het aantal respondenten kleiner, vooral bij de mannen. Tabel 2: leeftijdsopbouw respondenten (%) naar geslacht Leeftijd Mannen Vrouwen n % n % jaar jaar jaar jaar jaar jaar en ouder Totaal Samenstelling huishouden Om een beeld te krijgen van de leefsituatie van ouderen is gekeken naar het aantal personen waaruit een huishouden bestaat. Het grootste deel van de totale groep 65+ ers woont samen met een partner (61%). Een klein deel van de respondenten (3%) woont samen met een kind of een ander familielid en 34% woont alleen. De groep die alleen woont, bestaat voor het grootste deel uit vrouwen (79%). Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 4

13 3.4 Sociaal economische positie Opleiding en inkomen geven samen een indicatie voor de sociaal economische positie van de respondenten Opleiding Verschillen in opleidingsniveau hangen samen met verschillen in gezondheid, zowel wat betreft levensverwachting als gezonde levensjaren 3. Twee derde van de ouderen heeft alleen lager onderwijs, MAVO/MULO of lager beroepsonderwijs gevolgd. Zestien procent van de ouderen heeft een midden opleidingsniveau (MBO, HAVO, MMS/HBS/VWO) en één op de vijf ouderen heeft hoger beroepsonderwijs of universiteit genoten. Gemiddeld hebben mannen een hoger opleidingsniveau dan vrouwen. Het verschil in opleidingsniveau wordt groter met het toenemen van de leeftijd. Over het algemeen neemt het opleidingsniveau af in de hogere leeftijdscategorieën Inkomen Naast opleiding bepaalt ook het inkomen de sociaal economische positie van de oudere. Iemand met een laag inkomen hoeft niet per definitie arm te zijn. Zo kan men geld of bezittingen achter de hand hebben of kunnen de vaste lasten laag zijn, waardoor er voldoende geld te besteden overblijft. Ook speelt mee hoe lang men al van een laag inkomen moet rondkomen 4. In het onderzoek is gevraagd om een inkomenscategorie aan te geven. Naar verwachting zou rechtstreeks vragen naar de hoogte van het inkomen van het huishouden teveel onnauwkeurigheden opleveren en ook onwil oproepen om de vraag te beantwoorden. Toch heeft zes procent van de respondenten de vraag over inkomen niet beantwoord. Voor de overige respondenten staan de antwoorden in onderstaande tabel 3. Zes procent van de respondenten heeft een netto maandinkomen van minder dan % heeft een inkomen hoger dan Vooral vrouwen, mensen die een éénpersoonshuishouden voeren en mensen in de oudere leeftijdscategorie vallen in de laagste inkomensgroepen. Tabel 3: netto maandinkomen van het huishouden (%), naar leeftijd, geslacht en type huishouden Netto maandinkomen Leeftijd Geslacht Type huishouden Totaal jaar en jaar ouder Man Vrouw Eenpersoons Meerpersoons < > Onbekend Totaal Een op de tien ouderen heeft een inkomen rond of onder het bijstandsniveau. Hierbij is uitgegaan van een eenpersoonshuishouden met een inkomen lager dan 850 en meerpersoonshuishoudens met een inkomen lager dan Deze grenswaarden zijn gebaseerd op de netto normbedragen bijstandsuitkering voor mensen van 65 jaar en ouder. Een alleenstaande heeft recht op een uitkering van netto 868,43 per maand. Voor gehuwden en samenwonenden, die beide ouder zijn dan 65 jaar of één partner jonger dan 65 jaar, is het normbedrag 1199,90 per maand (bedragen 1 januari 2006, exclusief vakantietoeslag, SVB) Inkomensondersteunende voorzieningen en bezuinigingen Ongeveer de helft van de respondenten geeft aan te bezuinigen, ongeacht het wel of niet kunnen rondkomen met het inkomen. De posten waarop wordt bezuinigd, staan weergegeven in figuur 1. De twee belangrijkste posten waarop respondenten bezuinigen zijn: vakantie (23%) en kranten of andere abonnementen (21%). Ook op essentiële zaken als voeding, bril, gehoorapparaat, huisvesting en tandarts wordt bezuinigd, maar niet door veel mensen. Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 5

14 niets vakantie krant of abonnementen uitgaan/vrije tijd kleding cadeautjes/verjaardag auto of vervoer telefoon kapper verwarming schoenen pedicure huishoudelijke hulp huisvesting/reparaties anders bril voeding tandarts gehoorapparaat 5% 4% 4% 3% 2% 2% 1% 0% 23% 21% 18% 17% 12% 12% 11% 11% 10% 10% 52% Figuur 1: bezuinigingsposten (%) Er is aan de mensen gevraagd of men moeite heeft gehad om van het inkomen rond te komen. Acht procent geeft aan moeite te hebben met het rondkomen. Problemen met rondkomen worden vooral aangegeven door lager opgeleide respondenten. Respondenten die moeite hebben om rond te komen met hun inkomen bezuinigen veel vaker. Ruim negen van de tien ouderen bezuinigen ergens op. Ongeveer de helft bezuinigt op uitgaan/ vrije tijd, vakantie, kleding. Ouderen kunnen gebruik maken van een aantal inkomensondersteunende maatregelen, zoals huursubsidie en bijzondere bijstand. In de volgende tabel wordt weergegeven of deze voorzieningen bij ouderen (voldoende) bekend zijn en of er gebruik van gemaakt wordt. Tabel 4: inkomensondersteunende voorzieningen, bekendheid en gebruik (%), naar leeftijd, geslacht en totaal Voorzieningen Leeftijd Geslacht Totaal jaar 75 jaar en ouder Man Vrouw Onbekend met: Kwijtschelding gemeentelijke belasting Bijzondere bijstand Huursubsidie WVG Korting waterschap Maakt gebruik van: Kwijtschelding gemeentelijke belasting Bijzondere bijstand Huursubsidie WVG Korting waterschap Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 6

15 Het minst bekend is men met de mogelijkheid van korting bij het waterschap, een kwart van de respondenten kent deze mogelijkheid niet. Veertien procent kent de Wet Voorzieningen Gehandicapten niet, veertien procent heeft nog nooit gehoord van de mogelijkheid van kwijtschelding van de gemeentelijke belastingen en elf procent niet van de bijzondere bijstand. Het minst onbekend zijn de respondenten met de huursubsidie (6% heeft daar nog nooit van gehoord). Door 24% van de respondenten wordt gebruik gemaakt van huursubsidie, zestien procent maakt gebruik van de Wet Voorzieningen Gehandicapten, veertien procent van kwijtschelding gemeentelijke belastingen, negen procent van korting bij het waterschap en tien procent van de bijzondere bijstand. Ouderen die moeilijk kunnen rondkomen en ouderen die bezuinigen gebruiken vaker inkomensondersteunende voorzieningen dan ouderen die goed kunnen rondkomen. 3.5 Etniciteit Om inzicht te krijgen in de etniciteit van de doelgroep is gevraagd naar het geboorteland van de respondenten. Slechts vier procent van de ouderen is niet in Nederland geboren. Vier procent is geboren in Nederlands-Indië en bijna één procent ergens anders. Referenties 1. Deeg, D.J.H., Hoeymans, N. Succesvol of gebrekkig ouder worden? Literatuurstudie naar de determinanten en gevolgen van functionele beperkingen. Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg Gezondheid op koers? Volksgezondheid Toekomst Verkenning, RIVM Sociaal Cultureel Planbureau. Rapportage ouderen Veranderingen in de leefsituatie. Den Haag: SCP Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 7

16 4 Lichamelijke gezondheid 4.1 Inleiding In dit onderzoek wordt het begrip gezondheid in navolging van de Wereld Gezondheids Organisatie geïnterpreteerd als een situatie van lichamelijk, geestelijk en sociaal welbevinden 1. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de lichamelijke gezondheid van ouderen. Allereerst is gekeken naar het oordeel van de ouderen over hun eigen gezondheid. Vervolgens wordt dit oordeel in perspectief gezet door te kijken naar overgewicht, het gebruik van hulpmiddelen, het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen en het voorkomen van valongelukken in en om huis. 4.2 Ervaren gezondheid Uit landelijke cijfers 2 blijkt dat ongeveer de helft van de Nederlanders boven de 75 jaar zich (zeer) gezond voelt. Dit geldt zowel voor mannen als voor vrouwen. In de leeftijdsgroep jaar ligt dit percentage nog iets hoger: rond de 60%. Hoewel veel ouderen gezondheidsproblemen hebben, ervaren ze dit over het algemeen niet als een probleem. Ze vinden dat een verslechtering van de gezondheid bij de leeftijd hoort. De ervaren gezondheid hangt dan ook niet zozeer samen met de aanof afwezigheid van ziekten, maar meer met factoren die te maken hebben met welbevinden, zingeving, sociale contacten, veerkracht en de mate waarin men in staat is zelf problemen op te lossen. 3 Driekwart van de ouderen in dit onderzoek voelt zich goed tot uitstekend. Ouderen van 75 jaar en ouder en vrouwen voelen zich minder gezond dan ouderen uit de jongere leeftijdscategorie en mannen. % jaar 75 jaar en ouder mannen vrouwen totaal Figuur 2: ervaren gezondheid (goed-uitstekend) (%) naar leeftijd, geslacht en totaal 4.3 Functionele beperkingen Het hebben van beperkingen bepaalt voor een groot deel de maatschappelijke deelname en het gebruik van zorg en voorzieningen. 4 In dit onderzoek is gevraagd naar beperkingen in horen en zien, die niet met een bril of gehoorapparaat te verhelpen zijn. Ook is gevraagd naar beperkingen in mobiliteit. De gehoorbeperkingen betreffen vooral het niet meer goed kunnen volgen van een gesprek in een groep. De gezichtsbeperking heeft te maken met het niet meer kunnen lezen van kleine letters in de krant. De mobiliteitsbeperking zit vooral in het niet kunnen dragen van zware voorwerpen en het niet meer dan 400 meter aan één stuk kunnen lopen. Drie van de tien ouderen heeft één of meer beperkingen op het gebied van horen, zien of bewegen. Acht procent heeft één of meer gehoorbeperkingen, tien procent één of meer gezichtsbeperkingen en ruim een kwart heeft één of meer mobiliteitsbeperkingen. Zoals in figuur 3 is te zien zijn er duidelijke verschillen tussen jarigen en ouderen van 75 jaar en ouder. Tussen mannen en vrouwen zijn de verschillen in mobiliteit groot. Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 8

17 % horen zien mobiliteit jaar 75 jaar en ouder mannen vrouwen totaal Figuur 3: functionele beperkingen (horen, zien en mobiliteit) (%) naar leeftijd, geslacht en totaal Het hebben van beperkingen heeft invloed op de gezondheid van ouderen. Ouderen met beperkingen voelen zich duidelijk minder gezond. 40% van hen geeft aan zich goed tot uitstekend te voelen (voor ouderen zonder beperking is dat 86%). 4.4 Slaap- en kalmeringsmiddelen Slaap- en kalmeringsmiddelen zijn na bloedverdunners de meest gebruikte medicijnen door ouderen. Ze kunnen een goed hulpmiddel zijn om lichaam en geest tot rust te brengen. De bijwerkingen (sufheid, slappe spieren, verminderde concentratie en reactievermogen) beïnvloeden echter het lichamelijk en geestelijk welbevinden en kunnen de kans op een valongeval vergroten. Bovendien zijn slaap- en kalmeringsmiddelen verslavend. Het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen neemt sterk toe met het ouder worden. Bijna een kwart (24%) van de ouderen gebruikt wel eens slaap- of kalmeringsmiddelen. De helft hiervan gebruikt de middelen frequent (vijf tot zeven keer per week) en de andere helft weinig frequent (minder dan 2 keer per week), tabel 5. De helft van de ouderen die kalmeringsmiddelen gebruiken doet dit al meer dan 4 jaar. Twee procent van de ouderen gebruikt deze middelen alleen op eigen initiatief. Het gebruik van slaap- of kalmeringsmiddelen is hoger onder vrouwen en ouderen uit de hogere leeftijdscategorie. Tabel 5: gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen (%) naar leeftijd, geslacht en totaal Slaap- en kalmeringsmiddelen Leeftijd Geslacht Totaal jaar 75 jaar en ouder Man Vrouw Gebruikt wel eens Frequentie afgelopen 4 weken 5-7 keer per week keer per week keer per week < 1 keer per week Duur Minder dan 1 jaar jaar jaar jaar jaar of langer Doktersrecept Ja Nee Ja en eigen initiatief Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 9

18 4.5 Vallen Jaarlijks worden landelijk ouderen medisch behandeld voor de gevolgen van een valongeluk van hen zijn er zo ernstig aan toe dat zij in het ziekenhuis opgenomen moeten worden. In meer dan de helft van deze gevallen gaat het om botbreuken, vaak aan heup of bekken. Bij ouderen verloopt het genezingsproces langzamer en ontstaan vaak klachten van blijvende aard. 5 Ouderen worden vaak als gevolg van een val onzekerder en angstiger, wat de kans op een volgende val vergroot. Ook blijkt dat ouderen langere tijd na een valongeval beduidend minder actief zijn dan daarvoor. Dit betekent een directe bedreiging voor het behoud van hun mobiliteit, sociale netwerk en uiteindelijk hun zelfstandigheid. Vaak zal na een ernstig valongeluk voor langere tijd een beroep op mantelzorg worden gedaan. Zestien procent van de ouderen is in de afgelopen drie maanden gevallen (tabel 6). Er vallen meer vrouwen dan mannen en ook meer ouderen in de oudste leeftijdscategorie dan in de jongste. In ongeveer de helft van de gevallen betrof het een val in of rond de eigen woning. Vijf procent van alle ouderen in dit onderzoek liep bij een valincident lichamelijk letsel op. Bij de helft van deze ouderen was het letsel zo ernstig dat behandeling op de eerste hulp afdeling of opname in het ziekenhuis nodig was. Tabel 6: vallen (%) naar leeftijd, geslacht en totaal Valongevallen Leeftijd Geslacht Totaal jaar 75 jaar en ouder Man Vrouw Afgelopen 3 maanden In of rond de woning gevallen Lichamelijk letsel Ouderen die in de afgelopen 3 maanden zijn gevallen hebben vaker slaap- of kalmeringsmiddelen gebruikt (36%) dan ouderen die niet zijn gevallen (22%). Ook hebben zij vaker beperkingen in horen, zien of bewegen (52% versus 27%). 4.6 Overgewicht In de Nederlandse bevolking is overgewicht een groeiend probleem, ook onder ouderen. Het percentage mensen met overgewicht neemt sterk toe met de leeftijd tot 60 à 70 jaar, daarna neemt het percentage weer af. 6 Overgewicht vergroot het risico op onder meer diabetes type 2, hart- en vaatziekten, hoge bloeddruk, bepaalde vormen van kanker, galstenen en gewrichtsaandoeningen. 7 Of sprake is van overgewicht, is eenvoudig na te gaan met de Body Mass Index (BMI) a en middelomtrek. De middelomtrek geeft daarbij de doorslag. Vet rond het middel brengt namelijk extra risico s met zich mee voor de gezondheid in vergelijking met vet op bijvoorbeeld heupen en dijen. In dit onderzoek zijn lengte en gewicht niet gemeten, maar door de respondenten zelf gerapporteerd. Over het algemeen zijn mensen geneigd het eigen gewicht te onderrapporteren en de lengte te bovenrapporteren. Het percentage ouderen met overgewicht dat op grond van dit onderzoek is vastgesteld, is daarom waarschijnlijk een onderschatting van de werkelijkheid. De middelomtrek is in dit onderzoek niet meegenomen. Ongeveer de helft van de ouderen heeft overgewicht: 40% heeft matig overgewicht, twaalf procent heeft ernstig overgewicht. a De BMI wordt berekend door het lichaamsgewicht (in kg) te delen door het kwadraat van de lengte (in meters). Op basis van de BMI worden categorieën gevormd: ondergewicht, normaal gewicht, overgewicht of ernstig overgewicht (obesitas). Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 10

19 % ernstig overgew icht overgew icht jaar 75 jaar en ouder mannen vrouwen totaal Figuur 4: (ernstig) overgewicht (%) naar leeftijd, geslacht en totaal Referenties Hoeymans, N., Picavet, H.S.J., Tijhuis, M.A.R. Hoeveel mensen voelen zich niet gezond? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Gezondheid en ziekte\ Functioneren en kwaliteit van leven\ Ervaren gezondheid, Psychosociale ondersteuning: Wat willen ouderen zelf? Mediant Centrum Preventieve GGZ, Hengelo, CBS, statline. Gerapporteerde gezondheid en leefstijl, ADL-indicator U valt 6. Seidell, J.C., Visscher, T.L.S. Hoeveel mensen hebben overgewicht? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, Gezondheidsdeterminanten\ Persoonsgebonden\ Lichaamsgewicht, Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 11

20 5 Psychische gezondheid 5.1 Inleiding Aanleg en omgevingsfactoren spelen een rol bij het ontstaan van psychische klachten en psychische / psychiatrische stoornissen. Psychische klachten zijn klachten die wat milder van aard zijn dan een psychische / psychiatrische stoornis. Er is een duidelijke samenhang tussen lichamelijke en geestelijke gezondheid. Preventie en vroeg opsporen van psychische klachten is daarmee ook van groot belang voor een goede lichamelijke gezondheid. Door het vroeg opsporen van psychische klachten kunnen deze tijdig behandeld worden, zodat ze niet verergeren en minder ingrijpende gevolgen hebben. 1 De meest voorkomende psychische klachten en -stoornissen bij ouderen houden verband met angst, stemming (vb: depressieve klachten) en cognitie (vb: geheugenproblematiek en dementie ). Slaapproblemen en eenzaamheid zijn veel voorkomende klachten in samenhang met psychische problematiek Welbevinden Mensen met een goede gezondheid voelen zich over het algemeen gelukkiger. Andersom is ook het geval: mensen die zich gelukkig voelen kunnen meestal ook beter overweg met problemen en/of ziekten en herstellen sneller. In dit onderzoek is de gemoedstoestand gemeten met behulp van een standaard vragenset, de MHI-5 (Mental Health Inventory). 3 Met deze vragenset wordt psychische (on)gezondheid gemeten. Er wordt onderscheid gemaakt in lichte, matige en ernstige psychische ongezondheid. Bij psychische ongezondheid kan er sprake zijn van psychische klachten of psychische stoornissen. Volgens de MHI-5 is 84% van de respondenten psychisch gezond. Zestien procent is psychisch ongezond. In tabel 7 is te zien dat vrouwen vaker psychisch ongezond zijn dan mannen (20% versus 9%). Alleenstaanden zijn vaker psychisch ongezond dan mensen die een meerpersoonshuishouden voeren (23% versus 12%). Tabel 7: psychische gezondheid (%) gebaseerd op de MHI-5, naar leeftijd, geslacht en totaal Psychische gezondheid Leeftijd Geslacht Totaal jaar 75 jaar en ouder Man Vrouw Gezond Licht ongezond Matig ongezond Ernstig ongezond Totaal Eenzaamheid Eenzaamheid komt onder mensen van alle leeftijden voor. Eenzaamheid wordt gedefinieerd als het negatief ervaren verschil tussen de kwaliteit van de relaties die men onderhoudt en de relaties zoals men die voor zichzelf zou wensen. Ouderen die alleenstaand zijn, een dierbare verloren hebben, problemen met hun gezondheid ervaren en ouderen boven de 80 jaar lopen extra risico eenzaam te worden. 4 Om te bepalen in hoeverre zelfstandig wonende ouderen gevoelens van eenzaamheid ervaren, is gebruik gemaakt van een standaard instrument, namelijk de eenzaamheidsschaal van De Jong- Gierveld. 5 Aan de hand van elf stellingen kunnen ouderen aangeven in hoeverre zij tevreden zijn met hun sociale contacten. Er zijn zowel positieve als negatieve stellingen geformuleerd. De somscore van deze stellingen is een maat voor eenzaamheid. Vier van de tien respondenten voelt zich in meer of mindere mate eenzaam. 75 plussers voelen zich vaker eenzaam dan jarigen. Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 12

21 4% 1% 33% 62% niet eenzaam matig eenzaam ernstig eenzaam zeer ernstig eenzaam Figuur 5: eenzaamheid volgens de Jong-Gierveld Ouderen die volgens de eenzaamheidsschaal van De Jong-Gierveld eenzaam zijn beoordelen hun gezondheid als slechter dan ouderen die niet eenzaam zijn (63% gezond versus 86% gezond). Ook de psychische gezondheid van eenzame ouderen is slechter dan die van niet eenzame ouderen (25% psychisch ongezond versus 7% psychisch ongezond). Naast de eenzaamheidsschaal is ook rechtstreeks aan ouderen gevraagd om hun mate van eenzaamheid met een cijfer (1 10) te beoordelen. Het cijfer 1 betekent nooit eenzaam en het cijfer 10 altijd eenzaam. Bij een cijfer hoger dan 6 is er sprake van eenzaamheid. Eén op de tien respondenten geeft aan zichzelf regelmatig eenzaam te voelen. Tussen de twee verschillende methoden om eenzaamheid te bepalen is een duidelijk verband. Mensen die volgens De Jong-Gierveld eenzaam zijn vinden zichzelf ook vaker eenzaam dan mensen die dat niet zijn volgens De Jong-Gierveld. 5.4 Vergeetachtigheid Normale veroudering gaat gepaard met een achteruitgang van de geheugenfunctie. Vergeetachtigheid hoort bij ouder worden. Veel ouderen maken zich hier zorgen over en zijn bang dat ze dement zullen worden. Vergeetachtigheid kan het begin zijn van dementie, maar dat is zeker niet altijd het geval. Van de respondenten geeft 34% aan zichzelf vergeetachtig te vinden. Mensen boven de 75 jaar geven dit vaker aan dan de mensen uit de jongere leeftijdscategorie (40% versus 29%). Van diegenen die zich vergeetachtig vinden, maakt 56% zich zorgen over die vergeetachtigheid. 30% vindt dat de vergeetachtigheid is toegenomen het afgelopen jaar. Elf procent heeft hulp ingeroepen of overweegt hulp in te roepen vanwege de vergeetachtigheid. 5.5 Zich zorgen maken over Ongeveer een vijfde (18%) van de respondenten geeft aan één of meerdere problemen te hebben dat hen dag en nacht bezighoudt. De aard van het probleem waar men zich zorgen om maakt, heeft vaak te maken met: zorg om kind(eren), lichamelijke gezondheid, zorg om partner, geestelijke gezondheid en angst voor de toekomst. Vrouwen hebben vaker een probleem dat hen dag en nacht bezighoudt dan mannen en jongere ouderen. Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 13

22 Referenties 1. Nota Langer gezond leven, ook een kwestie van gezond gedrag. VWS, Psychosociale ondersteuning: Wat willen ouderen zelf? Mediant Centrum Preventieve GGZ, Hengelo, CBS, statline, Gerapporteerde gezondheid en leefstijl, mental health inventory Boer, Van den, L., Pauwels, K. Eenzame ouderen: mythe of realiteit? bijdragen onderzoek Van Tilburg, T.G., De Jong-Gierveld, J. (1999). Cesuurbepaling van de eenzaamheidsschaal. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 30, Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 14

23 6 Sociale omgeving 6.1 Inleiding Het hebben van voldoende en vooral goede sociale relaties heeft een gunstig effect op de lichamelijke en geestelijke gezondheid en op de levensduur. Mensen met een goed sociaal netwerk ontvangen én geven meer sociale steun. Een gebrek aan sociale contacten kan mensen kwetsbaar maken, het kan leiden tot lichamelijke klachten en tot een hogere zorgconsumptie 1. In het kader van het onderwerp sociale omgeving zijn in dit onderzoek vragen gesteld over sociale contacten, maatschappelijke participatie, het geven van mantelzorg en ouderenmishandeling. 6.2 Sociaal netwerk Terugtreden uit het arbeidsproces, verlies van dierbaren en gebondenheid aan huis door ziekte of handicap leiden bij ouderen onvermijdelijk tot een afname van de omvang van het sociale netwerk. De frequentie van contact neemt in het algemeen af naarmate mensen ouder worden. Vaak neemt het contact met familieleden toe, terwijl het contact met vrienden afneemt. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, treedt niet noodzakelijkerwijs meer sociaal isolement op naarmate mensen ouder worden. 2 Om een indruk te krijgen van de sociale contacten van ouderen, zijn vragen gesteld over de frequentie van contacten met uitwonende kinderen of andere familieleden, met vrienden en kennissen en met buren. Bij familie en vrienden ging het zowel om de persoonlijke contacten als om telefonische en schriftelijke contacten. Tevens is gevraagd naar kerkbezoek en lidmaatschap van een ouderenbond. Een groot deel van de ouderen (86%) heeft (vrijwel) dagelijks of wekelijks contact met uitwonende kinderen of andere familieleden, 71% heeft (vrijwel) dagelijks of wekelijks contact met vrienden of kennissen en 81% maakt (vrijwel) dagelijks of wekelijks een praatje met mensen uit de buurt % 50 familie vrienden 20 buren jaar 75 jaar en ouder mannen vrouwen totaal Figuur 6: contacten met familie, vrienden en buren naar leeftijd, geslacht en totaal Wanneer alle contacten worden samengenomen, blijkt dat 68% (vrijwel) dagelijks contact heeft met familie, vrienden of buren en 96% in elk geval wekelijks. Ruim vier van de tien ouderen bezoekt kerkelijke bijeenkomsten en een kwart van de ouderen is lid van een ouderenbond. 75+ ers zijn vaker lid van een ouderenbond dan jarigen. Alles in aanmerking genomen is 90% van de ouderen (zeer) tevreden met de contacten die zij met anderen hebben; één procent (zeer) ontevreden en de rest is matig tevreden. Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 15

24 6.3 Maatschappelijke participatie Ouderen beschikken in principe over meer vrije tijd dan mensen die deelnemen aan het arbeidsproces of de zorg hebben voor kinderen. De pensioengerechtigde leeftijd biedt vele kansen voor hobby, verenigingsleven, vrijwilligerswerk of andere activiteiten. Juist het uitvoeren van deze activiteiten kan voor velen zin geven aan het leven. Bovendien leidt dit vrijwel altijd tot contacten met anderen, wat de kans op vereenzaming zal verminderen. In het ouderenonderzoek is uitgebreid gevraagd naar de activiteiten in de vrije tijd en wat de frequentie is van deze activiteiten. De activiteiten die het frequentst worden beoefend zijn wandelen, bezoek ontvangen, op bezoek gaan, fietsen en hobby, cursus uitvoeren. Ouderen in de jongste leeftijdscategorie zijn beduidend actiever dan ouderen in de oudste leeftijdsgroep. Dit geldt voor sportactiviteiten, hobby s uitvoeren, passen op kleinkinderen, betaald werk, bij anderen klusjes doen en internetten of en. Vrouwen ontvangen vaker bezoek dan mannen en doen meer aan ouderensport. Meer mannen fietsen, oefenen een hobby uit, doen klusjes bij anderen en internetten of en (niet in de figuur). Zeven procent van de ouderen beoefent geen van de activiteiten dagelijks of wekelijks. Wandelen 63% Bezoek ontvangen 58% Op bezoek gaan Fietsen Hobby, cursus 37% 53% 52% Internetten, en Verenigingsactiviteiten Overige sporten 22% 20% 23% Vrijwilligerswerk Passen op kleinkinderen Ouderensport Bibliotheek bezoeken Werk voor de kerk Verzorgen zieke partner Klusjes doen bij anderen Betaald werk Verzorgen zieke 15% 13% 12% 11% 8% 6% 3% 3% 2% Figuur 7: maatschappelijke participatie (%) 6.4 Mantelzorg geven Mantelzorg is in dit onderzoek omschreven als onbetaalde zorg die iemand geeft aan een bekende uit zijn/haar omgeving, zoals een partner, ouders, kind, buren of vrienden, als deze persoon voor langere tijd ziek, hulpbehoevend of gehandicapt is. Deze zorg kan bijvoorbeeld bestaan uit het huishouden doen, wassen en aankleden, gezelschap houden, vervoer en geldzaken regelen. Veel jongere ouderen geven mantelzorg aan oudere ouderen, soms ook aan ouders. Deze zorg kan een tamelijk grote belasting worden, wanneer men zelf niet meer zo fit is en de zorg zich uitstrekt over een langere tijd. Naar verwachting zal er in de komende jaren een groter beroep op mantelzorg worden gedaan, wanneer ouderen langer zelfstandig willen blijven wonen. 3 Aan de respondenten is gevraagd of ze mantelzorg geven, aan wie, hoeveel tijd dit kost en hoe belastend mantelzorg is. Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 16

25 Tien procent van de respondenten heeft in de 12 maanden voorafgaand aan het onderzoek mantelzorg gegeven en zeven procent doet dat op dit moment. Vooral vrouwen en jongere ouderen geven mantelzorg. Een enkele mantelzorger geeft aan zich (tamelijk) zwaar belast te voelen door het geven van mantelzorg. Respondenten geven 3 uur per week of meer mantelzorg. De helft van de ouderen geeft mantelzorg aan zijn of haar partner, gevolgd door het geven van mantelzorg aan (schoon)ouders, buren, vrienden, kennissen kinderen en anderen. 6.5 Sociale veiligheid Iemand die zich in de sociale omgeving onveilig voelt, durft de straat niet op. Dit kan leiden tot sociale uitsluiting en afhankelijkheid. In dit onderzoek is gevraagd of ouderen zich overdag of s avonds onveilig voelen, wat de oorzaken hiervan zijn, of men zijn/haar uitgaanspatroon heeft veranderd en of er plekken in de buurt zijn, waar men s avonds liever niet komt. Zes procent van de ouderen voelt zich overdag wel eens onveilig in hun eigen buurt en zeventien procent voelt zich s nachts wel eens onveilig. Vrouwen zich vaker onveilig dan mannen (tabel 8). De meest genoemde redenen voor een onveilig gevoel waren inbraak in woning, groepen jongeren op straat en te weinig toezicht van de politie. Bijna een derde van de ouderen geeft aan minder vaak uit te gaan of bepaalde plaatsen te mijden om te voorkomen slachtoffer te worden van een misdrijf. Dit geldt vooral voor ouderen en vrouwen. Ook geeft dertien procent van de ouderen aan dat er plekken of straten in hun buurt zijn waar men s avonds liever niet alleen komt. Vrouwen geven dit vaker aan dan mannen. Tabel 8: onveiligheid (%), naar leeftijd, geslacht en totaal Onveiligheid Leeftijd Geslacht Totaal jaar 75 jaar en ouder Man Vrouw Wel eens onveilig voelen Overdag s nachts Uitgaanspatroon gewijzigd Heeft in wijk of buurt plekken waar men s avonds liever niet alleen komt Ouderenmishandeling Volgens onderzoek van Comijs (1996) 4 is zes procent van de zelfstandig wonende ouderen van 65 jaar of ouder slachtoffer (geweest) van enigerlei vorm van huiselijk geweld. Huiselijk geweld is geweld dat gepleegd wordt door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer. Hiertoe behoren ook huisvrienden, buren en verzorgers. Het kan hierbij gaan om lichamelijk of psychisch geweld, verwaarlozing, financiële uitbuiting, seksueel misbruik of schending van rechten. 5 In dit onderzoek zijn vragen over huiselijk geweld gesteld onder de noemer Bejegening van ouderen. Hier is voor gekozen om te zorgen dat respondenten niet afgeschrikt worden. De vragen op zich beschrijven zeer concreet en met voorbeelden de verschillende vormen van huiselijk geweld. Zes procent van de ouderen geeft aan in de afgelopen 12 maanden te zijn mishandeld. Het ging hierbij in de meeste gevallen om treiteren, kleineren, uitschelden (79% van de gevallen) en financiële benadeling (22% van de gevallen). Sector VGZ - Ouderenonderzoek cluster 3 - Rozendaal, Renkum, Rheden, Barneveld 17