Lagere prijzen Kwartaalbericht Agrarische sector ING Economisch Bureau. Prima saldi veehouderij dankzij lagere voerkosten

Transcriptie

1 Kwartaalbericht Agrarische sector ING Economisch Bureau Lagere prijzen 214 Prima saldi veehouderij dankzij lagere voerkosten De agrarische sector blijft een stabiele groeimotor. Voor 214 wordt 1% volumegroei verwacht bij gemiddeld 1% lagere prijzen. De waardegroei is daardoor nihil. De hoogste volumegroei wordt verwacht in de sectoren zuivel, akkerbouw en potplanten. Dankzij lagere voerkosten hebben veehouders het vooruitzicht van bovengemiddelde saldi. Geen groei agrarische productie in 214 De agrarische sector is en blijft een stabiele groeimotor voor de Nederlandse economie en heeft ook grotendeels een goed 213 achter de rug. Het is de enige commerciële sector die sinds in 29 de crisis uitbrak is gegroeid. Niet toevallig zijn ook familiebedrijven, de ruggengraat van de agrarische sector, veel crisisbestendiger gebleken dan andere bedrijven. Ook de 5% groei van de agri-export in 213 tot een recordhoogte van 85,6 miljard illustreert het groeivermogen van deze sector. De productiewaarde steeg vorig jaar met 3,5%. De goede prijsontwikkeling (gemiddeld +3%) was hiervoor de belangrijkste oorzaak. De volumegroei was minimaal (tabel 1). Voor 214 wordt uitgegaan van een iets hogere volumegroei (+1%) en een prijsdaling van 1%, zodat de waardegroei in 214 nihil is. Ook de saldi waren in 213 op een enkele uitzondering na (legpluimveehouderij) over het algemeen goed, ondanks nog bovengemiddeld hoge (voer)kosten. De positieve uitschieters van vorig jaar, de melkveehouderij en de akkerbouw, blijven ook in 214 bovengemiddeld goed presteren. Figuur 1 Alleen saldo 1 melkveebedrijf in 213 gestegen, saldo leghennenbedrijven nihil Melkvee Leghennen Vleeskuikens Zeugen Vleesvarkens gem (t/m nov) 213 (t/m nov) 1 Het resultaat op jaarbasis per diersoort. Bedragen zijn in euro s, exclusief BTW. Alleen posten die aan die diersoort zijn toegerekend zijn inbegrepen. Subsidies en werk voor derden en algemene kosten (water, elektriciteit, accountant, rente, arbeid, afschrijving) zijn niet inbegrepen. Tabel 1 Ontwikkeling* productievolume, prijs en productiewaarde agrarische sectoren, 213 en vol. prijs waarde vol. prijs. waarde Agrarische sector,5 3, 3,5 1, -1,, Veehouderij - Varkens, 1,5 1,5-1, -4, -5, - Kalveren 3,5 4,5 8, 1, 1, 2, - Vleespluimvee 3, 4,5 7,5, -1,5-1,5 - Eieren -1, -24, -25, -2,, 13,5 Sierteelt - Bloemen -1,5 2,,5-1,5, -1,5 - Planten 1,5-1,,5 1,5-1,5, Melkveehouderij 4, 2, 25, 2,5-5,5-3, Akkerbouw -3, 5, 1,5 1,5-1,5, Groenten en fruit - Groenten,5,5 1,, 1, 1, - Fruit -7,5 12, 3,5, 2, 2, Bron: LEI; bewerking en raming 214: ING; * jaar-op-jaar mutaties Andere sectoren profiteren van lagere voerkosten en verwachte verbeteringen in consumentenvraag en valutakoers. Groeiperspectief verschilt van sector tot sector Door de neerwaartse trend in de voerprijzen is het perspectief voor de saldi in de intensieve veehouderij (nog) gunstiger dan in 213 (figuur 1). Ook legpluimveehouders kunnen hierdoor en door een verwacht lager productieaanbod weer zwarte cijfers schrijven. Voor melkveehouders blijven ook in 214 bovengemiddeld hoge melkprijzen gelden, ook al wordt in de loop van het jaar neerwaartse prijsdruk verwacht. ING verwacht op de wereldmarkt namelijk een blijvende vraagtoename, wat de prijs zal blijven ondersteunen. Akkerbouwers blijven voorlopig profiteren van krappe voorraden en de gunstige prijstrend. Het exportperspectief voor telers van aardappelen en uien is goed: de ketens zijn internationaal georiënteerd en innovatief en de wereldbevolking groeit met 2 miljoen mensen per jaar. De groentesector kampte begin dit seizoen met een neerwaartse prijsdruk, maar dit is naar verwachting van tijdelijke aard. De marktsituatie voor appels is aan het begin van 214 beter dan die voor peren, waarvan eerst recordhoge voorraden verkocht moeten worden. Toch wordt voor de gehele fruitsector een 2% prijsstijging verwacht. De sierteeltsector kan in 214 na een moeilijk exportjaar dankzij economisch herstel in de Eurozone en een lagere euro weer opfleuren.

2 Akkerbouw Vooruitzichten akkerbouw blijven goed De stijging van de productiewaarde zal in 214 na twee prima jaren naar verwachting stagneren, als gevolg van een tot nu toe minder uitbundige prijsontwikkeling dan vorig jaar. De start van het seizoen 213/214 verliep naar tevredenheid, hoewel voor uien de afhankelijkheid van grootste afnemer Senegal aan de hoge kant was. Het toekomstperspectief voor Nederlandse akkerbouwproducten is goed, mits kwaliteit en innovatie nog meer benadrukt worden. Figuur 2 Opbrengst in euro per hectare hoogst voor aardappelen; flink fluctuerend bij andere producten Bron: CBS en LEI Wintertarwe Pootaardappelen Zaaiuien Consumptieaardappelen Suikerbieten Tij blijft gunstig voor akkerbouwers De rendementsontwikkeling van akkerbouwers fluctueert sterk (figuur 2). Extremiteiten in het weer zijn hiervoor verantwoordelijk. Het einde van het aardappelseizoen 212/13 ging gepaard met hoge exportcijfers en prima prijzen. Ook in het seizoen 213/14 kunnen akkerbouwers profiteren van de ten gevolge van een 5% lagere oogst krappe voorraden en een hoog blijvend prijsniveau. De prijzen zijn naar verwachting in 214 weliswaar een fractie lager, maar blijven na prijsstijgingen van 8% in 212 en 5% in 213 op een hoog niveau. Op de termijnmarkt liggen de prijzen ook voor 214/ iets boven het langjarig gemiddelde. De uienexport is na het recordniveau in 212/13 (1 miljoen ton) het nieuwe seizoen voorzichtig begonnen, maar het perspectief is wederom positief. Na twee goede jaren (figuur 2) zou 214 wel eens het derde goede jaar op rij kunnen worden. Verdere areaaluitbreiding (figuur 3) ligt dan ook in het verschiet. De brede marktgroei (Senegal, VK, Rusland) die de afgelopen jaren de basis vormde voor deze groei zal in de toekomst echter verder uitgebreid moeten worden. Figuur 3 Areaal uien groeit sterkst, maar voor wintertarwe het hoogst Bron: CBS Ook perspectief voor de lange termijn stemt positief Ook het exportperspectief voor telers van aardappelen en uien voor de lange termijn is gunstig: de wereldbevolking groeit met bijna 2 miljoen mensen per jaar. Maar akkerbouwers lopen ook risico s. Niet alleen blijven de grondprijzen steeds maar door stijgen (figuur 4). De focus van ondernemers lijkt nog te vaak te liggen op volume boven kwaliteit. Bovendien beïnvloedt de trend naar extremere weersomstandigheden productiekwaliteit, bedrijfsvoering en rendement in ongunstige zin. Figuur 4 Agrarische grondprijzen in 213 bijna 3% hoger Bron: Kadaster Wintertarwe Pootaardappelen Zaaiuien Consumptieaardappelen Suikerbieten

3 Groenten en fruit Productievolume 214 stabiel, prijzen omhoog 213 was een jaar met vooral voor fruit een gunstige prijsontwikkeling. Het totale exportvolume voor groenten en fruit daalde echter met 1,4%. Voor 214 wordt er geen volumegroei verwacht, maar wel een lichte prijsstijging. Het lange termijn groeiperspectief voor telers van groenten en fruit is goed. Figuur 5 Fruitexport in 213 fors gedaald, export tomaten en komkommers in de plus 2,5, 2,, 1,5, 1,, 5, Exportvolume (x 1. kg) -1,4% +7,2% +1,1% -8,7% -26,1% -13,1% Totaal G&F TomaatKomkommerPaprika Peren Appels Ook de exportvraag zal mogelijk tijdelijk teruglopen, mede omdat bij de eerste oogst in het seizoen 213/14 het Nederlandse fruit al erg rijp was. Gunstig voor de langere termijn is dat wereldwijd de fruitproductie licht daalt, maar de vraag een oplopende trend kent. Positief is ook dat Nederland voorop loopt met logistieke innovaties met bijvoorbeeld gekoeld containertransport en dat de concurrentie uit Zuid- Europa en Latijns Amerika - dat zich meer op China en overig Azië lijkt te richten - daalt. De handelsstromen naar Nederland vanuit deze importlanden lijken in omvang af te nemen, wat gunstig is voor Nederlandse telers. Figuur 6 Stijging AGF prijzen in winkel zwakt af Ontwikkeling consumentenprijsindex Bron: Productschap Tuinbouw Kleine exportdaling voor groenten en fruit in 213 Alleen het exportvolume van tomaten en komkommers steeg in 213, voor de andere top 5 producten was de ontwikkeling negatief (figuur 5). De gunstige exportontwikkeling in het laatste kwartaal voorkwam een daling voor komkommers en nog negatievere cijfers voor paprika, peren en appels. De exportkrimp kon daardoor beperkt blijven tot 1,4%. Voor tomaten zakten na een goede start qua prijsontwikkeling in de warme droge zomer de prijzen van vooral trostomaten ver weg omdat de koelcellen vol kwamen te liggen. Voor komkommer- en paprikatelers is 213 dankzij de binnenlandse vraag toch een goed jaar geworden, met uiteindelijk een net toereikende productie en voldoende hoge prijzen. De perenoogst was goed, maar die van appels viel tegen. De prijzen van peren herstellen zich echter goed en die van appels zijn prima. Ook de export verloopt goed. In de detailhandel werd in het tweede halfjaar een halt toegeroepen aan de prijsstijgingen in het AGF-schap (figuur 6). 214 kansrijk jaar voor telers groenten en fruit De marktsituatie voor appels is aan het begin van 214 beter dan die voor peren. De recordhoge voorraad voor Conference peren drukt de prijzen. Hoewel ook de appelvoorraad hoog is, loopt de afzet naar zowel binnen- en buitenland soepel. Al met al is de verwachting dat de prijsontwikkeling voor fruit in 214 (+2%) minder goed zal zijn dan in 213 (+12%). Bron: CBS Fruit Groenten en aardappelen Voor groentetelers is 214 goed begonnen, met meer vraag dan aanbod, een redelijk gunstige kwaliteit en voorraadniveaus die tegen redelijke prijzen kunnen worden verkocht. Door aanpassingen in de areaalkeuze zijn groentekwekers in staat in te spelen op wijzigingen in de afzetverwachtingen van de diverse producten (figuur 7). Na de volgens veredelaar Rijk Zwaan flinke inkrimping (-8 ha) van het paprika-areaal in 213 wordt voor 214 een uitbreiding van het areaal met circa hectare verwacht. De kleur geel breidt uit met zo'n 25 hectare en het areaal rood en groen/rood neemt iets af. Figuur 7 Areaal tomatenareaal* blijft groeien, areaal komkommer en paprika stagneert Komkommer Paprika Tomaat Bron: CBS en Rijk Zwaan; * betreft beteeld oppervlak in hectare.

4 Intensieve veehouderij Lagere voerkosten gunstig voor veehouders De gemiddelde voerprijzen zullen in 214 lager zijn dan in 213. Dit is gunstig voor saldi van veehouders. Legpluimveehouders komen in 214 dankzij prijsherstel en lagere voerkosten uit de rode cijfers. Voor varkens- en vleespluimveehouders is perspectief minder: lagere prijzen en nauwelijks volumegroei. Figuur 8 Voerprijzen hoog, maar dalende trend Euro per ton Euro per 1 kg Mais Tarwe Soja Varkensbrok (rechter-as) Legpluimveehouders in 214 weer in de zwarte cijfers In de intensieve veehouderij als geheel hebben de in de loop van vorig jaar dalende voerprijzen (figuur 8) en de gunstige vraagontwikkeling in de laatste maanden van 213 geleid tot bovengemiddelde saldi. Het gemiddelde saldo tot en met november bleef volgens het LEI nog wel achter bij het langjarig gemiddelde (figuur 9). Voor legpluimveehouders was ondanks de dalende trend van voerprijzen een dramatisch slecht jaar. De gemiddelde prijs van eieren was ongeveer een kwart lager dan in 212. Toch lag het niveau evenals in 211 en 212 boven het gemiddelde van de jaren ervoor (figuur 1). Figuur 9 Behalve in zuivel lager dan gemiddelde saldi in 213, voor leghennenbedrijven vrijwel nihil 2 gem (t/m nov) 1 5 Melkvee Leghennen Vleeskuikens Zeugen Vleesvarkens ; bedragen in euro s (excl. BTW) (t/m nov) De veel hogere voerprijs dan in eerdere jaren speelde legpluimveehouders het grootste deel van het jaar parten. De vooruitzichten voor 214 zijn echter positief. In heel Europa is door de lage rentabiliteit minder geïnvesteerd in nieuwe koppels, waardoor in 214 naast een volumedaling (-2%) een substantieel herstel van de eierprijzen (+%) te verwachten is. De toenemende eierconsumptie in Nederland (in 213 6% hoger dan in 211) is hierbij een steuntje in de rug, maar de krimp van de export naar Duitsland is een negatieve factor voor de prijsontwikkeling. Figuur 1 Eierprijzen in 213 omlaag, maar al wel drie jaren boven gemiddelde in periode gem Bron: Productschap Pluimvee & Eieren Weekprijs in /1 stuks, ex. BTW, klasse L (63-73 gr.) Varkens- en vleespluimveehouderij in de min, productiewaarde kalverhouderij stijgt wel De varkenshouderij krimpt in 214 naar verwachting in zowel volume (-1%) als prijs (-4%). De prijsontwikkeling is het gevolg van de goede marges in het voorgaande jaar en de trend van afnemende voerkosten. Deze kosten zullen mogelijk gemiddeld % lager uitvallen dan in 213. Zolang het Russische importverbod voor Europees varkensvlees voortduurt, zullen de prijzen nog extra gedrukt worden. Bij ketenconcepten zijn er wel mogelijkheden om hogere vergoedingen te vragen voor de bijzondere aspecten van dit vlees. In de vleespluimveehouderij zal naar verwachting voor het bulksegment zowel het productievolume per m 2 als - vanwege het strengere vergunningenbeleid - het aantal geproduceerde kuikens dalen. Volumegroei bij conceptvlees (Kip van Morgen e.d.) zorgt voor verdere verlaging van het aantal dieren, maar voor een minstens evenredige waardestijging. De verwachte prijsdaling beperkt zich hierdoor tot 1,5%. De kalverhouderij is de enige sector die in zowel 213 als 214 groeit. Ze profiteert vooral van nieuwe exportmarkten die zich geopend hebben. De 3,5% volumegroei vorig jaar is - niet zonder slag of stoot - door de markt opgenomen, op een gelijkblijvend prijsniveau, ondanks veel hogere voerkosten. De kalfsvleessector zoekt nog naar rendement bij de sterk gestegen kosten voor voedergrondstoffen in de zuivel.

5 Sierteelt Productiewaarde daalt, export neemt wel toe Na een mager productiejaar voor de sierteelt lijkt het perspectief voor 214 eveneens somber. Voor snijbloemen wordt een volumekrimp en voor potplanten een prijsdaling verwacht. Gunstig voor de rentabiliteit is de in vergelijking met vorig jaar zachte winter en de dus lagere stookkosten. Positief is het vooruitzicht voor de export. De eurozone toont voorzichtig weer enige groei, de euro daalt in waarde en nieuwe markten als Turkije groeien snel. Figuur 11 Exportwaarde snijbloemen en potplanten* daalde in 213 met 2,3% 6% 4% 2% % -2% -4% -6% -8% 213 Snijbloemen Potplanten Bron: HBAG Bloemen en Planten; * maandelijkse verandering t.o.v. 212 Meer pessimisme bij snijbloemen dan bij potplanten In het segment snijbloemen blijft het areaal krimpen. Ondanks het nog altijd groeiende aantal takken per m 2 leidt dit tot een productiekrimp. Deze zal evenals in 213 naar schatting 1,5% zijn. De trend dat er meer in het buitenland (Afrika) wordt geproduceerd (en veredeld) zet zich voort. Meer en meer zullen telers moeten nadenken over andere verdienmodellen in de glastuinbouw. Ook in het potplantensegment wordt op hetzelfde oppervlak steeds intensiever geproduceerd. De 1,5% volumegroei die vorig jaar gerealiseerd werd, zal zich dit jaar kunnen continueren. De prijsontwikkeling (-1,5%) zal evenals in 213 naar verwachting licht negatief zijn. Boomkwekers laten al een aantal jaren matige verkoopcijfers zien. Burgers en overheden hebben lang hun geld op zak gehouden. Hierdoor zijn weinig projectinvesteringen van de grond gekomen en dreigt ook 214 een krimpjaar te worden. Slecht voor de saldi is bovendien dat bomen gewoon door blijven groeien, waardoor er wel gerooid moet worden. Exportherstel in gang gezet De crisis heeft ook de sierteeltexport getroffen, maar het herstel is ingezet. Na vijf kwartalen op rij te zijn gedaald, nam in het vierde kwartaal van 213 de exportwaarde weer toe (+1,5% jaar-op-jaar). Het herstel deed zich bij zowel snijbloemen als bij potplanten voor. Vooral het potplantensegment kende in december een onverwacht sterke eindsprint, waardoor de daling van de exportwaarde over het hele jaar beperkt bleef tot -1,7%. Voor snijbloemen was het omzetverlies in het buitenland groter (-2,7%) (figuur 11). Figuur 12 Exportontwikkeling per land in 213 t.o.v. 212 en exportaandeel ultimo 213-6,6%,4% 3,4% 12,3% -5,9% -6,2% 3,6% -6,3% -19,8% -2,5% 33,9% -23,5% 19,4% Bron: HBAG Bloemen en Planten Krimp was er in zowel de Eurozone als vanwege de dure euro in de VS. Scandinavië behoorde met onder meer Oekraïne en Turkije tot de grootste groeimarkten (figuur 12). De meeste andere Europese landen en vooral Spanje, Italië en Griekenland lieten het als exportmarkten in 213 afweten. Nederlandse exporteurs kampen in deze Zuid-Europese landen in toenemende mate met betalingsproblemen. Omdat in 214 de Europese economie en het consumentenvertrouwen zich langzaam herstellen en de verwachting is dat de euro ten opzichte van dollar en pond in waarde daalt (figuur 13), is het exportperspectief voor 214 beter dan voor 213. Innovatieve kwekers overleven 214 en waarschijnlijk ook 2 zullen voor kwekers overgangsjaren worden. Vanwege hoge concurrentie, terughoudende consumenten en veranderingen in de keten zullen ondernemers zich van hun beste en meest innovatieve kant moeten laten zien. De nieuwe realiteit voor de sierteeltsector is onder meer dat er meer en meer handel buiten de klok om plaatsvindt en dat termijnhandel toeneemt. Figuur 13 Lagere eurokoers 214 pusht export Duitsland V.K. Frankrijk Italië Rusland België Zweden Zwitserland Oostenrijk Polen Tsjechië Spanje V.S. Oekraïne Griekenland Turkije Bron: ING Economisch Bureau -4,7%,1% -4,8% % 5% 1% % 2% 25% 3% 35% EUR/USD raming EUR/GBP (r.as) raming

6 Zuivel Prima prijzen en saldi, ook in 214 Na het uitstekende melkjaar 213 zullen prijzen in 214 weliswaar dalen, maar blijven ze wel bovengemiddeld hoog. De voerkosten bewegen omlaag en voor het begin van 214 is dat een stimulans voor de saldi. Na afschaffing van de melkquota wordt voor het jaar 218 een 2% hogere melkproductie verwacht. Optimisme over prijzen melkveehouderij 214 en daarna; prijsvolatiliteit op lange termijn neemt toe Het beperkte mondiale melkaanbod en de gunstige vraagontwikkeling hebben in 213 geleid tot een ruim 4% hoger productievolume èn uitstekende prijzen (figuur 14). Ook voor 214 lijken bovengemiddeld hoge prijzen haalbaar, gezien ook de huidige hoge prijzen op de termijnmarkt. ING verwacht een volatiele prijsmarkt met een opgaande trendlijn, wat de prijs een stevige basis zal blijven geven. Het gemiddelde prijspeil zal in 214 naar verwachting wel ruim 5% lager uitkomen dan in 213. Omdat de Nederlandse melkveehouderij momenteel ruim 4% boven quotum heeft geproduceerd, zal voor het productiejaar 213/214 een fors bedrag aan superheffing betaald moeten worden. De gunstige melkprijzen maken dit voor veel melkveehouders acceptabel. Aan de aanbodzijde zullen de komende jaren onder invloed van vooral weersomstandigheden grotere fluctuaties ontstaan dan in het verleden. Hierdoor zullen de prijzen volatieler worden dan we voorheen gewend waren. De al sinds 212 ten opzichte van de interne marktprijs hogere wereldmarktprijs zal waarschijnlijk tot eind 214 voortduren. Het gemiddelde bedrijfssaldo lag voor melkveehouders in 213 zo n 19% hoger dan het langjarig gemiddelde (figuur ). De opbrengsten bereikten in oktober en november recordniveaus, terwijl de voerkosten medio duidelijk lager dan in de maanden daarvoor. Eind vorig jaar was krachtvoer bijna % goedkoper dan eind 212 (figuur 16), gemiddeld was dit in 213 ongeveer 5%. Voerprijzen zullen de komende jaren op en neer blijven bewegen vanwege invloeden uit de markt, extremer weer en politieke druk. Figuur Gemiddeld saldo melkveehouders in 213 (in, excl. BTW) 19% hoger dan gemiddeld 2 Figuur 14 In 214 dalen prijzen na topjaar jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec 213 gem Interne markt Wereldmarkt Basisprijs Bron: Productschap Zuivel, ING (verwachting 214) Waar halen de fabrieken straks al die melk vandaan? Na afschaffing van het melkquotum kan de melkproductie groeien tot een niveau dat in 218 een vijfde hoger is dan in 213. In deze periode wordt voor 1 miljard geïnvesteerd in productiecapaciteit, vooral in kaas, wei en babyvoeding. Ook melkveehouders hebben volop geïnvesteerd in capaciteit. Om te voorkomen dat de boxen leeg blijven, zijn ze nu al aan het ingroeien in de verlangde productiecapaciteit. Voor nieuwe uitbreidingsinvesteringen lijkt echter weinig ruimte. De grote vraag is dan ook waar in 218 alle melk vandaan moet komen voor de dan gerealiseerde capaciteit voor de zuivelverwerking. Vast staat wel dat van de melkveehouders steeds meer managementkwaliteiten wordt gevraagd om mee te kunnen doen met deze schaalvergrotingsslag. Figuur 16 Mengvoerprijzen in 213 gedaald 3 Prijs A-brok mengvoer in euro's

7 Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Cor Bruns, Sectormanager Agrarisch Cor.Bruns@ing.nl Kees van Vliet, Sectormanager Agrarisch Kees.van.Vliet@ing.nl Henk van den Brink, Sectoreconoom Agrarisch Henk.van.den.Brink@ing.nl Wilt u nieuwe publicaties per ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 7 februari 214.