5 Verspreiding van zwevend stof

Transcriptie

1 Verspreiding van zwevend stof E. Muylle, Milieurapportering, VMM E. Roekens, J. Dumollin, Immissiemeetnetten Lucht, VMM G. Schoeters, Expertisecentrum Milieutoxicologie, VITO J. Brouwers, verantwoordelijk teamlid 1 Beschrijving van de verstoring Zwevend stof omvat alle deeltjes, vaste en vloeibare, die in de atmosfeer rondzweven. Een gas met daarin rondzwevende deeltjes is een aërosol. Primaire stofdeeltjes ontstaan in de atmosfeer door condensatie uit de gasfase of scheikundige omvorming van gasvormig SO 2 of NO x tot sulfaten en nitraten enz. Secundaire deeltjes ontstaan door samenvoeging van primaire deeltjes. Daarnaast omvat zwevend stof ook nog mechanisch gevormde deeltjes die rechtstreeks in de atmosfeer terechtkomen door verkleining van grover materiaal. Om het gedrag van een deeltje te beschrijven, is het begrip aërodynamische diameter (a.d.) ingevoerd, gelijk aan de diameter van een bolvormig deeltje dat in de omgevingslucht hetzelfde gedrag vertoont als het beschouwde deeltje. De fijnste fractie of PM 2,5 bevat vooral primaire en secundaire deeltjes en wordt gedefinieerd als de fractie die 50 % van de deeltjes bevat met een a.d. van 2,5 µm. De fractie met een a.d. groter dan 2,5 µm bestaat voornamelijk uit mechanisch gevormde deeltjes. Omdat het moeilijk is de totale fractie van zwevend stof op te vangen wegens de sterk toenemende traagheid van deeltjes in functie van de a.d., is de afspraak gemaakt om op een genormeerde manier 50 % van de deeltjes met een a.d. van 10 µm door voorafscheiders uit te sluiten. De PM 10 -fractie die dan opgevangen wordt, omvat zowel de primaire en secundaire deeltjes als een gedeelte van de mechanisch gevormde deeltjes. Zwevend stof kan belangrijke gezondheidseffecten veroorzaken en dit zowel afzonderlijk als in combinatie met andere polluenten (synergisme). Stofdeeltjes met een a.d. kleiner dan 10 µm dringen de longen binnen en kunnen door mechanische en toxische inwerking de slijmafvoer in de luchtwegen verstoren, ademhalingsklachten uitlokken en de gevoeligheid voor infecties van de luchtwegen verhogen. Dieseldeeltjes kunnen overgevoeligheid van de luchtwegen (het zgn. CARA-lijden) in de hand werken. De aanwezigheid van polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK s) en hun derivaten in roetdeeltjes bevordert de ontwikkeling van longkanker. Toxische stoffen kunnen zich na afzetting in de longen, via de bloedbaan of via het lymfestelsel in het (menselijk) lichaam verspreiden. In een ontwerp-dochterrichtlijn van de Europese Unie (EU) wordt PM 10 -stof aangegeven als de component die dient gemeten te worden voor de opvolging van de immissieconcentraties van fijn stof. Tevens worden de lidstaten gevraagd om op een 20/05/2015 1

2 aantal plaatsen ook metingen van PM 2,5 -stof op te starten gezien deze fractie een nog belangrijker gezondheidsrisico vertegenwoordigt. 2 Maatschappelijke activiteiten Maatschappelijke activiteiten die sterk bijdragen tot de verspreiding van zwevend stof zijn onder andere de industriële verbrandingsprocessen, de gebouwenverwarming en het wegverkeer (meer bepaald personen- en vrachtwagens met dieselmotoren). De evolutie van het aantal dieselvoertuigen wordt hier weerhouden als indicator en in dit rapport voor het eerst uitgewerkt. 2.1 Verloop indicator en normen Het verloop van het aantal personen- en vrachtwagens (inclusief trekkers) met dieselmotor over de periode wordt weergegeven in figuur 1. Figuur 1: Evolutie van het aantal personen- en vrachtwagens (inclusief trekkers) met dieselmotor (Vlaanderen ) aantal voertuigen met dieselmotor Bron: DIV, personenwagens vrachtwagens en trekkers Uit deze figuur blijkt dat zowel het aantal personenwagens als het aantal vrachtwagens met dieselmotor aanzienlijk toegenomen zijn in de periode Voor de personenwagens stelt men in die periode een stijging vast van 24 %, voor de vrachtwagens loopt dit nog op tot 36 %. 2.3 Evaluatie en maatregelen Niettegenstaande recente verbeteringen in de technologie, valt te verwachten dat de stijging van het (diesel)verkeer toch nog gepaard zal gaan met een stijging van de emissies van zwevend stof. Gezien de gezondheidsimpact die deze emissies kunnen veroorzaken (punt 5.1 ), dringen zich versnelde of bijkomende maatregelen op. Op technisch vlak gaan zo n maatregelen van de invoering van stoffilters tot het gebruik van verbeterde motoren. Op sociaal en economisch vlak kan het gebruik van 2 20/05/15

3 andere (minder vervuilende) brandstoffen gestimuleerd worden en het intensiever gebruik van het openbaar vervoer. 3 Druk: gebruik en emissies 3.1 Verloop indicator(en) en normen Figuur 2 geeft het verloop weer van de totale stofemissies in Vlaanderen tussen 1980 en 1997 door de sectoren industrie (som van industriële verbranding, procesindustrie en afvalverbranding), energievoorziening, bevolking en verkeer en vervoer. Figuur 2 : Totale stofemissie (ton/jaar) door industrie, energievoorziening, bevolking en verkeer en vervoer (Vlaanderen, *). ton stof industrie energievoorziening bevolking verkeer en vervoer * * Voorlopige resultaten. Bron : VMM, 1998a. De emissies afkomstig van de sector verkeer en vervoer zijn verschillend van deze opgenomen in MIRA-T 1998 omdat de VMM vanaf 1998, en met terugrekening voor de voorgaande jaren, een nieuwe (Europees genormaliseerde) berekeningsmethode hanteert voor de verkeersemissies. Na een wisselend verloop in het begin van de jaren 90, lijkt een daling van de totale stofemissies ingezet. 3.2 Aandeel van de doelgroepen Het aandeel van de verschillende doelgroepen in de emissies van totaal zwevend stof in 1997 is weergegeven in figuur 3. 20/05/2015 3

4 86 87 Figuur 3 : Aandeel van de verschillende doelgroepen in de totale stofemissies (Vlaanderen, 1997*). afvalverwerking 0,3% andere (proces)industrie 19,4% verkeer en vervoer 30,8% industriële verbranding 17,6% * Voorlopige resultaten. Bron: VMM, 1998a. energievoorziening 12,6% bevolking 19,3% Ten opzichte van de vorige jaren vertoont deze verdeling een verdere toename van het aandeel van het verkeer (1995: 27 %; 1996: 28 %; 1997: 31 % van de totale emissie) terwijl het aandeel van de industrie, in 1997 voor industriële verbranding, afvalverwerking en andere (proces)industrie samen 37,3 % van het totaal, iets afneemt. De stofemissies door de bevolking geschieden hoofdzakelijk via de gebouwenverwarming. Sinds 1990 is vooral de uitstoot van zwevend stof in de sectoren van de energievoorziening (- 57 % in 1997 ten opzichte van 1990) en de afvalverwerking (- 94 % in 1997 ten opzichte van 1990) sterk afgenomen. De emissies door het verkeer en vervoer (wegverkeer) blijven, na een sterke toename begin jaren 90, in beperktere mate verder toenemen. 3.3 Evaluatie en maatregelen In de bestaande milieuwetgeving werden geen globale reductiedoelstellingen vooropgesteld. Wel bestaan er op Europees (voertuigen en inrichtingen), federaal (voertuigen) en gewestelijk vlak (inrichtingen) normen ter beperking van de uitstoot van zwevend stof. Wanneer we de gegevens in figuur 2 vergelijken met figuur 1, blijkt dat de emissies van zwevend stof door het (weg)verkeer niet in dezelfde mate gestegen zijn als het aantal voertuigen. Dit is onder meer te wijten aan een verbeterde technologie in de negentiger jaren. De implementatie van nieuwe Europese richtlijnen voortvloeiend uit het Auto-oil programma (dit is een Europees onderzoeksprogramma van de petroleumfederaties, de autoindustrie en de Europese Unie) zal een verdere stabilisatie van de emissies van zwevend stof door het verkeer in de hand werken. Vanaf 2000 worden namelijk verscherpte emissienormen van kracht voor nieuwe dieselvoertuigen (Richtlijn 98/69/EG), die samen met de introductie van schone brandstoffen (Richtlijn 98/70/EG) zou moeten zorgen voor reducties van de uitstoot van stofdeeltjes met 35 à 4 20/05/15

5 % (naargelang het motortype). Met ingang van 1999 werd ook de controle door de automobielinspecties van de emissies van in het verkeer zijnde dieselvoertuigen verscherpt. Ook werden reeds enige bescheiden maatregelen getroffen om het autogebruik duurder te maken (verhoging van de accijnzen op brandstoffen en beperking van de fiscale aftrekbaarheid van de autokosten in het woon-werkverkeer) en om het gebruik van de fiets en het openbaar vervoer fiscaal aan te moedigen. De emissies van de afvalverwerking zijn aanzienlijk gedaald (tussen 1995 en 1997 met een factor 10 teruggedrongen tot een totale uitstoot van 58 ton in 1997) en praktisch niet meer zichtbaar op figuur 3. Deze verlaging is het resultaat van de voortgezette inspanningen om de emissies van dioxines (gebonden aan zwevend stof) door deze installaties zoveel mogelijk te beperken en van de aangescherpte emissiegrenswaarden voor zwevend stof in VLAREM II. Het in voege treden van nieuwe verstrengde normen voor zwevend stof vanaf 1998, zullen de industriële emissies van zwevend stof verder beperken of stabiliseren. Daarentegen ontbreken momenteel concrete maatregelen ter beperking van de emissies door de gebouwenverwarming. Hiervoor kan het gebruik van filters overwogen worden en de verdere overschakeling van steenkool en stookolie naar aardgas als brandstof. Het aandeel van aardgas in de energiebalans in Vlaanderen (VITO, 1998) bedroeg in % van het totaal energieverbruik: 125 PJ voor aardgas ten opzichte van 8 PJ voor steenkool en 132 PJ voor aardolie. 4 Toestand: immissies, concentraties, deposities, structuurkenmerken Vermits de EU in de toekomst als standaard PM 10 -metingen vooropstelt, heeft de VMM voor haar immissiemeetnet de vroegere meetmethoden voor totaal zwevend stof verlaten. De concentratie van PM 10 -stof wordt als nieuwe toestandsindicator weerhouden. PM 10 -metingen werden in Vlaanderen in de loop van 1995 opgestart in een achttal meetstations. Deze metingen worden uitgevoerd met monitoren gebaseerd op het principe van de absorptie van -straling door het bemonsterde stof (FAG-monitoren). Daarnaast worden in specifieke studies PM 10 -metingen uitgevoerd met monitoren werkend op basis van de frequentieverandering van een oscillerende microbalans (TEOM-monitoren). Deze monitoren hebben een kortere responstijd dan de vorige en worden ingezet voor de on-line-meting van meer ongelijkmatige industriële emissies. De met beide toestellen gemeten PM 10 -stofconcentraties zijn niet volledig vergelijkbaar, gelet op de verschillende bepalings- en monsternemingsmethoden. De Europese Commissie schrijft een referentiemethode voor PM 10 -stofmetingen voor, gebaseerd op gravimetrische metingen. De relatie tussen deze referentiemethode en de FAG- en TEOM-monitoren kan verschillen van plaats tot plaats en zelfs van seizoen tot seizoen. Zij zal, in Vlaanderen, op experimentele basis bepaald worden in de periode Verloop indicator en normen In figuur 4 zijn de gemeten jaargemiddelde concentraties (op basis van dagwaarden) in de meteorologische jaren , en weergegeven. Op de volgende locaties werden de stofconcentraties bepaald met FAG-monitoren: de 20/05/2015 5

6 stedelijke stations Vilvoorde, Borgerhout en Gent, de voorstedelijke stations Ruisbroek en Roeselare en de industriële stations Evergem, St.-Kruis-Winkel en Zelzate. Op de volgende industriële stations werden de stofconcentraties bepaald met TEOM-monitoren: Tielrode, Oostrozebeke en Wezel. De EU stelt in een ontwerp-dochterrichtlijn voor om een arbitraire omrekeningsfactor toe te passen voor de omrekening van PM 10 -stof naar het totaal stofgehalte. Dit omdat momenteel de normen voor totaal zwevend stof nog gelden. Deze omrekeningsfactor stelt dat het totaal stofgehalte ongeveer 20 % hoger ligt dan het PM 10 -gehalte (totaal stof = 1,2 x PM 10 ). Rekening houdend met deze omrekeningsfactor kan berekend worden dat de EU-grenswaarden (daggemiddelden: 50- en 98-percentiel van respectievelijk 80 en 250 µg/m 3 ) voor het totaal gehalte aan zwevend stof overal gerespecteerd worden in Daarentegen kan uit figuur 4, na vermenigvuldiging met bovenvermelde factor, afgeleid worden dat de EUrichtwaarde voor het rekenkundig jaargemiddelde van het totaal gehalte aan zwevend stof (40 µg/m 3 ) in deze periode overschreden wordt op het stations te Roeselare en te Evergem. Figuur 4: Evolutie van PM 10 -stofimmissies als jaargemiddelde concentraties (Vlaanderen, ) Bron: VMM, 1998b. In tabel 1 wordt per meetstation het aantal dagen weergegeven dat de EUrichtwaarden voor totaal zwevend stof m.b.t. het individueel daggemiddelde (100 à 150 µg/m 3 ) overschreden worden voor het meteorologisch jaar /05/15

7 Tabel 1: Aantal dagen overschrijding van de EU-richtwaarde voor totaal zwevend stof (Vlaanderen, ). plaats aantal dagen overschrijdingen van de EUrichtwaarden (daggemiddelden) voor zwevend stof richtwaarde 100 µg/m 3 richtwaarde 150 µg/m 3 Vilvoorde 2 0 Borgerhout 5 1 Ruisbroek 3 1 Roeselare 9 0 Gent 6 1 Evergem 23 2 St.-Kruis-Winkel 3 0 Zelzate 6 1 Bron: VMM, 1998b. De EU-richtwaarde van 100 µg/m 3 wordt in totaal 57 keer overschreden. Het grootst aantal overschrijdingen komt voor in het industrieel station van Evergem in de Gentse kanaalzone. De bovenste richtwaarde (150 µg/m 3 ) wordt 6 keer overschreden waarvan 2 keer in Evergem. 4.2 Aandeel per compartiment De problematiek van zwevend stof manifesteert zich op directe wijze enkel in het compartiment lucht. Op lange termijn speelt zwevend stof echter ook een belangrijke rol in het transport van bepaalde verontreinigende stoffen zoals zware metalen en Persistente Organische Polluenten (POP s, bijv. PAK s en dioxines), die zich accumuleren in de bodem en in het marien milieu. 4.3 Evaluatie en maatregelen In het meteorologisch jaar zijn de jaargemiddelde PM 10 -concentraties op de meeste stations in Vlaanderen licht gestegen. Enkel in Vilvoorde en in Ruisbroek is de jaargemiddelde concentratie duidelijk gedaald (in bedraagt het gemiddelde respectievelijk 20 en 32 µg/m 3 ten opzichte van 26 en 43 µg/m 3 in ). Het hoogste jaargemiddelde bedraagt 45 µg/m³ en komt voor in Evergem. Het hoogste maximale daggemiddelde wordt er eveneens vastgesteld en bedraagt 233 µg/m³. Totnogtoe beschikt de EU enkel over grens- en richtwaarden voor het totaal gehalte aan zwevend stof. Momenteel ligt bij de Raad van de EU een voorstel op tafel met daarin grens-/drempelwaarden voor zowel PM 10 - als PM 2,5 -stof (tabel 2). 20/05/2015 7

8 Tabel 2: Voorstel Europese Unie grens-/drempelwaarden voor stofimmissies. stofgrootte middelingstijd voorgestelde waarde streefdatum PM uur 50 µg/m³ 1/1/2005 (maximaal 25 overschrijdingen per jaar) 50 µg/m³ 1/1/2010 (maximaal 7 overschrijdingen per jaar) kalenderjaar 30 µg/m³ 1/1/ µg/m³ 1/1/2010 PM 2,5 24 uur 40 µg/m³ 1/1/2005 (maximaal 14 overschrijdingen per jaar) kalenderjaar 20 µg/m³ 1/1/2005 Bron: Europese Unie, Wanneer we uit deze tabel het voor 2005 voorgestelde jaargemiddelde voor PM 10 -stof (30 µg/m³) in beschouwing nemen, blijkt uit figuur 4 dat op ongeveer de helft van de meetstations deze waarde wordt overschreden in het meteorologisch jaar In 1999 wordt in Vlaanderen een diepgaande analyse van de meetgegevens uitgevoerd om meer inzicht te verkrijgen in de vastgestelde variaties. Een vergelijking tussen gravimetrische PM 10 -metingen en metingen met automatische monitoren (FAG en TEOM) is eveneens gepland voor De evolutie van de emissies en van de waargenomen omgevingsconcentraties maken de verspreiding van zwevend stof tot een belangrijk aandachtspunt, in het bijzonder gezien de potentiële gezondheidsrisico s die eraan verbonden zijn. 5 Impact op mens, natuur en economie 5.1 Verloop indicator(en) en normen Op dit ogenblik zijn er geen specifieke indicatoren voor de impact van zwevend stof op de mens vastgesteld. Om de blootstelling van de bevolking te meten, dient men gegevens over distributie van zwevend stof (PM 10 ) over het grondgebied te vermenigvuldigen met de bevolkingsaantallen in een gegeven gebied. Wat betreft gezondheidseffecten na periodes van verhoogde blootstelling aan zwevend stof onderscheidt men een meetbare toename van luchtweginfecties bij kinderen en sterfte vooral bij ouderen (WereldGezondheidsOrganisatie of WGO, 1995). Deze indicatoren voor blootstelling over een korte termijn zijn meetbaar door registratie van ziekenhuisopnames te wijten aan luchtwegproblemen en door registratie van gegevens over sterfte in relatie met 24-uur-gehaltes aan zwevend stof. Op basis van de risicofactoren die uit internationale epidemiologische studies kunnen afgeleid worden, zou eveneens berekend kunnen worden welke fractie van de vermelde gezondheidseffecten toegeschreven kunnen worden aan een verhoogde blootstelling van zwevend stof. Als indicator voor acute effecten van zwevend stof stellen we voor om de registraties van het aantal sterftes per dag uit te drukken in functie van lokale gehaltes PM 10 (per 24 uur). Hiervoor moeten PM 10 -gehaltes gemeten worden op voldoende plaatsen. 8 20/05/15

9 Effecten op lange termijn zijn een vermindering van longfunctie (wordt gemeten als procentuele daling van FEV 1 of het gedurende 1 s uitgeademd volume lucht bij een geforceerde uitademing), een toename van chronische luchtwegaandoeningen (bijv. bronchitis, emphysema, asthma), een verminderde levensverwachting en een verhoogde kans op longkanker (WGO, 1995). Als indicator voor chronische effecten stellen we voor om de vermindering in longfunctie (FEV 1 ) te meten en het voorkomen van ademhalingsproblemen te bevragen in geselecteerde gebieden waar ook lokale PM 10 -gehaltes worden gemeten. Verschillende ademhalingsstudies werden reeds in Vlaanderen uitgevoerd (Wieringa, ), maar ze moeten nog in relatie gebracht worden met lokale metingen van gehaltes aan zwevend stof. 5.2 Aandeel van impactdomeinen Er zijn nog geen gegevens beschikbaar over de mogelijke impact van zwevend stof, zeker voor wat de natuur en de economie betreft. 5.3 Evaluatie en maatregelen Bevindingen uit buitenlandse studies Verschillende buitenlandse studies hebben het gezondheidseffect van blootstelling aan zwevend stof trachten te kwantificeren. De resultaten komen erg goed overeen, onafgezien van topografie, klimaat of luchtvervuilingsbronnen. Ze tonen aan dat de waargenomen niveaus van zwevend stof geassocieerd zijn met acute meetbare effecten op de volksgezondheid. Het best onderbouwd zijn de risico-inschattingen voor mortaliteit. Tabel 3 geeft de risicofactoren aan die uit de APHEA-studie afgeleid werden (Air Pollution and Health: a European Approach). Deze studie omvat gegevens van 15 Europese steden met een totale populatie van 25 miljoen inwoners. De risicofactoren werden berekend in relatie met 24-uur-blootstelling aan zwevend stof voor de algemene bevolking (Katsouyanni, 1997; Sunyer, 1997; Spix, 1998). Naast de meting van PM 10 wordt hierbij ook verwezen naar zwarte rook-metingen, een vroeger veel gebruikte methode gebaseerd op de zwartingsgraad van een gedurende 24 uur bemonsterde stoffilter. De risicofactoren kunnen verschillend zijn voor specifieke doelgroepen, bijv. mensen met luchtwegproblemen of ouderen. Tabel 3: Inschatting gezondheidseffecten bij de algemene bevolking ten gevolge van een blootstelling aan zwevend stof gedurende 24 uur. blootstellingseenheid effect % toename 50 µg/m 3 PM 10 sterftes per dag 2 50 µg/m 3 zwarte rook hospitaalopname voor longaandoeningen 3 50 µg/m 3 zwarte rook hospitaalopname voor asthma 2 Bron: APHEA-studie (Katsouyanni, 1997; Sunyer, 1997; Spix, 1998). Op dezelfde manier berekende de WGO (1995) op basis van eerdere studies vergelijkbare risicofactoren. Bij de huidige blootstellingsniveaus in West-Europese steden zouden 7 tot 10 % van de respiratoire ziekteperiodes bij stadskinderen verband houden met blootstelling aan zwevend stof. 7 % van de chronische obstructieve 20/05/2015 9

10 longziektes en 15 % van de asthmagevallen worden eveneens geassocieerd met blootstelling aan zwevend stof. Een duidelijke drempelwaarde, waaronder geen effect wordt waargenomen, werd in geen enkele studie aangetoond. We wensen wel op te merken dat uit de epidemiologische studies blijkt dat de sterftetoename significant geassocieerd is aan verhoogde gehaltes zwevend stof, maar ook aan verhoogde gehaltes zwaveldioxide (Katsouyanni, 1997), ozon en stikstofdioxide (Touloumi, 1997). Deze stoffen komen meestal samen voor in vervuilde gebieden zodat het niet duidelijk is in welke mate de afzonderlijke componenten ofwel het mengsel verantwoordelijk is voor de gezondheidsschade. Inschatting van de situatie in Vlaanderen Op basis van de hoger vermelde risicofactoren kunnen we voor Vlaanderen trachten om de toename aan sterftes te berekenen die geassocieerd is met de waargenomen gehaltes aan PM 10 -stof. We beschikken echter over te weinig meetstations om de blootstelling van de totale bevolking te kunnen berekenen of om de fractie van de populatie te kennen die aan verhoogde concentraties is blootgesteld. Bijgevolg is een uitbreiding van de PM 10 -metingen vereist om geheel het Vlaamse grondgebied te bedekken en om ook metingen te verwerven in landelijke zone's. De VMM plant deze uitbreiding voor 2001, nadat de relatie tussen de gebruikte monitoren en de referentiemethode is vastgelegd (punt 4.3 ). Om een eerste inschatting te maken, kunnen we echter wel reeds maxima berekenen (Katsouyanni, 1997). Bij een mediaan-concentratie PM 10 -stof tussen 40 en 60 µg/m³, verwachten we in Vlaanderen drie extra sterftes per dag die in verband kunnen gebracht worden met de aanwezigheid van zwevend stof. Maatregelen In het MINA-plan 2 wordt beleidsmatig niet onmiddellijk aandacht besteed aan de verspreiding van zwevend stof. Gezien echter bij andere thema s (fotochemische luchtverontreiniging, verspreiding van milieugevaarlijke stoffen) maatregelen worden voorgesteld die ingrijpen op maatschappelijke activiteiten die eveneens aan de basis liggen van de verspreiding van zwevend stof, kunnen hiermee bepaalde reducties worden bereikt. Indien dit milieuprobleem als belangrijk wordt ervaren en ten einde afwenteling te voorkomen, verdient het aanbeveling de mogelijke samenhang nader te onderzoeken. Het Milieujaarprogramma van 1999 komt hieraan tegemoet via de invulling van actie 39, waarbij een lijst wordt opgemaakt van prioritaire stoffen (waaronder zwevend stof) voor aanduiding van kwaliteits- en reductiedoelstellingen. Het is noodzakelijk om de resultaten van internationale studies verder op te volgen. Heel wat informatie zal kortelings beschikbaar worden en risicofactoren voor verschillende eindpunten, evenals informatie over de extrapolatie van effecten naar lage blootstellingsniveaus zullen belangrijk zijn voor het inschatten van de gezondheidswinst bij verstrenging van normen en het hanteren van richt- en streefwaarden. Het is wenselijk om het meetnet verder aan te vullen met metingen van PM 2,5 en ook om de stofdeeltjes chemisch en toxicologisch verder te karakteriseren. Het is immers belangrijk naar de volksgezondheid toe om een verbetering in luchtkwaliteit na te 10 20/05/15

11 gaan door de toxicologisch meest relevante fracties op te volgen. Wel moet benadrukt worden dat de meeste epidemiologische studies alleen toelaten gezondheidsrisico s te relateren naar blootstelling aan totaal gehalte zwevende stof of PM 10, zodat deze metingen ook moeten gebeuren willen we voor de Vlaamse bevolking de gezondheidsimpact van blootstelling aan zwevend stof kunnen afleiden op basis van de resultaten uit internationale studies. Informatie over de reactie op de specifieke blootstelling van kwetsbare individuen is nodig om de risico-analyse te verfijnen en voor deze aandachtsgroep specifieke maatregelen uit te werken. Ouderen en mensen met bestaande luchtwegproblemen blijken het meest kwetsbaar te zijn. Lectoren P. Berghmans, R. De Fré, P. Geuzens, J. G. Kretzschmar, VITO G. Deckers, Leefmilieu en Waterzuivering, Union Minière Hoboken M. D Heer, Emissie-inventaris Lucht, VMM L. Lavrijsen, Centrum voor Milieurecht, Universiteit Gent B. Martens, Bond Beter Leefmilieu VZW B. Mazijn, Centrum voor Duurzame Ontwikkeling, Universiteit Gent L. Meheus, Provinciaal Centrum voor Milieuonderzoek Oost-Vlaanderen V. Nelen, Dienst Epidemiologie, Provinciaal Instituut voor Hygiëne, Antwerpen B. Nieuwejaers, Afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid, AMINAL D. Van Braeckel, ETHIBEL VZW H. Westyn, Milieu & Communicatie, Electrabel Bibliografie Europese Unie (1998) Publicatieblad C 9/98, COM (97) 500 def. 97/0266. Katsouyanni et al. (1997) British Medical Journal, 314, Spix et al. (1998) Arch. Env. Health, 53, Sunyer et al. (1997) Thorax, 52, Touloumi et al. (1997) Am. J. Epidemiol, 146, VITO (1998) Energiebalans Vlaanderen voor het jaar VMM (1998a) Lozingen in de lucht , Erembodegem. VMM (1998b) Luchtkwaliteit 1997, Erembodegem. WGO (1995) Concern for Europe s tomorrow. Wieringa M.H. et al. (1997) Eur. Resp. J., 10, Wieringa M.H. et al. (1998) Int. J. Epidemiol., 27, /05/