Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 2

Transcriptie

1 Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 2 Lodewijk van Velthem Editie Herman vander Linden, Paul de Keyser en W.L. de Vreese bron (ed. Herman vander Linden, Paul de Keyser en W.L. de Vreese). Maurice Lamertin, Brussel 1931 Zie voor verantwoording:

2 2010 dbnl / erven Herman vander Linden / erven Paul de Keyser

3 VII Voorbericht In 1906 verscheen het Eerste Deel van deze nieuwe uitgave van LODEWIJK VAN VELTHEM'S vijfde partie van den Spiegel Historiael. Oorlogsomstandigheden verhinderden het verschijnen van het Tweede Deel en na- oorlogsche toestanden maakten de samenwerking tusschen de twee uitgevers van het Eerste Deel verder onmogelijk. Habent sua fata libelli. De Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, op wier last deze uitgave geschiedt, oordeelde dat de voortzetting van Lodewijk van Velthem's kroniek zich opdrong en verzocht derhalve den geschiedkundigen uitgever naar een nieuwen taalkundigen medewerker uit te zien. Bewust van de eervolle, doch zware en ondankbare taak, die dezen laatste wordt opgelegd, heeft deze naar zijn beste vermogen op eigen hand het werk van zijn geleerden voorganger en leermeester voortgezet (van af c. 22 van het Derde Boek). De tekst is, zooals in het Eerste Deel, nauwkeurig afgedrukt naar het eenig volledig handschrift van de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Leiden, Codex n o 14 E. Hierbij werd rekening gehouden met de regels die ook voor het Eerste Deel golden (zie Voorbericht Eerste Deel). De nota's onderaan de bladzijden van de tekstuitgave zijn enkel dienstig voor het vaststellen van den tekst; ze vermelden eventueel de varianten van de voorhanden zijnde fragmenten en beschrijven den toestand van het Leidsche handschrift.

4 VIII Op aandringen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, werd naar grooter bondigheid in de taal- en letterkundige nota's gestreefd dan in het Eerste Deel het geval was. Zooals voor het Eerste Deel is de eerste ondergeteekende verantwoordelijk voor de geschied- en aardrijkskundige nota's; de tweede voor het vaststellen en herdrukken van den tekst naar het Leidsche handschrift, alsook voor de taal- en letterkundige op- en aanmerkingen. Doorloopend werd natuurlijk gemeenschappelijk overleg gepleegd. De uitgevers bedanken in 't bijzonder hun Collega, Prof. R. Verdeyen, die zich wel heeft willen belasten met het nalezen van den drukvaardigen tekst. Luik}den eersten Februari HERMAN VANDER LINDEN. Gent}den eersten Februari PAUL DE KEYSER.

5 1 Lodewijc van Velthem's vijfde partie van den Spiegel Historiael + Hier begint die derde boec vander vifter partien + bl. 29 e. Hoe die grave van Assau coninc ward. I. En gene pine en es so swaer 1-14 Alse tansiene openbaer B. 3, opschr.: derde in het hs. voluit. C. 1. Het opschrift van dit kapittel is op geenerlei wijze gescheiden van dat van het boek; alleen uit het volgnummer.i. blijkt, dat het wezenlijk een kapittelopschrift is. 1, 2, 3 Daer vs. 1 begint met een groote hoofdletter E in twee kleuren: blauw en rood, die de helft van de breedte der kolom beslaat, is elk der drie eerste verzen over twee regels verdeeld; om ze van elkander te onderscheiden staat na het laatste woord van elk vers een punt. Na de eerste helft van vs. 1 staat daarenboven een verbindingsstreepje: En gene pine- 1-2 swaer: openbaer in het hs. voluit De beteekenis dezer verzen is als volgt: er is geen grooter verdriet, dan den dood voor oogen te zien met de zekerheid, dat men ze niet kan ontgaan en ter plaats zijn leven moet laten; en dat alles terwijl een ander het gunstig oogenblik afwacht om de heerschappij in bezit te nemen, de heerschappij, waarom men 't leven offert, hoe dan ook: hetzij men vergiftigd of verslagen worde; zoodat de tegenstander (die ander) dacht noch denkt: wat dezen overkomt, kan ook mijn lot worden. Integendeel enz.

6 2 Die doet vor ogen, ende dan wel weet Dat hi dier niet ontgeet, 5 Hine moet bliven opter stat; Ende dan.i. ander, die siet na dat, Thans daer heerscap an gaet albloet Daer die gene om leget doet, Ja vergeven ofte verslegen, 10 Oft in eniger ander wegen, Hoet oec mach sijn toe bracht; Dattie ander niet en dacht, Niene penst: dat mach gescien Mi, dat wi van desen sien. 15 Mar neent, die hoverdige gedochte, 15 Die algerne onder brochte, 16 3 JONCKBLOET, Ann., wilde een pronomen hi als onderwerp van weet ingevoegd hebben, of wel ende dat hi wel weet lezen; maar alle wijziging is hier zeker overbodig te achten. Velthem construeert hier, met de hem eigen ongegeneerdheid, alsof op den hoofdzin En gene pine en es so swaer een afhankelijke zin volgt (b.v. Dan iemene aensiet openbaer), waarvan het onderwerp het antecedent is van het onderwerp van weet, welk laatste onderwerp hij daarenboven, geheel volgens zijn gewoonte, weglaat. 5 Hine: JONCKBLOET, Ann., wilde hier lezen Hire Dat alle wijziging hier verkeerd zou zijn, behoeft thans niet meer betoogd te worden. 6 JONCKBLOET, Ann. vss. 6 en 15, achtte die te veel, zag in na dat een tijdsbepaling en vatte.i. ander op als accusatief, voorwerp van siet dat dus hetzelfde onderwerp zou hebben als weet, ontgeet, moet in vss. 3, 4 en 5. Maar me dunkt dat bij een dergelijken gedachtengang in vs. 7 niet een indicatief praesens, maar een infinitief zou te verwachten zijn. O.i. is.i. ander onderwerp van an gaet; die siet na dat is een tusschenzin, waarvan die 't onderwerp is, na een voorzetsel ( na iet sien = naar iets zien, naar iets kijken, naar-, op iets loeren). 7 heerscap in het hs. voluit. 13 Niene wellicht te lezen None = noch en 16 Verg. de aanteek. hieronder. 15 vlgg. Zie, tot beter begrip van den tekst, ook de noten hierboven. Zooals terecht reeds door Jonckbloet werd opgemerkt, geeft Velthem hier algemeene beschouwingen ten beste die hem ingegeven zijn door de lotgevallen van Adolf van Nassau, wiens wedervaren chronologisch hier niet thuis hoort, en dan ook eerst aan 't slot van dit boek, in hoofdst verhaald worden. Wat Velthem mag bewogen hebben om er reeds hier van te gewagen, is niet volkomen duidelijk; waarschijnlijk niets anders dan de zucht, om met een schijn van recht den zedenmeester te spelen, of althans het verlangen, om een deftig begin voor zijn nieuw boek te hebben. 16 Die algerne onder brochte = die zoo licht (iemands) ondergang bewerkte. Verg. Boek VII, 29, 19: Alse gerechtichede regneert, so comt nidechede ende vecht daer jeghen ende brinct onder.

7 3 Doetten vorward pensen in dien Ende niewent achter ward sien; Hi penst vord op sijn geval. 20 Des anders verdriet telt hi al Te niewete, ende hoept mede Dat hi met siere behindichede Boven sal comen clein ende groet, Daer die gene om bleef doet. 25 Dits een wel sot gepens, Want daventure die haer ende gens 26 Gaet ende loept in alle lande, Ende doet verwandelen so menigerhande + Dat gepensen ende dit visieren met. 30 Ie wil, gi heren, dat gijt wet: Al eest dat gijt viseert scone, Het comt altoes na sine gewone; Die tijt brinet die ure vort Daer u viseren met ward versmort. 35 Viseert dat gi wilt, gi heren, Ic wil mi ter jeesten keren. Van Assau Adolf, die grave, 37 Hine hilt oec twint daer ave, 38 Al sach hi daer met pinen groet 40 Rodolve, die coninc was ter doet, 40 + bl. 29 f. 36 keren in het hs. voluit. 39 daer hs.: dat De verbetering is ook reeds voorgesteld door JONCKBLOET, Ann., die terecht heeft opgemerkt, dat op dat in dit vers, in vs. 41 behoorde te volgen hilt Wel hebben we nu tweemaal daer, maar zulks is juist in overeenstemming met Velthem's weinig verzorgden stijl. 26 die is niet op te vatten als relatief, maar als demonstratief pronomen. 37 vlgg. Van Assau Adolf die grave: Adolf van Nassau, zoon van Walram, was graaf van Nassau sedert Hij werd den 1 en Mei 1292 te Frankfort tot Roomsch-Koning verkozen en den 24 en Juni daaraanvolgende te Aken gekroond. Den 23 en Juni 1298 werd hij te Mainz afgezet. 38 Afhouden: in de bet. van: niet volhouden, niet aanhouden (in het Middelnederlandsch Woordenboek niet vermeld). 40 Rodolve, die coninc was ter doet: Rodolf van Habsburg (zie boven de aanteekening bij boek II, vss ) stierf den 15 den Juli 1291.

8 4 Dat conincrike daer vore houden. Hi liets der aventuren gewoude[n], Ende ane ginct met stouten moede, Dat hem na verginc tongoede. 45 Dus ward Adolf te coninc gecoren, Als wi dat incarnatioen horen xij c. ende.lxxxviij. mede. 47 taken quam hi oec ter stede, Ende belaget; gelijc men pleget, 50 Coninc ward hi daer geseget; Ende voer van daer te Coelne ward, Stoutelike ende onvervard; Want hi hadde heren groet In siere hulpen te derre noet. 55 Die biscop van Coelne waser een 55 Die daer in siere hulpen sceen; Ende van Triere die biscop met 57 Dede hem oec groet ontset Ende groet soccors met sinen lieden; 60 Die biscop van Me[n]s met siere maysnieden 60 Halp hem oec sere der dinc Hoe dat hi geworde coninc. 41 conincrike hs.: cō. rike 42 gewoude[n]: het verkortingsstreepje boven de slot-e is den kopiïst in de pen gebleven; de fout is ook reeds verbeterd door VERDAM, Middelnederl. Woordenb. 2, incarnatioen hs.: in carnatioen 52 onvervard: -vard in het hs. voluit. 54 derre in het hs. voluit. 60 Me[n]s: het verkortingsstreepje boven de -e- is den kopiïst in de pen gebleven; wellicht uit verwarring met Metz. 47 Het jaartal dat Velthem - of althans ons hs. - opgeeft, is onjuist: zie de aanteekening bij vs Die biscop van Coelne = Siegfried van Westerburg, aartsbisschop van Keulen; zie de aanteekeningen bij boek I, vss. 3427, ; en boek II, vss van Triere die biscop = Boëmundus van Warnesberg, aartsbisschop van Trier ( ). 60 Die biscop van Mens = Gerardus van Eppenstein, bisschop van Mainz ( ). Ook in boek II, vs zal deze wel bedoeld zijn, en niet Burchardus, bisschop van Metz, zooals in de aanteekening aldaar gezegd is.

9 5 Dus eest gesciet alse gi hord: Te Coelne quam hi also vord, 65 Ende tassau voer hi van daer. 65 Mar niet lange over waer Sone mochti bliven daer met vreden, Hine ward omt conincrike bestreden. Hier [na] salict u doen verstaen 70 Hoe hem sine saken selen vergaen. + Vanden parlemente dat om Limborch was, hoet weder began. ij. In desen tiden, alse nu, gelach Recht op enen tsinxen dach Een parlement van desen heren, Die den hertoge wilden ontkeren Varianten uit de hss. C en D der Brabantsche Yeesten. C + Opschrift: Hoe een parlement geleyt was te valkenborch Tusschen hertogen Janne, ende den anderen heeren 71 als 72 Rees op eenen sinxen d. 73 perlement v.d. heeren 74 ontkeeren D Opschrift: Vanden parlemente dat te valkenborch bl. 57 gelach. lxxij. 71 In d. tijden soot nu gelach 72 sinxendach 73 Was parlement vanden heeren 74 wilden deren 66 waer in het hs. voluit. 68 conincrike hs.:.cō. rike 69 Hier [na] salict enz.: Ook JONCKBLOET, Ann., heeft reeds de noodzakelijkheid ingezien te lezen Hier na De geschiedenis van Adolf van Nassau wordt immers pas aan 't slot van dit derde boek voortgezet; zie beneden cap Assau = Nassau, aan de Lahn, bijrivier van den Rijn. 71 In desen tiden, alse nu. JONCKBLOET, Ann., heeft de opmerking gemaakt, dat hetgeen nu volgt, eigenlijk heeft plaatsgegrepen onder Rodolf van Habsburg, terwijl Velthem het laat geschieden onder Adolf van Nassau; JONCKBLOET ziet verband tusschen deze onjuiste tijdsbepaling en het onjuiste jaartal in vs. 47. Het is niet onmogelijk, maar wellicht moet men het zoo zwaar niet opnemen Velthem hervat en vervolgt nu het verhaal waar hij het op het einde van cap. 54 van het tweede boek had afgebroken. Met vs. 71 begint weder de doorloopende verkorting van JAN VAN HEELU's kronijk van den slag bij Woeringen, vs vlgg.

10 6 75 Limborch, alst u es geseget. + Dit parlement was geleget + Te Valkenborch, daer was die [grave 77 Van Gelre, ende her Waelrave, Die biscop van Coelne, ende die] gravinne Van Vlaendren quam mede inne + Te Valkenborch, met geleide Van Lusselborch haer broeder beide. 82 Entie hertoge van Lonsi. 83 Dese heren warenre alle bi, [C] + 75 Lymborch a.u is geseight 76 D. perlement w. geleight 77 Te v. dair was die grave 78 Van Gelre ende her waelraven 79 Die Bisscop van Colene entie gravinne 80 Van vlaendren quam mede inne 81 geleyde 82 V. lutsemborch haer broederen beyde 83 Ende die h.v. lansy 84 D. heeren waren a. by [D] 75 Om limborch alst was geseit 76 D. perlement wart geleit 77 Te v. daer was die grave 78 Van gelre ende heer walrave 79 Die bisscop van coelen ende die gravinne 80 Van vlaenderen quam mede daer inne 81 tot 84 ontbreken. + + (5) + bl. 30 a. + (10) Uit HEELU, vss , waarmede de lezing van de beide hss. C en D der Brabantsche Yeesten overeenstemt, blijkt ten overvloede dat hier twee volle verzen overgeslagen zijn, zooals de samenhang trouwens onmiddellijk laat vermoeden: de kopiïst heeft zich verzien op het die dat in vs. 79 op gelijke hoogte zal gestaan hebben als in vs JONCKBLOET, Ann., wilde lezen si quam inne enz.; dat zulks in 't algemeen onnoodig zou zijn, hoeft thans niet meer betoogd te worden. Voorbeelden zijn bij Velthem zelf niet zeldzaam. Maar in dit bizonder geval is het ook onnoodig, daar door het invoegen van vss. 78 en 79 quam zijn behoorlijk onderwerp krijgt. 81 Lonsi hs.: lausi Verg. boven II, 3360; cap. 50, opschr.; 3631, 3639, 3642, 3739, Valkenborch: zie boven de aanteekening bij II, vs die gravinne van Vlaendren = Isabella of Isabeau, gravin van Vlaanderen en van Namen, echtgenoot van Gwij van Dampierre. 82 Van Lusselborch haer broeder beide = graaf Hendrik III, graaf van Luxemburg en van La Roche, markgraaf van Aarlen ( ) en Walram van La Roche, heer van Ligny. Verg. boven boek II, vss. 3407, 3408 en Entie hertoge van Lonsi. Het komt vreemd voor, hier den hertog van Lonsi, die immers aan de zijde van hertog Jan van Brabant stond (zie capp. 46, 50, 52 van het tweede boek), genoemd te vinden als vergaderende met de vijanden van zijn leenheer. De fout ligt aan Velthem, die HEELU slecht paraphraseert en eerst in vs. 85 laat blijken, dat het parlement gehouden werd door beide partijen, Jan van Brabant en zijn vijanden, om te makene soene. De hertog van Lonsi was er dus in gezelschap van den hertog van Brabant, en dat laat zich hooren. Verg. HEELU, vss vlgg.: Het viel op enen sinxen dach Dat een parlement gelach Te Valkenborch, daer men soude maken soene, ende vrede van allen saken, Tusschen den hertoge van Brabant Ende die heeren, die hem dat lant van Limborch wouden ontkeeren.

11 Ende daden den hertoge verstaen. + Datmen die soene soude ane vaen, Ende elken laten daer sijn recht. Dies si alle vergaten echt: Want si lietent tparlement varen Ende die soen, ende viseerde[n] daer nare[n] + Hoe sijt dlant ontcrichten mochten Met enen cope, die si volbrochte[n] 92 Ane den grave, dat verstaet, Van Lusselborch; met alder daet + (15) + (20) [C] 85 = tekst. 86 de soene s. aenvaen 87 dair 88 zij 89 W. zij l. tparlement v. 90 E.d. zoene e. visierden d. naren 91 H. zij dlandt ontrichten m. 92 M. eenen coope dat sij volbrochten 93 Aenden Grave 94 V. lutsemborch [D] 85 = tekst. 86 soen soud aengaen 87 = tekst. 88 Des sij vergaten noch echt 89 sij lietent parlement v. 90 Ende visierden daer nare 91 Hoe sij hem dlant ondragen m. 92 M. eenen c.d. sij toe brochten 93 Aenden g. 94 V. lutzemborch van alder daet 90 viseerde[n]: het verkortingsstreepje is den kopiïst in de pen gebleven; ook reeds verbeterd door JONCKBLOET, Ann., en, stilzwijgend, in de aanhaling bij VERDAM, Middelnederl. Woordenb. 5, nare[n]: zelfde fout; verbeterd in overeenstemming met de vaak bij Velthem voorkomende vormen. 91 Men zou geneigd zijn bij onterichten een bepaling van den persoon in te voegen; maar door VERDAM, Middelnederl. Woordenb. 5, , is, op grond van verschillende voorbeelden zonder datiefbepaling, terecht de meening uitgesproken dat die invoeging niet streng noodzakelijk is. Trouwens is de lezing van ons hs. sijt dlant met een dubbel artikel, ook op zich zelve een bezwaar tegen het invoegen van hem 93 Met: bij LELONG Wet, waarschijnlijk niet meer dan een drukfout; reeds verbeterd door V. LELYVELD bij HUYDECOPER, Proeve van Taal- en Dichtkunde, 2 de uitgave (Leiden, 1782), dl. 1, blz. 499, en, stilzwijgend, bij VERDAM, Middelnederl. Woordenb. 5, volbrochte[n]: ook hier is het verkortingsstreepje den kopiïst in de pen gebleven. Ook reeds verbeterd door JONCKBLOET, Ann. 92 Met enen cope: bij oorkonde van 23 Mei 1288 ( es octaves de la penthecouste ) verkocht Reinalt van Gelre al zijn rechten op Limburg aan Hendrik van Luxemburg en diens broeder Walram, voor veertig duizend mark. Bij een tweede akte gaf Reinalt kennis van den verkoop aan zijn leenmannen en onderdanen, met verzoek den nieuwen heer hun hulde te brengen. In een derde oorkonde is sprake van zekere beloften, door de beide Luxemburgers aan Reinalt gedaan. Zie de regesta van de drie stukken bij WILLEMS, Codex diplomaticus op HEELU, blz

12 Geloveden dit daer alle die heren + Hem hulpen te houden emmermeren. 96 Ende hier met waendensi doe saen Datten hertoge soude ontgaen. Dese valsce raet saen ute quam, Soe dattie hertoge vernam, + Die sander dages vore den dage 101 Den vianden wilden lecgen lage. Mar si hadden oec vernomen, 103 Eer die hertoge daer mochte comen, Ende waren van Valkenborch gevloen. + Doe die hertoge vernam dit doen, + (25) + (30) + (35) [C] 95 Geloven d.d. alde heeren 96 H.b. te houdene emmermeere 97 mede waenden zij doen s. 98 = tekst. 99 Desen valsschen raidt s. uut q. 100 dat die 101 Die sanders daighs voir d.d. 102 D.v. wilde leggen laghe 103 Maer sij h. oic v. 104 dair mocht 105 = tekst. 106 Doen d. hertoge vernam dit doen [D] 95 Geloofden daer 96 Hem te helpen emmermeere 97 en 98 ontbreken. 99 Dees valsche raet ute quam 100 So dat die h.v. 101 Ende sander daegs voorden d. 102 Leide hij den vianden lage 103 Dat sij hadden saen vernomen 104 E.d.h. tot hem mocht c. 105 = tekst. 106 Doen 101 Zie de aanteekening hieronder. 106 hertoge hs.: hertogē 96 Hem, nl. den graaf van Luxemburg, niet dus: elkander onderling. HEELU, vs. 4002, is, zooals altijd, duidelijker: al die heeren... swoeren daer... datsi ewelike souden dlant van Limborch helpen houden den grave van Luthsenborch. 101 sander dages. HEELU heeft hier, vs vlg.: Dies naestes andages die gelach na den selven sinxen dach, en dat zulks de juiste tijdsbepaling is, blijkt uit de drie oorkonden, in de voorgaande aanteekening vermeld. De verandering in sander dages bewijst dat wellicht reeds Velthem, maar waarschijnlijker een latere afschrijver, het woord andach (= octava) al niet meer verstond; verg. een geval van denzelfden aard in de Dietsche Kalenders, uitgegeven door EDW. GAILLIARD en WILLEM DE VREESE, Jaarboek der koninklijke Vlaamsche Academie, 1908, blzz. 8 en hadden = hadden hem.

13 Keerdi vord met ontplokenre baniere[n]. Si.xv c., hordic visieren, Dat hem serjante volgeden wel Op orsse. ende ten wapen snel. + Te Heymsberge was die biscop gevloen 111 Ende alle die heren. Daer volgedem doen Die hertoge na, tote int lant Van Wassenberge, ende stichte brant So na hem, dies geloeft Datmen sach vliegen over hoeft Den roec den heren, daer men toe sach. Om datmen soude doen gewach Ende ewelike.i. gedinken sijn, Drincti sijn ors daer inden Rijn (40) + (45) + (50) [C] 107 K. voirt m. ontplokender banieren 108 hoerdic 109 volghden 110 enten wapenen 111 Te hensberge w.d. bisscop g. 112 heeren die volghden doen 113 landt 114 stichten brandt 115 Soe na h. des gelooft 116 thooft 117 heeren dair ment 118 Ende om datmen s.d.g. 119 E. eeuweliken een gedincken s. 120 Drencte hi [D] 107 Voer hij m. ontplokender banieren 108 Sij.xv c. hoordie v. 109 en 110 ontbreken. 111 Te hoyersberge w.d. bisscop g. 112 E.a.d.h. volgden hem doen 113 Den h. na tot daer int lant Te Wassenberge e. stichten b. 115 tot 120 ontbreken. 107 baniere[n]: naar het voorbeeld van HEELU, vs. 4052, en van de lezing der beide hss. der Brabantsche Yeesten. 112 In het hs. een punt ná daer waarschijnlijk bij vergissing van den kopiïst: het hoort ongetwijfeld er vóór. 111 Te Heymsberge = Heinsberg, in 't Rijnland, regeeringsdistrict Aken, tusschen Maascik en Gulik, dicht bij de Worm, bijrivier van de Roer tlant van Wassenberge. Wassenberg, acht kilometer ten N.O. van Heinsberg, even over den rechteroever van de Roer. Verg. de aanteekening bij boek II, vs hem, t.w. den aartsbisscop van Keulen.

14 Vandaer voer hi te Bonnen ward, 121 Ende slichte mede den wijngard. Vandaer wildi ten brule varen 123 Daer des biscops beesten in waren: 124 Daer wildi in jagen met geninde + Beide met brecken ende met winde. Die wile dat hi dit dede, 127 So spraken omden lantvrede + + (55) [C] 121 Van daer v. bi te bonne waert 122 slichten m.d. wijngaert 123 briele 124 Bisscops geninden 126 Beyde m. bracken e.m. winden 127 = tekst. 128 Soe spr. omden landtvrede [D] 121 Van daer v. bij te bonne waert 122 Ende hief af den w. 123 wilde hij te bruele v. 124 ontbreekt. 125 D. wilde hij 126 bracken 127 Die w. hi d.d. 128 om den lantvrede 122 slichte en 125 geninde: De fouten van LELONG, die las sichte en geminde werden door JONCKBLOET in zijn uitgave naar het hs. verbeterd; de laatste ook, ex conjectura, door HEYDECOPER op MELIS STOKE, dl. II, blz. 582, en door VERDAM, Middelnederl. Woordenb. 2, 1360 en lantvrede hs.: lant vrede 121 te Bonnen = te Bonn. 123 ten brule J. FR. WILLEMS op HEELU vs heeft in ten brule een eigennaam gezien, en JONCKBLOET, Ann., heeft zich daarbij aangesloten. Het is weinig waarschijnlijk dat die opvatting juist is; veeleer hebben we hier te doen met het in de Nederlanden en in Duitschland vroeger zeer verspreide, gewoon zelfstandig naamwoord briel, bruul = laag, vochtig, waterig, moerassig, met gras of met houtgewas begroeid land en: omheind kreupelbosch of park, waarin dieren gehouden en gejaagd werden (Woordenboek der Nederlandsche Taal, III, 1, 1541). Deze opvatting als gewoon zelfstandig naamwoord wordt vereischt door den tekst van HEELU zelf: Ten brule, inden dieregaert Daer in bevrijt sijn ende bewaert Des eertsbisscops wilde beesten. Dat deze bruul, dit jachtperk, de oorsprong zal geweest zijn van het marktflecken Brühl, negen kilometer ten Zuiden van Keulen, zal wel aan geen twijfel onderhevig zijn (reeds in 1316 stond daar een castrum: zie de Gesta Trevirensium Archiepiscoporum bij MARTENE et DURAND, Veterum Scriptorum Collectio, IV, 407). 124 des biscops beesten = 's bisschops jachtwild. Zie de aanhalingen uit HEELU in de voorgaande en in de volgende aanteckeningen. 127 Die wile dat hi dit dede. Velthem stelt het dus zóó voor, alsof de Keulenaars en cons. raad pleegden, terwijl hertog Jan aan 't jagen was in 's bisschops warande; maar zoodoende heeft hij zijn bron al heel slecht weergegeven. HEELU zegt nl: Daer woude die hertoge in, met feesten, jaghen met bracken ende met winden: daer dede hi haestelike om sinden. Die wile dat hire om sinden dede, Doen spraken enz.

15 Die beste vanden Coelneren, Ende.i. deel met hem der heren. + Dese clageden den hertoge saen 131 Over die roefhuse die daer staen. Die hertoge hier op antworde gaf: Die hulpic gerne breken af! Hier bi ward geverst dat jagen , 139 Over Worone gine eerst dat clagen; Want, doemen seide vander ondaet, Haddi daer op wel corten raet, Ende es te Worone ward gekeert. + bl. 30 b. + (60) + (65) [C] 129 coleneren 130 E. een deel m.h.d. heeren 131 claeghden 132 roefhuyse 133 antwoirde gaff 134 holpie g.b. aff 135 werdt g. dit jaghen 136 O. woerinc ghine yerst 137 doen men seyde 138 Hadde hi daer op w. cortten raidt 139 E. is te woerine waert gek. 140 Eenen tor dair bi [D] 129 Die vorste vanden coelneren 130 E. een deel der meester heeren 131 claegden 132 roofhuse 133 D.h. dees antwoorde gaf 134 helpic 135 bij 136 Ende over woerone g.d. vagen 137 en 138 ontbreken. 139 Want daer waert es hij gekeert 140 Ende enen torre d. bij h. hij o. 129 coelneren: -ner- in het hs. voluit. 134 gerne in het hs. voluit. 135 geverst in het hs. voluit. 140 Enen tor, daer bi, : ook in het hs. geinterpungeerd:.daer bi JONCKBLOET, Ann., was van oordeel dat tusschen deze twee verzen iets zou overgeslagen zijn. Het is niet absoluut noodzakelijk, dit aan te nemen. Het is waar dat HEELU veel duidelijker is, vs vlgg.: Die hertoge dede... daer bi breken enen toren, Daer die riddere af te voren den proefst van Gulke dede lede. Het lijk me duidelijk, dat Velthem deze drie verzen van HEELU werkelijk tot één heeft versmolten; verzen met het rijm toren: voren kunnen er in géén geval gestaan hebben. Zie ook de aanteekening bij vs vlgg. De onderhandelingen tusschen hertog Jan aan de eene zijde en de Keulenaars en sommige ridders aan de andere, worden door HEELU breedvoerig medegedeeld, vss , 139 Worone = Worringen, aan den linkeroever van den Rijn, ongeveer halverwege (in vogelvlucht gezien) tusschen Neuss en Keulen. Het slot te Worone was door Geeraard, zoon van wijlen Willem, graaf van Gulik, den 30 sten April 1287 aan den aartsbisschop van Keulen verkocht (zie ENNEN u. ECKERTZ, Quellen zur Geschichte der Stadt Köln, Bd. III, S 251).

16 140 Enen tor, daer bi, heeft hi onteert, (70) 140 daer bi = in de nabijheid.

17 12 Dieden proeft van Guelke dede lede. 141 Des ridders name was die Vrede Hoe Woronc belegen was entie biscop van Coelne hem gaderde. iij. Dus [es] die hertoge te Worone comen. Doen dit die biscop heeft vernomen 145 Dat si vor Woronc gelogiert lagen, Sendi te vrienden ende te magen Ende seide. daer waer int lant comen (5) [C] 141 Die den proefst v. gulke d. leede 142 wreede Opschrift: Hoe hertoge Jan comen is voir Woeronc Aldaer de bisscop hem nagevolght is 143 Dus es d.h. te woerone c. 144 bisscop 145 D. sij voir woer. 146 Seinde hi te v.e. te maghen 147 seyde d.w.i. land 148 walvisch [D] 141 Die den proost v. gulic d. leede 142 Dies hij was ende hiet die vrede Opschrift: Hoe die hertoge woeronck belach [N]V es die hertoge te woerone c. 144 Doen hem die bisscop had vernomen 145 Dat sij daer voren gelogiert lagen Seinde hij aen vriende ende aen magen 147 = tekst. 148 E. walvisch d.h. soud vromen 143 Dus [es] die hertoge Het werkwoord, dat onmisbaar is, werd ook reeds ingevoegd door JONCKBLOET, Ann. 141 Die enz. We hebben hier ongetwijfeld een staaltje van de niet geringe vrijheid die Velthem zich veroorloofde: die heeft niet een persoon als antecedent, maar een zaak: enen tor, terwijl natuurlijk bedoeld is de bewoner van het slot. Daar misverstand uitgesloten is, maakt de stoute constructie van Velthem nog zoo'n kwaden indruk niet. - den proeft van Guetke = Walrave, graaf van Gulik, proost van Aken. Verg HEELU, vss : Waelrave van Gulke, die proefst van Aken, onderwant hem oec der saken. 142 die Vrede = de Wreede, blijkbaar de bijnaam van den roofridder. HEELU, vs. 4188, zegt niets meer Bij een passage als deze kan men er zich goed rekenschap van geven, met hoe geringe zorg HEELU door Velthem gebruikt is: blijkbaar is het er dezen vooral om te doen, te bekorten, en zulks tot elken prijs Of eenheid van het verhaal, logische gedachtengang, levendige voorstelling er bij teloorgaan, doet niets ter zaak. HEELU zegt: daer ware int lant comen Een walvisch, die hem soude vromen, Want daer soude al dlant bi worden rike. Hi ware so verre binnen dike, Men mochter over worpen dat net; Maer hi ware groot ende vet, Dat hine mochte verweldegen niet geheel, Dat etc quame om sijn deel. Het fraaiste deel der vergelijking heeft Velthem prijsgegeven, en het vers: hi waer so verre binnen dike blijkbaar alleen behouden omdat hij het niet missen kon voor het rijm van 't vers Dlant souder af werden rike, dat hij niet weglaten wilde.

18 Een walvesch, die hem soude vromen; hem is datief meervoud = hun.

19 13 Hi waer so verre binnen dike, 150 Dlant souder af werden rike; In caens verweldegen niet geheel, Elc come ende haels sijn deel! + Selc ward blide om dit waerd, Dien jamerlike berau der vaerd 155 Eersi vanden walvesce scieden. Aldus ontboet hi al den lieden. Die gaderinge ward daer groet: + Si quamen alle die hi ontboet. Daer quamen toe die Limborgeren, 160 Van Lusselborch die grote heren, 160 Ende van Montyoye her Walrave, 161 Ende van Gelre oec die grave, +162 Tors ende te voet, met alden lieden Diese mochten bidden ende ontbieden. + (10) + (15) + (20) [C] 149 soe verre bynnen dijcke 150 Dlandt s. aff worden rijcke 151 En c. verweldigen n.g. 152 = tekst. 153 S. wert b. om d. woirt 154 Die jamm. berouwede die vaert 155 Eer sij v. walvissche schleden 156 A. ontboot hi allen d.l. 157 Die vergaderinge werdt d. groot 158 ontboot 159 lymborgheren 160 V. lutsenborch d. groote heeren 161 waelraven 162 oic die graven 163 = tekst. 164 = tekst. [D] 149 = tekst. 150 al af 151 En cans 152 Maer elc coom en[de] neems een deel 153 S. wert blijde om die vaert 154 Die jammerlye beroude den aert 155 Eer sij v. walvisch se.bl. 58 c. 156 Dus ontboot hij sine lieden 157 tot 163 ontbreken. 164 Die sij baden ende gebieden 153 waerd in het hs. voluit. 159 limborgeren: -ger- in het hs. voluit. 163 lieden: in het hs. is de -i- verbeterd uit een te vroeg geschreven e 160 van Lusselborch die grote heren = Hendrik III, graaf van Luxemburg en van La Roche, en Walram van La Roche, heer van Ligny. Verg. boven vs. 80, en boek II, vss. 3407, 3408 en van Montyoye her Walrave: verg. boven boek II, vss en van Gelre... die grave: Reinalt van Gelre; zie laatstelijk boven vs. 90.

20 Dese gaderden bi Nusen nu; 165 Doe trockense vord, dat secgic u, Worone ere milen na. + Op enen saterdach, alsict versta, Dat si op wilden ten hertoge keren, 170 Woude die biscop Gode eren Met ere missen die hi dede, Ende predecte daer den heren mede. + Dat hem God heeft toe gejaecht Den walve[s]ch daer hi na vraecht, Dats die hertoge van Brabant; + (25) + (30) [C] 165 by nusen 166 Doen trocken voirt d. seggic u 167 Woerone eene mile na 168 Op eenen s. als ic versta 169 Daer sij op w.t.h. keeren 170 Bisscop g. eeren 171 Mit eenre m. 172 E. predicte d. den here m. bl. 73 d. 173 gejaeght 174 walvissche d. hi vraecht 175 = tekst. 176 Hi es soe verre geseylt int landt 177 Hi mocht 178 Ic gheve u heeren teenre m. [D] 165 Dese vergaderden bij muisen nu 166 Doen trocken sij voort d. seggic u 167 Woerone op eenre milen na 168 als ic 169 Daer sij wilden opten h.k. 170 Wilde die bisscop 171 M. eenre m.d. hij dede 172 E. predicte die heeren mede 173 Hoe h.g. had toe g. 174 Den walvische d. hij na v. 175 = tekst. 176 Hij 177 sijn 178 Jegen u heeren ende ter miede 165 Nusen hs.: musen verbeterd op grond van HEELU vs en in overeenstemming met de lezing van hs. C der Brabantsche Yeesten. Een der kopiïsten schijnt met dit nusen telkens weer geen weg geweten te hebben: verg. boven boek II, vss en 3887, waar de naam nog meer verknoeid is. In dit vers ook reeds verbeterd door JONCKBLOET, Ann. 168 saterdach hs.: sater dach 174 walve[s]ch De lezing van het hs. werd door JONCKBLOET stilzwijgend verbeterd. 165 bi Nusen = bij Neuss, aan den linkeroever van den Rijn, tegenover Düsseldorf. Verg. boven boek II, vss en daer hi na vraecht: deze krachtelooze uitdrukking vervangt het veelzeggende vers van HEELU, vs. 4278: dat wi lange hebben gejaget. Het gebluf van den bisschop, dat bij HEELU vss zoo goed uitkomt (o.a. in vs. 4280: den walvisch die ic hebbe geprijst) is bij Velthem een vrij onschuldig toespraakje geworden.

21 Hi es so verre geseilt int lant, bl. 30 c. Hi moet hier bliven ende sine liede. + Ic geve u, heren! tere miede + (35)

22 15 Haer grote orsse ende haren scat; 180 In wil nember winnen an dat Dan ic den hertoge heb gevaen. Die Limborgeren antworden saen, + Dattie hertoge moeste sterven, Want hi wil onse geslachte onterven: 185 Al wildi al Brabant geven, Sine lieten den dach niet leven. 186 Doet daer met uwen wille dan, +187 Sprac die biscop, ende inden ban Doe ic den hertoge ende sine hulperen! 190 Doe ne sachmen liede nie geberen + (40) + (45) [C] 179 schat 180 En wille nemmermeer w. aen d. 181 hebbe 182 antwoirden 183 Dat die b. 184 W. hi wilde onse geslechte o. 185 Sine lieten den dach niet verleven 186 Om al datmen hen (voluit) mocht gheven 187 = tekst. 188 Bisscop 189 = tekst. 190 Doene sachmen lieden niet g. [D] 179 orssen 180 En wille nemmer winnen dan dat 181 hebbe 182 limborgieren antworden s. 183 So moest die hertoge ummer st. 184 hij wille 185 Al wilde hij hem al b.g. 186 S. lietens enen d.n.l. 187 Doeter mede uwen w.d. 188 bisscop 189 sijn 190 Sone sachmen l.n. gebeeren 179 haren: har- in het hs. voluit. 181 ic: de -i- is eigenlijk een t met een streepje er op. 184 onterven: -er- in het hs. voluit. 188 ban: de b- is verbeterd uit een d en naderhand met anderen, zwarteren inkt overschreven. 188:189 hulperen: geberen: -er- in het hs. voluit. 186 Sine lieten = sine lieten hem 187 Dit begin van 's bisschops wederantwoord mist hier zijn uitwerking, doordien Velthem het antwoord van 's bisschops aanhangers alweer ongelukkig bekort heeft. HEELU laat hen nl. zeggen, vss : Al mochte hi al Brabant geven, Hine mochte den dach niet verleven: Van ghevanenesse surigel al stille. Dit laatste vs., weerslag op vs. 181 (HEELU, vs. 4293), had Velthem niet mogen prijsgeven. Van het geheele sermoen van den bisschop, dat bij HEELU meer dan twintig verzen omvat, is bij Velthem maar heel weinig overgebleven; het verleenen van absolutie en aflaat, na het sermoen, bij HEELU, vss vermeld, is heelemaal weggelaten. Zie daaromtrent ook beneden de aanteekening bij vs. 718.

23 16 So blidelike. alsi daden alle Vandes hertogen ongevalle, + Ende vanden gewinne daer hem af Die biscop goeden troest gaf. 195 Doen dit sermoen was gesproken, Warense sciere op te broken, Ende gewapent, out ende jonc, + Ende trocken daer tot vor Woronc. Si loeden op wagen, op kerren, seel 200 Ende veteren, ende vingerlijn.i. deel, Daer si die gene met souden binden Die si vor Woronc selen vinden. + Daer ward doe oec.i. gedinge Om die gevangene sonderlinge, + + (50) + (55) + (60) [C] 191 Soe blidelic als zij deden alle 192 Van des h.o. 193 dair h. aff 194 D. Bisscop g. troost gaff 195 = tekst. 196 schiere 197 oudt 198 voir woeronc 199 Sij leyden op waghene op k. zeel 200 vingerlinge een d. 201 sij die ghene mede 202 ontbreekt. 203 D. werdt doen oic een g. 204 gevangenen 205 Wiere off s.h. toren 206 voren [D] 191 So blijdelijc als sij d.a. 192 Van des h. mesvalle 193 = tekst. 194 D. bisscop so g. trooste g. 195 = tekst. 196 Waren sij sciere op gebroken 197 = tekst. 198 E.t. tot voer woeronc 199 Ende loeden veteren ende seele 200 Op karren een groot deele 201 D. sij den g. 202 D. sij voor woerone souden vinden 203 Ooc hadden sij onder hem gedinge 204 O.d. gevangen onderlinge Wie daer aen soud b.c. 206 ontbreekt. 195 sermoen: ser- in het hs. voluit. 199 kerren: ker- in het hs. voluit HEELU heeft hier, vss : Doen wert daer onderlinge Om die gevangene groot gedinge. Ofschoon de lezing van het Velthem-hs. geen onleesbaren tekst geeft, vraagt men zich toch af, of hier met de rijmwoorden geen ongeluk gebeurd is, en of men niet moet lezen: Daer ward doe oec sonderlinge om die gevangene een gedinge enz.

24 205 Wire af soude hebben core Doen dit den hertoge quam vore Tusschen deze twee verzen staat bij HEELU de beschrijving van den opmarsch en de slagorde van het bisschoppelijke leger, welke beschrijving door Velthem verplaatst is ná zijn vs. 216, en met die van het Brabantsche leger tot één kapittel vereenigd. De opgave aangaande de Brabantsche strijdkrachten is daarbij door Velthem tot het allernoodzakelijkste beperkt: zie de aantcekening beneden bij vss Deze vss. beantwoorden aan HEELU vss , waarop bij dezen nog volgen twee lange passages: de eerste, vss , over de gemoedsgesteltenis der Brabanders vóór den slag; de tweede, vss , den opmarsch van het Brabantsche leger en de wapenrusting van Hertog Jan beschrijvende; dat alles is door Velthem weggelaten.

25 17 Datsi quamen daer ward + Met haren here al gescard, Doe dedi in die dageraet 210 Messe singen, daer sochte raet Menich man in sine gedochte, Hoe hi die ziele behouden mochte + Daer in ontfingense oec aldaer Onsen Here; ofte daer naer 215 Metten lichaem yet mesviele, Dats gene scout had die ziele. + (65) + (70) [C] 207 D. sij q. derwaert (voluit) 208 ongescaert 209 Doen d. in die dageraert 210 singhen dair 211 sijn 212 = tekst. 213 D. ontfingen sij yerst ald. 214 O. heere dat es waer 215 Often lichame yet mesviele 216 D. gheene schout en hadde d.z. [D] 207 Die grave soude kiesen vare 208 ontbreekt. 209 Doen dede hij 210 Messe doen hoet gaet 211 Ende doen die messe was geeint 212 Ontfincmen daer dat sacrament 213 tot 216 ontbreken. 207: 208 ward: gescard in het hs. voluit. 208 haren: har- in het hs. voluit. 214 naer in het hs. voluit.

26 18 + Hoe die biscop hem scarde ende sine hulpe entie hertoge daer jegen. [iiij.] Die vorste van Coelne es gescard Ende hilt onder sinen standard 218 Onverre van Woronc, bi den Rine, 220 Also machtech daer in scine Oftmen niet mochte vellen. + In mocht u niet die heren vertellen, 222 Daer om latic dat hier varen. Het quamen metter ander scaren Die Limborcheren ende haer coenroet, + (5) + bl. 30 d. [C] Opschrift: Hoe hertoge Jan sijn volc gescaert heeft Ende die Bisscop metten sinen oic 217 Colene is gescaert 218 standaert 219 O. by woeronc aenden rijne 220 Alsoe machtich d. in schijne 221 = tekst En m.u n.d. heeren v. 223 = tekst. 224 = tekst. 225 Die lymborgeren 226 D. mechtich w.e. groot [D] 217 Die voogt van coelen es gescaert 218 E. hielt o.s. standaert 219 Onwarre van woeronc opten rijn 220 Alte zeer mechtich in scine 221 tot 224 ontbreken. 225 D. limborgieren en haer conroot 226 brachten dander scare groot C. 4, opschr. scarde in het hs. voluit. - hulpe: JONCKBLOET, Ann., meende dat hier behoort gelezen te worden hulpere; ofschoon de mogelijkheid eener fout van den kopiïst hier allerminst uitgesloten is, daar het maar gaat om een afkortingsteeken minder of meer, zoo lijkt verandering, met het oog op hulpe in toepassing op personen (verg. beneden vs. 310 met de var. en zie VERDAM, Middelnederl. Woordenb. i.v.) hier toch niet noodzakelijk. 217: 218 gescard: standard in het hs. voluit. 225 Limborcheren: Lelong heeft gelezen Limborchen, en door JONCKBLOET, Ann., is ten onrechte bevestigd dat zulks ook de lezing van het hs. is. Beiden hebben het verkortingsteeken bij de -h- niet gezien. Ten gevolge van een vouw in het perkament is dat teeken wat afgesleten, maar het staat er wel degelijk en is goed zichtbaar ook. 218 onder sinen standard. HEELU, vs. 4352, heeft bi sinen standaert, maar vs. 4602: onder haren standaert. Verg. Grimbergsche Oorlog, I, 4389/90: sijn baniere... daer sijn vole onder hilt; II, 4001/2: Al vechtende quam hi... Tot daer sijn vader onder sijn baniere helt. 222 die heren, nl. zij die het met hem, den bisschop van Keulen, hielden. HEELU is alweer duidelijker, vss : Soudic tellen Hoe menich baenrots, hoe menich grave Bi hem hilt, in quaems niet ave.

27 Dat machtech was ende groet. + + (10)

28 19 Die grave van Gelre quamer naer, Ende brachte die derde scare daer, Tors ende te voet so vermogen, 230 Alse oft al vor hem soude bogen Die daer jegen waren comen. + Nu salic u shertogen scaren noemen Die hertoge ende sijn broeder, her Godevard, 233 Metten Brabanters, hilden gescard 235 Stoutelike, in der geliken Alse oft hise alle soude doen wiken + Die daer waren comen ten stride Jegen hem bander side. Die ander scare dede maken 240 Die grave van Loen, die provest van Aken, (15) + (20) [C] 227 quammer 228 schare 229 soe 230 voir h.s. boghen 231 jeghen 232 tshertogen scare 233 brueder h. Godevaert 234 M. brabanders h. gescaert 235 Stouteliken in diere geliken 236 Als oft hise al 237 = tekst. 238 Jeghen h. in dander zide 239 D. andere scare dede hi maken 240 loon die proifst [D] 227 Die g.v.g. daer naer 228 Ende bracht 229 Opten hartoge seer vermogen 230 en 231 ontbreken. 232 Nu salic u tsertogen scare togen 233 D.h. ende godevaert 234 Sijn broeder hadden gescaert 235 tot 238 ontbreken. 239 = tekst. 240 Die greve v. loon d. proost v.a. 227 naer in het hs. voluit. 234 gescard in het hs. voluit. 240 provest: de foutieve lezing van Lelong is ook reeds door VERDAM, Middelnederl. Woordenb. 6, 306 en 751 naar het hs. verbeterd Lang niet onaardig gezegd door Velthem, in de plaats van HEELU's werkelijk slappere vss : Dat hi in scine mochte sijn gevaren Met sinen volke, sonder vermiden, Jeghen al sine viande striden zijn de kwalijk geslaagde samenvatting van HEELU, vss her Godevard = Godfried, heer van Aarschot en van Vierson, broeder van Jan I van Brabant. 240 Die grave van Loen = Arnoud V, graaf van Loon en Chiny, voogd (= advocatus) van Luik. - die provest van Aken = Walram van Gulik, proost van Aken en graaf van Gulik; bij HEELU, vss en 3798, wordt de naam voluit genoemd.

29 20 Riversceit, ende her Geraert Van Guelke, ende her Sceivard, 242 Ende met hem vele heren 243 Die goet waren in der weren. 245 Die derde scare met conen gelate Hilt daer over ene strate, + Ende die hadde wel bereet Die grave vanden Berge, godweet, 248 Ende den Coelneren.i. deel, 250 Mar al en warense niet geheel; Ende.iiij. graven, wildijt merken, + + (25) + (30) + (35) [C] 241 Riverscheit e.h. gheraert 242 V. Gulke e.h. scheyvaert 243 E.m. hen (voluit) v. heeren 244 D. goedt w. inder w. 245 coenen 246 H. dair o. eene str. 247 hadden 248 = tekst. 249 Colenaren een 250 Maer al warense 251 E. vier G.w. mercken 252 V. reckelborge e. van den mercken [D] 241 en 242 ontbreken. 243 Ende met vele goeder heren 244 Die g.w. ter weeren 245 met scone gelate 246 H. over een strate 247 Ende had wel bereet 248 = tekst. 249 E. der coelneren e.d. 250 Al er waren siere niet g. 251 tot 254 ontbreken. 241 Riversceit hs.: Riuersteit verbeterd in overeenstemming met de lezing van het hs. zelf beneden in vs en met de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten geraert: sceivard in het hs. voluit heren: weren in het hs. voluit. 245 derde in het hs. voluit. 249 Coelneren hs.: coelueren verbeterd in overeenstemming met HEELU vs en met de variant uit de hss. C en D der Brabantsche Yeesten. De voor de hand liggende emendatie is ook reeds voorgesteld door JONCKBLOET, Ann. 252 Marken: mar- in het hs. voluit. 241 Riversceit = Frederik van Reifferscheid (in Rijnpruisen, enkele kilometers ten Z.O. van Aken). Verg. de aanteekening van J.-F. WILLEMS bij HEELU, vs her Geraert van Guelke = Geerard, heer van Kaster, later graaf van Gulik, zoon van graaf Willem van Gulik. 242 her Sceivard = Jan Schevard, zoon van Werner van Rode (= Merode), die later, in 1295, burger van Keulen werd (zie ENNEN u. ECKERTZ, Quellen zur Gesch. d. Stadt Köln, III, blz. 401). 243 vele heren: bij HEELU, vss , worden ze elk afzonderlijk opgenoemd. 248 die grave vanden Berge: Adolf van den Berghe; verg. beneden de aanteekening bij vss

30 Van Tekelborch ende vander Marken, Van Tekelborch: Simon, graaf van Tecklenburg (graafschap aan de midden Ems); het HEELU-hs. heeft hier verkeerdelijk Ketelborch, zoodat het Velthem-hs. hier bij uitzondering een betere lezing heeft. - vander Marken: Everhard, graaf vander Mark (graafschap in Westfalen, aan de Lippe, ten O. van Hamm).

31 21 Van Waldecgen ende van Segenagen. 253 Dit waren die scaren die daer lagen Ende doen daer soude den stride naken, Dedem menich ridder maken + In beiden siden. Na desen doene, Voeren om vrede ende om soene Broedere, ridders, ende comendore: Mar geen dine dat hem quam vore En mocht den pays gemaken daer. + Doen sprac die hertoge daer naer Tsinen lieden: gi selt nu dinken Op u vorders, diemen sach winken + (40) + (45) [C] 253 V. waldergheem e.v. segenaghen 254 diere laghen 255 E. doent d.s. ten str. n. 256 Dede hem 257 In beyden zijden 258 = tekst. 259 Broederen r.e. commandore 260 Maer gheen d. hen (voluit). 261 En mochten d. pais 262 dair 263 Tot sinen l. ghi sult nu dincken 264 wincken [D] 255 E. doent d. soud d. strijde n. 256 Dedemen daer menegen r.m. 257 tot 261 ontbreken. 262 Die hertoge sprac sonder minken 263 Tsinen liede gij sult gedinken 264 Na uwe vorderen ende daer na tien 255 HEELU vs en de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten hebben beide doent daer soude ten stride naken en dat zal dus wellicht de lezing van Velthem zelf zijn, ter wijl ons hs. die van den (of: een) afschrijver geeft. Verg. voor de constructie zonder het als onderwerp: Den tijt es nakende die dingel seye, Sevenste Bliscap v. Maria vs Dedem in het hs. voluit. 259 ridders, ende hs.: ridders.ende 262 naer in het hs. voluit. 253 Van Waldecgen: Otto, graaf van Waldeck. - van Segenagen: Godfried V, graaf van Ziegenhain ( ), in Hessen-Nassau. Segenhagen is de Middelnederduitsche vorm van Middelopperduitsch Ziegenhain Tusschen deze beide verzen heeft Velthem, begrijpelijkerwijze, een passage van HEELU, vss , weggelaten, waarin deze een overzicht geeft van de samenstelling van 's bisschops strijdkrachten, en Hertog Jan's moed en strijdlust nog eens ophemelt. 259 Broedere, ridders, comendore, van de duitsche orde namelijk, zooals HEELU, vs. 4688, dan ook uitdrukkelijk zegt Deze enkele verzen komen in de plaats van de veel langere, en ook veel mooiere toespraak bij HEELU, vss Het is echter zeer de vraag, of Velthem hier werkelijk bekort heeft, dan wel, of tusschen vss. 266 en 267 niet wat door een of anderen kopiïst is overgeslagen. Die vier gelijke rijmen in vss lijken verdacht, en zulks te meer, daar in de toespraak bij HEELU op vs (= VELTHEM 266) volgt: Soe sal ons grote eere gevallen, en pas in vs. 4725: Dat ons sal eere daer af gescien. Een niet al te opmerkzaam kopiïst kon zich daarop wel verzien.

32 Nie van haren here, noch vlien! Wildi nu daer na oec tien, + So sal ons grote ere gescien. Siedi mi in hant gaen oft vlien, Ic wil dat gi mi selve verslaet! 270 Sine word ende sine coene daet Maketde sine liede wel stout. + Doen beval hi met gewout Tween ridders sinen lichame, Dat elc sijns ware name: Her Woutere van Warfengijs die ward 275 Daer toe gecoren, entie bastard Diemen heet van Wesemale. Hier af was hi bereet wale. + + (50) + (55) + bl. 30 c. + (60) [C] 265 Nye v.h. heere no v. 266 dair na oic tyen 267 Soe s.o. groete eere geschien 268 S. my in hand g. ofte v. 269 ghi my 270 Sijn woirdt 271 Makede sinen lieden gewoudt 273 Twee 274 waer name 275 H. wouter v. warengijs d. werdt 276 bastaert 277 = tekst. 278 aff [D] 265 Die noyt en peinsden om vlien 266 tot 268 ontbreken. 269 Ende vlie ic ic wille ghij my verslaet 270 Sine woorden 271 Maecten s. lieden so onvervaert 272 Dat sij gebeerden als een libaert 273 tot 278 ontbreken. 265 haren: har- in het hs. voluit. 270 daet wellicht te lezen laet, als beneden in vs. 1146? HEELU vs heeft nl. ghelaet. 274 ware in het hs. voluit. 275 Warfengijs: war- in het hs. voluit. De foutieve lezing van Lelong: Wartengijs is ook reeds verbeterd door JONCKBLOET. 276 bastard in het hs. voluit. 275 Her Woutere van Warfengijs: Wouter van Warfuzee, heer van Momalle (zie DE HEMRICOURT, Miroir des nobles de la Hesbaye, p. 11); ook genoemd beneden vs entie bastard...van Wesemale: Frank van Wesemael, zooals zijn naam beneden vs voluit genoemd wordt.

33 23 + Hoe die battaelgen vergaderen opden hertoge. v. Dus hilden te velde alle die scaren Die daer in beiden siden waren, Lange stont opten dach. 281 Doen die hertoge dat gesach Vraechdi, wat hem lette ter tijt +283 Dat si niet en sochten den strijt? 285 Den hertoge ward geantword weder: Hets hier hoge ende [daer] neder, Ende daer sijn tusscen gracht ende straten, 287 Het scijnt dat sijt daer om laten; + + (5) + (10) [C] Opschrift: Hoe beide de battalien tegen malcanderen Hen (voluit) schicten te vergaderen. 279 veldt 280 dair in beyden ziden 281 tot opten d. 282 = tekst. 283 Dat sij makeden een respijt 284 Vraeghde hi wat hen (voluit) lette ter tijt 285 werdt geantwoirdt 286 ende daer neder 287 tusschen grachte 288 schint d. zijt daer omme 1. [D] Opschrift: Hoe die hertoge ende sijn viande tot + malcanderen togen.lxxiiij. 279 [D]Vs hielden opt velt 280 aen beiden sijden 281 L.s. tot op dien dach dit versach 283 Vraechde hij w.h.l. tier t. 284 D. sij n. en versochten strijt 285 tot 292 ontbreken. 286 ende [daer] neder: ingevoegd in overeenstemming met de lezing van HEELU vs en met de variant van hs. C der Brabantsche Yeesten. De tegenstelling met het voorafgaande hier is beslist noodzakelijk; het invoegen van daer werd dan ook reeds aangeprezen door JONCKBLOET, Ann Velthem laat ter zijde wat HEELU, vss , zegt over de wederzijdsche stelling der beide legers, en verklaart de vraag van Hertog Jan uit zijn onbekendheid met de sloten die het terrein onveilig maakten. 281 Lange stont. HEELU, vs. 4765, zegt alleen: een stuc. 283 Vraechdi enz. Volgens HEELU, vss vlgg., vroeg de hertog dicke, wat zijn vijanden toch wel mocht beletten, den strijd aan te vangen, en zei hij ook: Dat velt es effene ende wijt. En comense niet, sueke wi den strijt! waarop het hem gegeven antwoord dan ook beter past. 287 Bij HEELU, vs. 4783, veel duidelijker: Die strate heeft grachte an beiden siden, met heel andere gevolgtrekkingen dan bij Velthem.

34 24 Ende die daer over soude varen 290 Moeste breken sine scaren; Hier omme, wanic, laten sijt. Doen sachmen trecken ter selver tijt 292 Den biscop, met snelre vard, + Daer die Colneren lagen gescard, 295 Ende vand[.]en Berge oec die grave. Doen sendemen enen ridder ave Toten hertoge, die seide: Here! U bidden ende begeren sere + Die vanden Berge entie Colneren, 300 Want op hem comen die heren Alle gekeert, ende bedi Biddense dat gi hem staet bi. Die grave van Verrenborch sprac ter tiden: +303 Here, gine selt die strate niet liden, + (15) + (20) + (25) [C] 289 = tekst. 290 oic breken 291 = tekst. 292 = tekst. 293 D. bisscop m.s. vaert 294 Dair die Colenaren l. gescaert 295 Ende vanden Berghe oic 296 Dien seyndemen eenen r. ave 297 Totten h.d. seye heere 298 begheren zeere 299 Berghe entie Coleneren 300 heeren 301 bedy 302 ghi hen (voluit) staet by 303 vernemborch s. tien tiden 304 Heere ghi en sult [D] 293 Doen trac die bisscop metter vaert 294 Rechte ten coelneren waert 295 tot 302 ontbreken. 303 tien tijden 304 H. ghij en sult d.s.n. lijden 294 Daer in het hs. voluit. - Colneren hs.: colueren verbeterd als boven vs gescard in het hs. voluit. 295 vand[.]en hs.: vandien verbeterd in overeenstemming met HEELU, vs. 4789, en de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten. 298 begeren sere in het hs. voluit. 299 berge in het hs. voluit. - Colneren hs.: colueren met -ere- voluit; verbeterd als boven vs. 249 en Velthem laat HEELU's verklaring (vs. 4791) van deze beweging weg. 303 Die grave van Verrenborch: waarschijnlijk Robrecht van Verrenborch, aldus genaamd naar Virneburg, een marktflecken ca. 30 km. ten westen van Koblenz, nabij Adenau. Volgens HEELU vs. 4807/8 was deze ridder 's hertogs verkenner ( versienre ).