OVERWOGEN? OF OVERVALLEN?

Transcriptie

1 OVERWOGEN? OF OVERVALLEN? Onderzoek naar motivatie en beslissingen van daders van overvallen Publicatiedatum: 5 april 2010 Auteur: Caroline Blanken Joost Banckertsplaats HH Rotterdam T Studentnummer: Intakenummer: 0717 Kernopgave: Versienummer:

2 Inhoud Inhoud... 2 Samenvatting Inleiding Aanleiding Probleemstelling en onderzoeksvragen Operationalisatie van begrippen Onderzoeksmethoden Dossieranalyse Interviews Haalbaarheid Onderzoek RIO Inleiding Methode RIO Typenindeling RIO Onderzoeksresultaten Inleiding Motivatie en beslissingen in dossieronderzoek Motivatie en beslissingen in interviews Praktische uitvoering interviews Analyse per categorie Analyse per type Aanvulling en aanscherping typen indeling RIO Conclusies en aanbevelingen Inleiding Conclusies Aanbevelingen Literatuurlijst Bijlagen

3 Samenvatting Naar aanleiding van de landelijke en regionale stijging van het aantal overvallen zijn in het korps Rotterdam-Rijnmond zowel repressieve als preventieve maatregelen getroffen om het aantal overvallen terug te dringen. Eén van deze maatregelen behelst de strategische analyse overvallen die door de Regionale Informatie Organisatie (RIO) van het korps is gemaakt. Om de kennis aangaande achtergronden van daders te vergroten, is door RIO aan de hand van een kwantitatieve analyse een eerste aanzet van een dadertypologie van overvallers gemaakt. Aangezien deze analyse slechts kwantitatief van aard is en kwalitatieve gegevens als motivatie, voorbereiding, keuze delict en keuze slachtoffer ontbreken, is een vervolgonderzoek naar dadertypologieën gehouden. Het doel van het onderzoek is om de politie in het algemeen en meer specifiek het korps Rotterdam-Rijnmond, inzicht te geven in de motivatie en beslissingen van een overvaller vóór het plegen van een overval. Met deze nieuwe gegevens kan de typologie, zoals geformuleerd door RIO, worden aangescherpt en aangevuld en zodoende de opsporing en vervolging van overvallers worden verbeterd. De probleemstelling die beantwoord wordt, is als volgt: Wat kan, kijkend naar daders die zijn veroordeeld voor overvallen die zijn gepleegd in de periode december mei 2008 in Rotterdam-Rijnmond, gezegd worden over de motivatie en beslissingen voorafgaand aan het plegen van een overval en in hoeverre kan deze verworven kennis bijdragen aan een nadere aanvulling en aanscherping van de door RIO opgestelde dadertypologie van overvallers? Ter beantwoording van de probleemstelling is gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksmethoden. Om te beginnen is middels literatuuronderzoek inzicht gekregen in de motivatie en beslissingen die overvallers nemen, alsmede in de verschillende, reeds bestaande dadertypologieën. Vervolgens heeft een analyse van politiedossiers plaatsgevonden. Uit deze analyse is naar voren gekomen dat er bij de vier verschillende typen van RIO (meelopers, doorgroeiers, routiniers en overlevers) een verschil in motivatie en beslissingen bestaat. Opvallend is dat een groot gedeelte van de benodigde informatie met betrekking tot motivatie en beslissingen ontbrak in de onderzochte politiesystemen. Vervolgens zijn er 36 interviews afgenomen met veroordeelde daders van overvallen. De gesprekken hebben nieuwe inzichten in de belevingswereld van de overvaller opgeleverd. Eerst is een algemeen inzicht gegeven in de motivatie en beslissingen die overvallers nemen, te weten voorbereiding, keuze delict en keuze slachtoffer. Ten tweede zijn de resultaten per type besproken, waarbij de kenmerken van RIO buiten beschouwing zijn gehouden. Gebleken is dat per type een onderscheid bestaat in de verschillende categorieën. Opmerkelijk is dat in ieder type één respondent buiten het type waar ze door RIO ingedeeld zijn, blijkt te vallen. Tot slot zijn, met behulp van de verkregen informatie uit de interviews, de typen van RIO aangevuld en aangescherpt. Hiertoe zijn eerst de kenmerken genoteerd zoals deze door RIO zijn aan de typen zijn toebedeeld. Vervolgens zijn de resultaten omschreven die de interviews hebben opgeleverd. Daarna is gekeken welke deelkenmerken van RIO uit de interviews niet naar voren kwamen. Deze bevindingen samen vormen de aanscherping van de typen van RIO. Geconcludeerd kan worden dat de doelstelling van dit onderzoek behaald is. De analyse heeft aangetoond dat er aanvullingen en aanscherpingen op de verschillende typen van RIO zijn gemaakt. Deze aangevulde en aangescherpte typologie draagt bij aan een beter begrip van zowel de dader, als van het delict overval. Aan de politie wordt dan ook aanbevolen om de vernieuwde typologie, waarin de verschillende kenmerken per type benoemd worden, te gebruiken voor de opsporing en vervolging van overvallers. Hierbij kan gedacht kan worden aan het opstellen van maatregelen per type, zoals 3

4 het ontwikkelen van interventiestrategieën om zodoende maatwerk in de aanpak van overvallers te leveren. Verder kan gedacht worden aan het maken van een zoekslag naar diverse kenmerken, waarmee bepaald wordt in welk type dader een overvaller valt. Deze kennis kan gebruikt worden in de vorm van een database overvallers. Het gaat hier om te kenmerken motivatie, voorbereiding, wapengebruik, mededaders / taakverdeling, vluchtroute / vluchtauto, vermomming, delictkeuze, plaats van de overval en de keuze voor het slachtoffer motivatie, rekening houden met pakkans, inschatting buit, principes en buitverwachting. Deze kenmerken kunnen gezocht worden in het getuigenverhoor, de aangifte, het buurtonderzoek en het verdachtenverhoor. 4

5 1 Inleiding 1.1 Aanleiding De politie heeft grote moeite het stijgende aantal overvallen in Nederland te keren. Afgelopen jaar nam het aantal overvallen toe met 22 procent tot ruim Ondanks tegenmaatregelen en de oprichting van speciale taskforces (van Bemmel, 2010, p.1). Aldus een bericht in de Volkskrant op 5 januari Recent wordt in de media veelvuldig gesproken over een toename van het aantal overvallen, mede daarom is binnen de politieorganisatie de laatste paar maanden verhoogde aandacht voor overvallen. Gesteld kan worden dat overvallen een grote maatschappelijke impact hebben, omdat een overval niet alleen een aanval is op bezit, maar ook op de persoon (Bultstra, Leerkes en Molenaar, 2004). Een combinatie van veelvuldig gebruik van geweld door de daders tegen vaak weerloze burgers en de inbreuk op de persoonlijke levenssfeer zorgen voor grote onveiligheidsgevoelens bij de burger. Om die weg te nemen is het belangrijk dat de daders van overvallen opgespoord worden. Uit onderzoek van Jammers (1999) is gebleken dat indien een overvaller niet wordt opgepakt, hij door zal gaan met het plegen van overvallen. Dit onderstreept het belang van een snelle opsporing en opsluiting van overvallers. De kans dat in Nederland een dader van een overval opgepakt wordt, is relatief groot. Uit cijfers blijkt namelijk dat bij één op de twee overvallen in Nederland, waarbij buit gemaakt wordt, de dader wordt opgepakt (Bultstra, Leerkes en Molenaar). Ondanks de hoge pakkans blijkt uit het jaaroverzicht overvallen van de Dienst Nationale Recherche Informatie (2004) dat de onveiligheidsgevoelens van de burger hoog blijven, welke mede veroorzaakt worden door een stijging van het aantal overvallen. In 2000 werd een piek bereikt met een aantal van 2793 (Beunis, 2008). De jaren daarna was er sprake van een geleidelijke daling. In 2007 was er voor het eerst weer sprake van een toename van 12% ten opzichte van In 2008 werd eveneens een toename geconstateerd en wel van 11% ten opzichte van het jaar ervoor. De toename van het aantal overvallen is voor de politieorganisatie zowel landelijk als regionaal te merken. Indien naar de regio Rotterdam-Rijnmond gekeken wordt, dan blijkt deze regio te kampen met een toename aan overvallen. De overvalcoördinator van de Regionale Informatie organisatie (RIO) van het korps houdt de jaarlijkse overvalcijfers bij. Gebleken is dat het aantal overvallen in bedroeg en dat het aantal in 2008 is gestegen naar 387, oftewel een stijging van 24%. Deze stijging wordt genoemd in het korpsjaarverslag 2008 van de politie Rotterdam-Rijnmond. In 2009 is het aantal overvallen in de regio wederom gestegen en wel met 8% naar 416. Deze cijfers hebben ertoe geleid dat de aanpak van overvallen als speerpunt is opgenomen in het beleidsplan van de regio Rotterdam-Rijnmond (korpsjaarverslag, 2009). Naar aanleiding van deze stijging zijn in het korps diverse maatregelen getroffen, zowel in repressieve als in preventieve zin. Bij de preventie kan gedacht worden aan gerichte extra politie inzet, het onderhouden van contacten met ondernemers en extra cameratoezicht. In repressieve zin betekent het een forse inzet van personeel in de onderzoeken bij zowel de districten als bij de Regionale Recherche Dienst (RRD). Om de overvallenproblematiek op operationeel, tactisch en strategisch niveau aan te pakken zijn verschillende projecten gestart. Eén van deze projecten wordt in de volgende alinea besproken. Om inzicht te krijgen en te adviseren omtrent aanpak van de overvalproblematiek is door de RIO van het korps Rotterdam-Rijnmond een strategische analyse gemaakt. De uitkomsten hiervan staan verwoord in het rapport Strategische analyse overvallen (Dedert, de Jong, Kanters en Leijstra, 2009). De analyse probeert een verklaring te vinden voor de stijging van het aantal overvallen in de 5

6 periode december mei 2008, waarbij met name is gekeken naar het type daders van overvallen, die gepleegd zijn in de regio Rotterdam-Rijnmond. In deze periode werden 227 objecten overvallen en zijn 80 verdachten aangehouden. De onderzoekers maakten, zover dit mogelijk was op basis van de beschikbare politiegegevens, een indeling in typen daders. Gekeken is naar een honderdtal kenmerken, welke zijn te onderscheiden in individuele statische kenmerken (sekse, leeftijd en gedrag in aanleg), omgevingskenmerken (gezinssamenstelling, opvoedingssituatie, vrienden, opleiding, arbeidsparticipatie en woonomgeving) en individuele dynamische kenmerken (middelengebruik, de financiële situatie en problematisch gedrag). Om de kennis aangaande achtergronden van daders te vergroten, is met de typologie die aan de hand van de kwantitatieve analyse van RIO is opgesteld, een eerste aanzet gemaakt 1. Vanuit de literatuur wordt het belang van een dadertypologie op diverse manieren aangegeven. Hoekendijk (2008) omschrijft het begrip dadertypologie als volgt: De mens is een buitengewoon complex wezen en heeft een unieke combinatie van eigenschappen. In de praktijk blijkt het daarom wenselijk om de werkelijkheid te vereenvoudigen en daardoor meer inzichtelijk te maken. Dikwijls blijken bepaalde eigenschappen in combinatie voor te komen. Op basis van statistiek of op basis van expertkennis kunnen indelingen worden gemaakt, zo n indeling is opgebouwd uit ideaal typen. (p.2) Een typologie is dus een middel om een groep in subgroepen te verdelen, om zo een onderscheid aan te brengen in een heterogene groep (Van Koppen, Hessing, Merckelbach en Crombag, 2002). Het voordeel hiervan is dat zodoende inzicht kan worden verkregen in verschillende typen daders en het de mogelijkheid geeft om problemen af te bakenen en gerichter te gaan zoeken naar oorzaken en oplossingen (Bultstra, Leerkes, Molenaar, 2004). In het kader van de opsporing kan een typologie gebruikt worden als raamwerk voor het structureren van kenmerken en begrijpen van de mogelijke dader, het delict en het motief. Een typologie kan er verder in voorzien om ontbrekende delen met een bepaalde mate van zekerheid in te vullen, om zodoende daderkarakteristieken te voorspellen. De belangrijkste meerwaarde van de dadertypologie is de vereenvoudiging van de werkelijkheid door de dader min of meer in hokjes te plaatsen (Hoekendijk 2008). Aan het gebruik van een typologie zijn echter niet alleen voordelen verbonden, er zijn tevens een aantal nadelen te noemen. Verwee, Ponsaers en Enhus (2007) hebben onderzoek gedaan naar dadertypologieën van inbrekers. Zij stellen dat het moeilijk is om een typologie op te stellen van generalisten, voornamelijk als het gaat om een vrij heterogene groep. Miethe en McCorkle (2001) concluderen in hun onderzoek naar overvallers dat de meeste overvallers generalisten zijn. Het kan dus lastig zijn om dadertypologie van overvallers op te stellen. Ook Canter (2000) noemt een tweetal nadelen van het gebruik van dadertypologieën: het indelen van criminelen in groepen tot een beperkt aantal typen kan tot een gros oversimplification leiden. Een typologie bestaat uit een beperkt aantal typen, waardoor men verplicht is ze in die typen in te delen, terwijl er wellicht meerdere typen daders bestaan of binnen het onderscheiden type subvarianten mogelijk zijn. Tevens stelt hij dat het voor de onderzoeker lastig is om vast te stellen in welk type een bepaald persoon geplaatst dient te worden. Dit zou kunnen betekenen dat een dadertypologie van de ene onderzoeker andere uitkomsten zou kunnen geven dan de dadertypologie die door een andere onderzoeker is opgesteld. Criminoloog Henk Ferwerda (2002) deed onderzoek naar overvallers en uit zijn onderzoek is gebleken dat er een groot gebrek is aan kennis over de omvang en achtergronden van daders van overvallen. Hij stelt dat kennis nodig is, zodat repressieve en preventieve oplossingen kunnen worden 1 In het verkennend literatuuronderzoek van RIO wordt over typologieën gesproken. In de analyse van RIO wordt de term profielen gebruikt. RIO heeft aangegeven deze twee termen door elkaar gebruikt te hebben. 6

7 aangedragen. Indien gekeken wordt naar de onderzoeken die in Nederland naar het criminele feit overval verricht zijn, dan blijken enkele onderzoeken zich op de daders en op dadertypologieën te richten. In de Nederlandse literatuur is weinig wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de motieven dan wel beslissingen van overvallers. De verschillende typologieën die opgesteld zijn, bestaan uit een combinatie van kwantitatief en kwalitatief onderzoek, gebaseerd op politiegegevens en aangevuld met interviews met daders. Het eerste Nederlandse onderzoek werd in 1993 verricht door Kroese en Staring (1993). Hun onderzoek is het relaas van 43 gedetineerde, volwassen overvallers en is gebaseerd op de rationele keuze theorie. Deze theorie houdt in dat de keuzes die de daders maken - vanuit het oogpunt van de dader en de situatie- als rationeel beschouwd kunnen worden. In hun onderzoek refereren zij aan Clarke en Cornisch (1985), die de rationele keuzebenadering onderzocht hebben. Clarke en Cornisch menen dat er belang moet worden gehecht aan het hoe en waarom van het plegen van een misdrijf. Indien men daar waarde aan hecht, dan zal duidelijk worden dat er in beweegredenen en werkwijzen van daders van diverse misdrijven grote verschillen zijn. Ten tweede kan men zien of daders bij het plegen van misdrijven bewust bepaalde keuzes maken. Kroese en Staring menen dat het rationeel keuze perspectief kijk geeft op de besluitvormingsprocessen van de overvallers en inzicht verschaft in de motivatie. Het eerste gedeelte van het onderzoek van Kroese en Staring (1993) bestaat uit een literatuuronderzoek, waarin zij verschillende motieven noemen om een overval te plegen. De voornaamste motieven zijn het gemak waarmee het delict gepleegd wordt en het voordeel van het direct bemachtigen van geld, zonder dat er goederen verhandeld moeten worden. Verder worden immateriële beloningen als status en vrijheid voor de daders genoemd. De onderzoekers concluderen dat het besluitvormingsproces van overvallers nauwelijks in de literatuur aan bod is gekomen. Wel blijken de ervaringen die een dader in het verleden heeft gehad met criminaliteit een belangrijke rol te spelen in het beslissingsproces om een bepaald delict te plegen. Indien een dader nadelen heeft ondervonden, zal hij minder snel geneigd zijn voor een soortgelijk delict te kiezen. In het tweede gedeelte van het onderzoek worden de bevindingen van Kroese en Staring (1993) van hun informele gesprekken met gedetineerde overvallers besproken. Zij beschrijven gedetailleerd hoe hun typologie tot stand is gekomen. Zij is gebaseerd op wat de overvallers zelf als categorieën in hun hoofd hebben, te weten werkervaring, vakkundigheid en doelen. De onderzoekers komen vervolgens tot de conclusie dat er drie typen overvallers bestaan: beginners, professionals en wanhoopsovervallers, deze typologie is opgesteld op basis van criminele carrière en motivatie. Vervolgens hebben de onderzoekers gekeken in hoeverre ze de respondenten op basis van criminele carrière, frequentie van overige delicten en het aantal gepleegde overvallen konden onder brengen in deze typen. Ter afsluiting is deze indeling getoetst aan het motief om de overval te plegen. Opvallend is dat de verschillende typen verschillende motieven opgeven voor het plegen van een overval. De beginners en professionals geven als motief voor het plegen van een overval smijten met geld en prestige. De wanhopers geven redmiddel als motief op, vaak om gemaakte schulden af te lossen. Vervolgens refereren Kroese en Staring aan de vier categorieën van beweegredenen die Cusson (1987) onderscheidt, die met crimineel gedrag worden nagestreefd. Deze categorieën zijn actie (spanning), toe-eigening (van bezit), agressie (verdediging en wraak) en dominantie (macht, wreedheid en prestige). Beginners en professionals hebben beiden te maken met machtgevoelens, maar actie speelt bij beginners een grotere rol dan hij professional. De professional hecht als enig type waarde aan bezitvergroting. Wanhopers komen op minder rationele gronden tot hun daad dan de andere typen. Indien gekeken wordt naar de beslissingen die overvallers nemen, dan merken Kroese en Staring (1993) op dat de overvaller in de voorbereidingsfase keuzes maakt aangaande het aantal 7

8 mededaders en de verdeling van de taken, het te overvallen object, de locatie, de voorverkenningsfase, het tijdstip, vluchtwegen, de mate van gebruik van geweld en de hulpmiddelen (vervoermiddelen, wapen). Verder is gebleken dat de professional het best voorbereid en het meest professioneel te werk gaat, terwijl een wanhoper weifelend en onzeker te werk gaat. De onderzoekers zijn tot de ontdekking gekomen dat de respondenten het object voor de overval bepaalden op basis van buitverwachting en pakkans. De factoren die de pakkans bepaalden waren de aanwezigheid van de verschillende beveiligingsmaatregelen, de ligging van het object, de hoeveelheid personeel en klanten en/of het soort object. Vervolgens is uit het onderzoek naar voren gekomen dat de meeste respondenten onverschillig zijn ten opzichte van de slachtoffers en dat ze onvoorzichtig, impulsief en egocentrisch zijn. Ze nemen grote risico s en denken niet na over de eventuele consequenties van hun gedrag. Kroese en Staring (1993) concluderen dat het plegen van een overval een rationele keuze voor overvallers blijkt te zijn. De onderzoekers benadrukken dat het opstellen van een dadertypologie een momentopname betreft; daders kunnen in de loop van de tijd een ontwikkeling doormaken, die gepaard kan gaan met een verandering van doelen. Volgens de onderzoekers impliceert dit dat bij de analyse van de planning en uitvoering van een overval niet het materiaal van alle overvallen van de respondenten kan worden betrokken, maar alleen het materiaal van de laatste overval. Ook Van de Bunt en Beijers (1993) hebben een onderzoek naar de daders van overvallen uitgevoerd. Dit onderzoek betreft een analyse van een dadergroep van 18 jonge verdachten uit Amsterdam- Zuidoost. Van de Bunt en Beijers baseerden hun onderzoek evenals Kroese en Staring op de rationele keuze theorie, daarentegen hebben zij het onderzoek puur gebaseerd op politiegegevens en niet op gesprekken met daders. Volgens van de Bunt en Beijers zijn de motieven om aan een overval mee te doen een combinatie van factoren. Aan de ene kant gaat het om het verkrijgen van geld en aan de andere kant gaat het puur om de overval op zichzelf. Het doel van de onderzoekers was niet het opstellen van een dadertypologie. Wel hebben zij getracht de daders in de typologie van Kroese en Staring onder te brengen. Omdat de onderzochte groep niet rationeel leek te handelen, bleken de verdachten uit hun onderzoeksgroep niet te passen in de typologie van Kroese en Staring. De daders bleken juist weinig beredeneerd te werk te zijn gegaan. De rationaliteit is afwezig door een gebrek aan motivatie tot rationeel handelen. Hoewel er sprake was van enige voorbereiding, ging dit niet veel verder dan het opstellen van een plan. Om de mate van voorbereiding te bepalen is gekeken naar hoe lang van te voren de overvallers besloten een overval te plegen, naar de bepaling van het doelwit, de buitverwachting, de risico-inschatting, vermomming, wapengebruik, binnenkomst, overmeestering, de taakverdeling met mededaders en het vertrek. Het onderzoek dat Gruter en Oosterwijk (1996) naar overvallers hebben uitgevoerd, betrof een onderzoek naar 50 jonge, gedetineerde overvallers in de Randstad. Hiertoe hebben zij gesprekken met daders gevoerd. Zij gaan er evenals Kroese en Staring (1993) van uit dat daders een rationele keuze maken ten aanzien van het plegen van een overval. Hiermee wordt bedoeld dat de verklaring voor het ontstaan van ideeën over het plegen van een overval, te vinden is in de rationele afweging die de dader maakt. Tevens gebruiken zij min of meer dezelfde typologie als die van Kroese en Staring, namelijk gebaseerd op criminele carrière en motief. Het verschil ligt er in dat de termen professional en beginner zijn vervangen door respectievelijk routinier en doorstromer. Gruter en Oosterwijk onderzochten de motieven en beweegredenen van overvallers om een overval te plegen en vonden vermogen (puur voor het geld), overleven (verlichting van de slechte financiële situatie), verwerven (van financiële middelen voor een verslaving) en recreatie (kick en machtsgevoel). Wat betreft de voorbereiding sluit het onderzoek aan bij dat van Kroese en Staring, de onderzoekers komen naar aanleiding van de gesprekken met de daders tot dezelfde conclusies. 8

9 Het meest recente onderzoek van Van der Zee, van de Ven en Vriezelaar (1999) is, in tegenstelling tot de hiervoor besproken onderzoeken, niet gebaseerd op de typologie van Kroese en Staring. Het onderzoek is gebaseerd op de verhalen van 50 gedetineerde overvallers. Het doel van het onderzoek was tweeledig: wie zijn de overvallers en hoe plegen zij overvallen? Het antwoord op de eerste vraag is verkregen uit dossieronderzoek en het tweede deel bestond uit gehouden interviews met daders. Gekeken is hoe de overvallers zich voorbereidden en hoe hun modus operandi er uit zag. Welke motivatie ligt ten grondslag aan het plegen van een overval en hoe gaat men te werk bij de uitvoering ervan? Hierbij kwamen de onderwerpen motief, delictkeuze, objectkeuze en modus operandi aan bod. Gebleken is dat rationaliteit bij de meeste overvallers afwezig was. De daders dachten wel na over hun daad en ze maakten afwegingen, maar maakten slechts op twee momenten beslissingen; namelijk de beslissing om crimineel gedrag te vertonen én het besluit om een overval te plegen. De onderzoekers stellen dat daders bij de uitvoering impulsief handelen. Uit bovenstaande is af te leiden dat de overvallers deels rationeel en deels niet rationeel handelen. Van der Zee, van de Ven en Vriezelaar maken met hun typologie een ander onderscheid dan de reeds besproken onderzoekers, omdat zij bezwaar maken ten aanzien van het feit dat sommige eerste overvallers bij de uitvoering meer overeenkomsten vertonen met de professionals dan met de beginners. Om deze reden onderscheidden zij hun respondenten op basis van de motivatie bij de eerste overval in een vijftal typen: vermogensovervallers (luxueuze levensstijl), recreatieovervallers (spanning), overlevingsovervallers (financiële problemen), verwervingsovervallers (verslaving) en vereffeningovervallers (wraak). Vervolgens hebben zij gekeken naar de vervolgovervallen, waarna is bepaald of het een serie- of een beroepsovervaller betrof. De beroepsovervaller wordt getypeerd als vermogensovervaller en gaat zorgvuldig en voorbereid te werk, terwijl de serieovervaller weer andere motieven heeft en in een kort tijdsbestek een reeks overvallen pleegt, zonder dat hij daarbij zichtbaar professioneel te werk gaat. De onderzoeken van Van de Bunt en Beiers (1993) en van Gruter en Oosterwijk (1996) zijn beiden gebaseerd op de typologie van Kroese en Staring (1993), waarbij het gevaar van tunnelvisie kan ontstaan. De kanttekening die gemaakt kan worden bij het onderzoek van Kroese en Staring is de wijze die zij hebben gehanteerd bij het opstellen van een typologie. Doordat zij de overvallers zelf de categorieën hebben laten bepalen, rijst de vraag of de overvallers wel de juiste categorieën aan kunnen geven. Ook kan dit leiden tot onvolledigheid, omdat er wellicht typen over het hoofd gezien worden. Het voorbehoud van het onderzoek van Van de Bunt en Beijers ligt in het feit dat slechts naar de politiedossiers van de verdachten is gekeken. Politiedossiers bevatten niet veel informatie over afwegingen en besluiten die aan het plegen van een overval vooraf gaan. Tevens ontbreekt veel informatie doordat er verdachten zijn die bij de politie niets verklaren omdat zij zich op hun zwijgrecht beroepen. In persoonlijke gesprekken met veroordeelde daders zou deze informatie wel gekregen hebben kunnen worden. In het onderzoek van Gruter en Oosterwijk is het opmerkelijk te noemen dat dit onderzoek zich uitsluitend baseert op jonge overvallers. De mogelijkheid bestaat dat de onderzoekers tot andere inzichten gekomen waren als ze verschillende leeftijden bekeken zouden hebben. Dat zou de representativiteit ten goede zijn gekomen. Naast deze Nederlandse onderzoeken, is er een veelheid aan buitenlandse onderzoeken bekend, die voornamelijk afkomstig zijn uit Amerika en Engeland. Gezien de beperkt beschikbare tijd voor de uitvoering van dit onderzoek is het niet mogelijk al deze onderzoeken te bespreken. Om deze reden is er voor gekozen om de door de Nederlandse onderzoekers gebruikte en geciteerde onderzoeken te behandelen. Bovendien is Nederlands onderzoek waarschijnlijk meer van toepassing op de Nederlandse overvaller dan buitenlands onderzoek. Om te beginnen interviewde de Amerikaanse onderzoeker Conklin (1972) 67 gedetineerden in Boston en onderscheidt hij drie typen overvallers: professionals die georganiseerd en systematisch te werk gaan, opportunisten die een overval plegen 9

10 als daartoe gelegenheid is en verslaafden. De Engelse onderzoeker Walsh (1986) heeft 122 gedetineerden geïnterviewd met betrekking tot hun beweegredenen voor het plegen van een overval en de redenen voor hun slachtofferkeuze. Hij maakt een indeling in planners en opportunisten. Feeney (1986) maakt in zijn onderzoek naar besluitvormingsprocessen van straatrovers en overvallers onderscheid tussen strategische en tactische beslissingen. Het merendeel van de 113 onderzochte (Californische) overvallers gaf aan niet of nauwelijks te plannen voorafgaand aan het plegen van het delict. Naarmate het aantal overvallen per persoon steeg, nam de mate van planning en voorbereiding toe. Een meer recent onderzoek naar overvallers komt van de Amerikaanse wetenschappers Wright en Decker (1997). Zij wilden met hun onderzoek in St. Louis het proces in kaart brengen dat de overvaller doormaakt bij het plegen van een overval. Zij voerden veldwerk uit onder 86 overvallers en interviewden een groot aantal, waardoor ze zicht kregen op hun kijk op het plegen van overvallen, waaronder de voorbereiding, de werkwijze, de slachtofferkeuze en de keuze voor het delict overval. Wright en Decker stellen dat de interviews een nieuw licht hebben geworpen op de situationele factoren en de omgevingskenmerken, omdat deze allemaal samen komen in de gedachtewereld van de overvaller. Hiermee wordt bedoeld dat de situatie waarin de overvaller zich bevindt en de omgeving waar hij verblijft van invloed zijn op zijn beslissingen om tot het plegen van een overval over te gaan. Wright en Decker geven aan dat de rationele keuze theorie geen rol speelt bij het plegen van een overval. Uit hun bevindingen is naar voren gekomen dat de overvallers al zo veel overvallen hebben gepleegd, dat het plegen ervan voor hen routine is geworden. De overvallers geven de behoefte aan geld als reden voor het plegen van het delict op. Enerzijds voor de voorziening in eerste levensbehoeften en anderzijds voor de voorziening in luxe artikelen en voor het feestvieren. De overvaller baseert zich volgens Wright en Decker niet op de rationele keuze. Volgens hen komt de overvaller op basis van emoties en sociaal-culturele omstandigheden tot zijn keuze van het doelwit. De meeste overvallers hebben dit niet op kalme wijze gedaan, maar eerder in een staat van wanhoop. In theorie definieert de overvaller het voor hem meest ideale slachtoffer, maar de praktijk leert dat het meest ideale slachtoffer niet te vinden is. De overvaller gaat dan akkoord met het slachtoffer dat voor hem second best is. Een meerderheid van de overvallers heeft voor een crimineel slachtoffer gekozen. Wright en Decker wijzen er op dat dit niet in de (politie) dossiers terug te vinden is, om de reden dat slachtoffers met antecedenten achter hun naam niet snel bereid zijn tot het doen van aangifte. Het overvallen van criminele slachtoffers heeft het voordeel dat de kans op een hoge buit groter is. Het nadeel van criminele slachtoffers blijkt te liggen in het feit dat een crimineel slachtoffer het gebruik van geweld niet schuwt. Eén van de geïnterviewde overvallers is enkele dagen na het interview door zijn (criminele) slachtoffer doodgeschoten. Verder is naar voren gekomen dat de daders vaak voor een kleiner doelwit kiezen, omdat de kans op aanwezigen minder groot is. De overvallers gaan er van uit dat in een kleine winkel minder omstanders aanwezig zijn dan in bijvoorbeeld een grote supermarkt. Met beveiligingscamera s houdt de overvaller geen rekening omdat hij zich daar wel tegen kan vermommen. Ten aanzien van de uitvoering van de overval lijkt de toenadering afhankelijk te zijn van de situationele omstandigheden; de ene overvaller doet alsof hij een klant is en de andere overvaller komt onverwachts binnenstormen. Over de aankondiging dit is een overval wordt door de daders van te voren nagedacht, evenals over de wijze waarop de buit wordt bemachtigd. Ofwel een dader neemt het geld zelf weg, of hij laat het slachtoffer de buit aanreiken. Voor een overvaller is het van belang dat hij bepaalt wat hij doet indien het slachtoffer niet mee wil werken, of hij geweld gebruikt en zo ja in welke mate. Tot slot is gevraagd naar de vluchtroutes van de daders. Gebleken is dat de ene dader het slachtoffers eerst laat vertrekken en dat de ander hen laat wachten tot ze zelf vertrokken zijn. 10

11 Het onderzoek van Wright en Decker (1997) heeft aangetoond dat belangrijke informatie kan worden verkregen door in gesprek te gaan met de daders zélf. Zij kregen antwoorden op vragen die niet verkregen konden worden door enkel en alleen het analyseren van de politiegegevens. De gesprekken met de daders hebben waardevol materiaal opgeleverd. Helaas stond de denk- en leefwereld van de dader niet centraal in het onderzoek van RIO. Omdat het onderzoek van RIO enkel bestond uit kwantitatief onderzoek, zijn de vragen waarop alleen de dader zelf antwoord kan geven, nog onbeantwoord gebleven. Om deze reden is er onvoldoende zicht gekregen op de motivatie en de beslissingen die door de dader gemaakt zijn. De door RIO opgestelde dadertypologieën van de Rotterdamse overvallers zijn gebaseerd op inzichten die louter zijn verkregen uit verklaringen die de verdachten hebben afgelegd tijdens het verhoor bij de politie. De vraag kan worden gesteld of verdachten tijdens verhoren de waarheid vertellen. Bovendien wordt in de verhoren van politie nagenoeg niet aan de overvallers gevraagd naar de motivatie, de voorbereiding, de keuzen voor het delict en het slachtoffer. In het onderzoek van RIO is nooit met de daders zelf gesproken, waardoor de informatie over motivatie en beslissingen vóór het plegen van een overval ontbreekt. De doelstelling van dit onderzoek is om de politie in het algemeen en meer specifiek het korps Rotterdam-Rijnmond, inzicht te geven in de motivatie en beslissingen van een overvaller vóór het plegen van een overval. Met deze nieuwe gegevens kan de typologie, zoals geformuleerd door RIO, worden aangescherpt en aangevuld en zodoende de opsporing en vervolging van overvallers worden verbeterd. 1.2 Probleemstelling en onderzoeksvragen Aan het formuleren van de probleemstelling in dit onderzoek is een proces van probleemverkenning vooraf gegaan, welke bestond uit een literatuuranalyse en uit gesprekken met personen die kennis hebben van de materie. De probleemstelling die hieruit gedestilleerd kan worden, luidt als volgt: Wat kan, kijkend naar daders die zijn veroordeeld voor overvallen die zijn gepleegd in de periode december mei 2008 in Rotterdam-Rijnmond, gezegd worden over de motivatie en beslissingen voorafgaand aan het plegen van een overval en in hoeverre kan deze verworven kennis bijdragen aan een nadere aanvulling en aanscherping van de door RIO opgestelde dadertypologie van overvallers? De bovenstaande probleemstelling is nader uitgewerkt in de volgende onderzoeksvragen: 1A: Welke verschillende motivaties kunnen we onderscheiden in politiedossiers van veroordeelde daders van overvallen, die zijn gepleegd in de periode december 2007-mei 2008, en in interviews met daders? 1B: Welke verschillende manieren van voorbereiding kunnen we onderscheiden in politiedossiers van veroordeelde daders van overvallen, die zijn gepleegd in de periode december 2007-mei 2008, en in interviews met daders? 1C: Welke verschillende keuzes in soort delict kunnen we onderscheiden in politiedossiers van veroordeelde daders van overvallen, die zijn gepleegd in de periode december 2007-mei 2008, en in interviews met daders? 1D: Welke verschillende keuzes wat betreft slachtoffer kunnen we onderscheiden in politiedossiers van veroordeelde daders van overvallen, die zijn gepleegd in de periode december 2007-mei 2008, en in interviews met daders? 11

12 2: Welke informatie kan, per dadertype overvaller van RIO, verkregen worden op basis van bovenstaande kenmerken? 3: Hoe kunnen de dadertypologieën van RIO op basis van de antwoorden op bovenstaande onderzoeksvragen aangepast worden? 1.3 Operationalisatie van begrippen Hieronder volgt de uitleg van enkele relevante begrippen die in de probleemstelling of de onderzoeksvragen aan de orde komen. Overval: het Wetboek van Strafrecht geeft geen juridische definitie voor het begrip overval. Hier wordt de term gebruikt die binnen de politie gehanteerd wordt: het met geweld of onder bedreiging van geweld wegnemen of afpersen van enig goed, gepleegd tegen personen die zich in een afgeschermde ruimte bevinden. Overvallen worden in het Wetboek van Strafrecht strafbaar gesteld in de artikelen 312 en 317. Beide artikelen bevatten het bestanddeel diefstal met geweld of dreiging met geweld, met het verschil dat artikel 312 spreekt over het wegnemen van geld of enig goed en artikel 317 spreekt over het afpersen van geld of enig goed. Dadertypologie: een middel om een groep daders in subgroepen te verdelen, om zo een onderscheid aan te brengen in een heterogene groep (Van Koppen, Hessing, Merckelbach en Crombag, 2002). De bestaande dadertypologieën uit het rapport van RIO: RIO heeft een typologie van overvallers opgesteld, in hoofdstuk 2 wordt deze typologie beschreven (Dedert, P., Jong de, M., Kanters, K., Leijstra, Y., 2009). Veroordeelde daders van overvallen: personen die over de periode december 2007-mei 2008 in Rotterdam-Rijnmond zijn aangehouden op basis van de volgende maatschappelijke klassen uit het bedrijfsprocessensysteem X-pol: B72 overval op een woning, B73 overval op objecten en B74 overval op een geldinstelling/geldtransport én die in Compas (Communicatie OMparket Administratiesysteem) staan geregistreerd voor een veroordeling. In dit systeem worden alle processen-verbaal opgeslagen, die door de politie naar justitie worden doorgestuurd. De termen daders van overvallen, overvallers en respondenten worden in dit onderzoek afwisselend gebruikt en zijn synoniemen van elkaar. Motivatie: het motief / de beweegreden om een overval te plegen. Beslissingen voorafgaand aan het plegen van het delict: een besluit om een bepaalde actie al dan niet te ondernemen. Beslissingen worden onderverdeeld in drie categorieën, te weten voorbereiding (de handelingen die een dader verricht voorafgaand aan het plegen van het delict), de keuze voor het delict (waarom kiest een overvaller voor het delict overval en waarom kiest hij niet voor een ander delict) en de keuze voor het slachtoffer (waarom kiest een overvaller voor een specifiek slachtoffer). 1.4 Onderzoeksmethoden Dit onderzoek is erop gericht de motivatie van de overvaller en zijn beslissingen voorafgaand aan het plegen van een overval in kaart te brengen. Om tot een beantwoording van de probleemstelling te 12

13 komen, zijn verschillende methoden van onderzoek ingezet welke in het onderstaande verder worden besproken DOSSIERANALYSE In de processen- verbaal van de politie zijn middels verklaringen van de verdachten, getuigen, slachtoffers en politieambtenaren beschrijvingen van overvallen terug te vinden. Deze processen verbaal bieden mogelijk inzicht in de motivatie van overvallers en hun beslissingen vóór het plegen van een overval. Om deze reden zijn de dossiers van de veroordeelde daders van overvallen, welke zijn gepleegd in de periode december 2007-mei 2008 in Rotterdam-Rijnmond bestudeerd. Om te betrouwbaarheid van het onderzoek te vergroten, kunnen de resultaten van deze analyse tevens gebruikt worden ter verificatie van de interviews. De bestudering van de dossiers had als bijkomend voordeel dat ter voorbereiding van de interviews inzicht verkregen werd in de daders. De vaststelling van de onderzoeksgroep van de dossieranalyse is als volgt: Het onderzoek van RIO is uitgegaan van 80 aangehouden verdachten van overvallers in de regio Rotterdam-Rijnmond in de periode 1 december mei Om tot de groep veroordeelde daders te komen die in dit onderzoek gebruikt konden worden, is gekeken welke aangehouden verdachten daadwerkelijk door justitie veroordeeld zijn 2. Voor het opzoeken van de namen is, met toestemming van het Openbaar Ministerie, gebruik gemaakt van het systeem Compas. In totaal zijn 22 verdachten vrijgesproken of hun zaak is geseponeerd. Dit omdat ze bijvoorbeeld veroordeeld zijn voor een ander delict of omdat er te weinig wettelijk bewijs was voor een veroordeling 3. Ten tijde van het schrijven van dit onderzoek zijn 12 verdachten nog niet op zitting geweest. Zij worden tevens buiten het onderzoek gehouden. Uiteindelijk bleken 46 overvallers geschikt voor dit onderzoek INTERVIEWS Dit kwalitatieve onderzoek is erop gericht de motivatie van de overvaller en zijn beslissingen voorafgaand aan het plegen van een overval in kaart te brengen. Van Buuren (2003) zegt hierover dat de aangewezen methode om onderzoeksvragen over opvattingen, houdingen, motieven of aanwezige kennis te beantwoorden, het interview is. Ook Kroese en Staring (1996) geven aan dat een aantal vragen alleen maar door de daders zelf kunnen worden beantwoord. In vraaggesprekken met daders kan dan aandacht worden gegeven aan vragen als: Hoe komt een overvaller er toe een overval te plegen? Waarom en hoe kiezen ze een specifiek slachtoffer uit? Waarom kiezen ze voor een overval? Waren er nog andere alternatieven beschikbaar? Oftewel, antwoorden op bovenstaande vragen zullen meer inzicht geven in de motivatie en de beslissingen van een overvaller vóór het plegen van een overval. Als methode voor het verzamelen van data is gekozen voor het afnemen van het retrospectieve halfgestructureerde interview, met open en gesloten vragen. Hiermee wordt bedoeld dat de vragen en antwoorden niet van tevoren vastliggen, maar de onderwerpen wel. Het staat de interviewer vrij om, als het verloop van het gesprek daartoe aanleiding geeft, de volgorde van de onderwerpen te veranderen, als ze allemaal maar aan de orde komen (Baarda, De Goede en Teunissen, 2005). Aan de hand van de onderzoeksgegevens die uit deze kwalitatieve onderzoeksbenadering komen, kan de gevonden typologie van RIO worden aangevuld of gewijzigd. De vaststelling van de onderzoeksgroep van de interviews is als volgt: Voor het afnemen van de interviews is dezelfde onderzoeksgroep van RIO van 46 veroordeelde daders van de dossieranalyse 2 Het Openbaar Ministerie heeft toestemming voor het houden van interviews gegeven, met de eis dat de verdachten, welke benaderd konden worden voor een interview, veroordeeld moesten zijn. 3 Naar aanleiding van deze bevindingen, is in opdracht van de Regionale Recherchedienst besloten het Kwaliteits Bureau Opsporing onderzoek te laten doen naar de redenen van vrijspraak/sepot. Ten tijden van het schrijven van dit rapport waren de resultaten nog onbekend. 13

14 gebruikt. Er zijn zowel gedetineerde daders als niet gedetineerde daders via de reclassering geïnterviewd. Met behulp van de Verwijzings Index Personen en Strafrechthandhaving (VIPS) van het Openbaar Ministerie is achterhaald welke van de 46 daders in detentie zitten en in welke penitentiaire inrichting zij zich bevinden. Dit leverde een totaal aantal van 29 daders op, die allemaal zijn benaderd voor een interview. Van de 29 gedetineerde daders hebben er 17 medewerking verleend. Van de 12 personen die geen medewerking hebben verleend, was een enkeling ten tijde van de benadering voor het interview inmiddels weer op vrije voeten gesteld. De overige daders die in detentie benaderd werden en geen medewerking wilden verlenen, hebben tijdens het gesprek medewerking geweigerd omdat ze geen zin hadden om mee te werken aan een interview of omdat hun hoger beroep nog diende en zij het niet aandurfden vertrouwelijke informatie te bespreken. Eén maal was het de ouder van een minderjarige die medewerking weigerde te verlenen. De overvallers die geweigerd hebben, zijn buiten de onderzoeksgegevens gehouden. Vervolgens is de resterende groep van veroordeelden die in vrijheid zijn gesteld of een alternatieve straf hebben gekregen, via de Reclassering benaderd voor een interview. De interviews via de reclassering hebben 8 positieve resultaten opgeleverd. Dit betekent dat 25 daders uit de onderzoeksgroep van 46 daders hebben meegewerkt aan de interviews. Gestreefd werd om 30 daders te interviewen. Omdat dit aantal niet gehaald is, is ervoor gekozen om aanvullend een groep van 14 veroordeelde daders, die buiten de onderzoeksperiode van RIO vielen, te benaderen voor een interview. Deze daders zijn ook veroordeeld voor een overval in Rotterdam- Rijnmond in de betreffende onderzoeksperiode, maar zijn pas ná de vaststelling van de onderzoekspopulatie van RIO aangehouden. Dit heeft 11 positieve resultaten opgeleverd. In totaal zijn 36 succesvolle interviews gehouden. Groep Gedetineerden Reclassering Buiten onderzoeksgroep Aantal Tabel 1: Aantal verkregen interviews per groep 1.5 Haalbaarheid In dit onderzoek zijn een aantal beperkingen te noemen: Het onderzoek van RIO is gebaseerd op een populatie van aangehouden verdachten. Het verschil tussen de geregistreerde en de niet-geregistreerde criminaliteit wordt dark number genoemd (Baarda, 2005). De overvallen die niet aangegeven of opgespoord worden, zijn dus niet meegenomen in dit onderzoek waardoor de resultaten van het onderzoek een ander beeld zouden kunnen geven. Zo zou het bijvoorbeeld kunnen zijn dat alleen de domme overvallers aangehouden worden en de slimme overvallers buiten het beeld van de politie blijven. De onderzoeksresultaten zouden afhankelijk kunnen zijn van zowel fysieke als sociale toegang tot de respondenten. In dit onderzoek heeft dit echter geen beperking opgeleverd. De fysieke toegang was reeds geregeld middels een convenant welke was afgesloten met het Openbaar Ministerie. Met sociale toegang wordt de mogelijkheid die de onderzoeker van de geïnterviewde krijgt om het interview plaats te laten vinden, oftewel, wil de respondent wel met de onderzoeker praten? Hierbij was de onderzoeker afhankelijk van de medewerking van zowel de medewerkers van de penitentiaire inrichting als van de respondenten zelf (Kroese en Staring, 1993). De onderzoekers konden hier zelf invloed op uitoefenen door het vertrouwen van de respondent te winnen. Het vertrouwen werd gewonnen door een goede voorbereiding en het opbouwen van een goede werkrelatie. Tevens is het doel van het onderzoek duidelijk aan de respondenten uitgelegd, waarbij aan de respondent is verteld dat tijdens het 14

15 onderzoek vertrouwelijk zou worden omgegaan met alle gegevens en dat de gegevens uitsluitend voor het onderzoek werden gebruikt. Aan de respondenten is verder verteld dat de tijdens het onderzoek verkregen informatie werd geanonimiseerd. De interviews zijn in samenwerking met een psychologe uitgevoerd. Het eerste gedeelte van het interview is door haar gedaan en het had een meer algemene strekking van waaruit langzaam naar de psyche van de dader werd toegewerkt. Deze voorbereiding droeg er zorg voor dat de respondent gewend raakte aan de vraagstelling en meer open stond voor de vragen die over het delict gingen. De sociale wenselijkheid kan een probleem vormen bij het bevragen van respondenten. Een ander effect dat kan optreden is dat de kijk op de vroegere situatie door de veranderde huidige situatie wordt beïnvloed. Decker (1997) wees er op dat de gedwongen context van een gesprekssituatie met een gedetineerde een weinig levensecht beeld oplevert. Hij vertelde dat veel crimineel gedrag een direct antwoord is op spanningen en verleidingen uit het straatleven. Ze zijn mislukte daders en worden bij de beantwoording beïnvloed door het gevangeniswezen. Doorvragen bij onduidelijkheden en inconsistenties tijdens het interview én het interviewen van meerdere daders, heeft een ertoe bijgedragen dat een deel van deze kritiek kon worden vermeden. Ter verificatie konden de antwoorden vergeleken worden met de gegevens verkregen uit de dossierstudie. Indien de motivatie en de beslissingen voorafgaand aan het plegen van een overval van daders in kaart gebracht wordt, kan het zo zijn dat overvallers meerdere overvallen hebben gepleegd, waardoor de mogelijkheid bestaat dat er een verschil in motivatie per overval bestaat. Om dit te voorkomen is met de overvallers afgesproken dat altijd over de laatst gepleegde overval werd gesproken. 15

16 2 Onderzoek RIO 2.1 Inleiding Dit onderzoek beoogt de typenindeling van RIO aan te vullen en aan te scherpen. Derhalve is het belangrijk om een uitleg te geven van het onderzoek van RIO. Nadat eerst de methode wordt besproken die RIO heeft gebruikt om de typen in te delen wordt, wordt vervolgens de totstandkoming van de typen uiteengezet. 2.2 Methode RIO Het doel van de analyse van RIO was om de overvallenproblematiek van het korps Rotterdam- Rijnmond in kaart te brengen. RIO heeft hiertoe ongeveer 150 verschillende kenmerken van verdachten, objecten en slachtoffers geanalyseerd, welke zijn te onderscheiden in statistische kenmerken (sekse, leeftijd en gedrag), omgevingskenmerken (gezinssamenstelling, opvoedingssituatie, vrienden, opleiding, arbeidsparticipatie en woonomgeving) en individuele kenmerken (middelengebruik, de financiële situatie en gedrag). De analyse is gebaseerd op het bedrijfsprocessensysteem en het herkenningsdienst systeem van politie, rapporten van Dosa, de Raad van de kinderbescherming, de (jeugd)reclassering en het Openbaar Ministerie. De verkregen informatie is met behulp van het statistische softwareprogramma Statistical Packages for the Social Sciences (SPSS) verwerkt en geanalyseerd. Door middel van de chikwadraattoets is gekeken of bepaalde kenmerken significant met elkaar samenhingen 4 en of er homogene groepen onderscheiden konden worden. 2.3 Typenindeling RIO De uitkomsten van de analyse hebben tot een viertal typen geleid: meelopers, doorgroeiers, routiniers en overlevers. Het indelen in typen is veelal op gevoel en globaal gedaan en is voornamelijk gebaseerd zijn op criminele achtergrond, sociale achtergrond en werkwijze (Dedert, de Jong, Kanters en Leijstra, 2009). De typen worden hieronder uiteengezet. Het aantal verdachten per type staat achter de categorie geschreven. o Meelopers (13 personen) De meelopers zijn relatief jonge jongens met een normale opvoedingssituatie, die weinig tot geen antecedenten hebben. Zij worden in sterke mate door hun omgeving beïnvloed en zijn vatbaar voor crimineel gedrag. De motieven om een overval te plegen zijn geld, kick, groepsdruk en status. De mate van planning is laag tot middelhoog. De meelopers plegen de overval altijd met mededaders en zij gebruiken alleen fysiek geweld (geen wapens). Meelopers plegen overvallen op verschillende typen objecten. Meelopers hebben geen toekomst in het criminele circuit. o Doorgroeiers (22 personen) De doorgroeiers zijn ook relatief jong, maar hebben een gebrekkige opvoedingssituatie (gehad) en kampen met schulden. Zij hebben meerdere delicten gepleegd, maar nog niet eerder een overval. De motivatie voor een doorgroeiers om een overval te plegen is geld, kick, 4 Significant betekent dat een resultaat niet op toeval berust. 16

17 groepsdruk, status en woede. Er wordt voornamelijk in groepsverband gepleegd. De mate van voorbereiding is laag tot middelmatig. Doorgroeiers gebruiken vaker fysiek geweld dan vuurwapens. Zij plegen vooral overvallen op particuliere geldtransporten zoals maaltijdbezorgers. o Routiniers (30 personen) De routiniers zijn wat ouder dan de doorgroeiers en hebben een lange criminele carrière achter de rug, waaronder overvallen. Verder blijken de routiniers problematisch gedrag te vertonen en bekend te staan bij hulpverleningsinstanties. De redenen voor de routiniers om een overval te plegen zijn geld en status. Er is bij de routiniers sprake van een middelhoog tot hoog niveau van voorbereiding en het aantal mededaders is maximaal vier. Er worden vaak vuurwapens gebruikt en de motieven om een overval te plegen zijn geld en status. Zij overvallen verschillende objecten. o Overlevers (15 personen) De overlevers tenslotte, onderscheiden zich door ernstig problematisch gedrag en zijn een stuk ouder dan de andere drie typen. Zij hebben wel een criminele carrière achter de rug, maar het plegen van een overval is nieuw. Het motief om een overval te plegen is het voorzien in hun dagelijkse levensbehoefte. Zij plegen de overval alleen, gebruiken veelal fysiek geweld en er is weinig sprake van voorbereiding. Overlevers overvallen voornamelijk winkels en woningen. 1. Meelopers 2. Doorgroeiers Motivatie: geld/kick/groepsdruk/status Geen drugsgebruik. Geen schulden Voorbereiding laag - middelhoog Overval altijd met mededaders Alleen fysiek geweld Motivatie:geld/kick/groepsdruk/status/woede Schulden. Middelengebruik (niet dagelijks) Voorbereiding laag - middelmatig Overval vaak met mededaders. Vaker fysiek geweld dan vuurwapens. 3. Routiniers 4. Overlevers Motivatie: geld/status Frequent druggebruik. Schulden Voorbereiding middelhoog - hoog Overval soms met mededaders Veel gebruik vuurwapens Motivatie: Voorzien in levensbehoeften Frequent druggebruik. Schulden Voorbereiding weinig Geen mededaders Veel fysiek geweld, geen vuurwapens. Tabel 2: Typenindeling RIO 17