Inleiding 2. Waarsjuwing 4. Wat ies mergel Kriet of mergel Fossiele 7 Soorte mergel Mergelgrot 9

Transcriptie

1

2

3 -1-1 Inleiding De berg in 3 Waarsjuwing Wat ies mergel 7 Kriet of mergel 7 Fossiele 7 Soorte mergel 8 grot 9 Fauna Boewe mèt mergel 11 De blokbreker 11 Kesjtièle, kèrke, boerderieje, hoezer 12 Kundersjtein 13 Sjpeklaoge 14 Kalkoves In de berg 15 Volkskuns in de berg 15 Ónderaardse kapelle 15 Rotsweuninge 16 Verdediging en aanval 16 Kelder, berging 17 Ete oet de berg 18 Zelf koke: Duvelkesvleisj Cultuur en toerisme Ornamente en verseringe Excursies en activiteite Wèts doe dat 24 Vraoge 25 Sjpreekbeurt 25 Räödselke/gediechske 26 Knutsele 26 7 Informatie 27 Intersante websites en beuk Colofon 28

4 -2- Inleiding Hoi, Doe geis noe leze in e beukske dat oetgegeve ies door Veldeke. Veldeke ies de naam van n vereiniging die ziech al 85 jaor bezig hèlt mèt t bevordere van de Limburgse volkscultuur. Dao onder vèlt ouch t dialek wat gesjproke weurt in Limburg en wats diech ouch kals (of andersj gesjproke weurt door dien vrundsjes of vriendinnekes). De vereiniging Veldeke besjteit oet twelf kring, die ziech in hun eige umgeving bezig houte mèt dees doelsjtèlling. Ein van de activiteite ies t oetgeve van ne lèsbreef veur de lièrlinge van de groepe zeve en ach van de basissjoal. Zoa ne lèsbreef geit euver n bepaald ónderwerp en ies samegesjtèld en gesjreve door ummer ne andere Veldekekrink, in t eige dialek. Diet jaor ies Veldeke-Valkeberg aan de beurt en zie presenteert t thema mergel in diet beukske. Alles wats doe zous wille weite euver mergel en mergelgrotte zöls doe hie in vinge en höbs doe daonao nog vraoge dan geis se gewoon op internet kieke, want achterin sjtoon intersante websites vermeld. Veer wunsje diech väöl plezeer mèt leze! Bemelerberg

5 De berg in Höbs doe waal ins in ne berg geloupe? Mesjiens zaes doe noe waal: In ne berg noats, meh waal d r op! Tóch zölle sómmige kinger waal jao antwoorde op die vraog. Wie dat kènt, vertèlt t volgende verhaol: Joep löp mèt ziene pap door e groat duuster look de berg in. Dat geuf bès e sjpannend geveul, want t ies dao nao n paar maeter hartsjtieke Look in Barakkeberg Geulem piekeduuster. Es t daagleech neet miè binnevèlt kènt allein de sjterke lamp, die pap in de heng dreug, t nuèdige leech geve um get van de umgeving te óndersjeie. Es r die lamp, um te plaoge, effe oetdeit, zuut en huèrt Joep gaaroets nieks miè. Ech griezelig! Meh es pap ze dan wir gauw aanpietsj, zuut Joep in de sjien van de lamp n soort tunnelweeg mèt moere, plafón en de grónd, allemaol in dezelfde gaelige zandkleur. Opzie zuut r t begin van zoa n zelfde tunnelwaegskes, die miè nao achtere gans duuster were. En allenei zeen ze t zelfde oet! Hie en dao sjteit n teikening op de moer of e paar weurd, gesjreve mèt houtskool. Veur de res ies t nen echte doolhof. Nao n paar hónderd maeter geloupe te höbbe vreug Joep woarum d r eigelik zoaväöl waeg ónder de grónd loupe, zoaväöl dats te mekkelik zous kènne verdwale? Pap antwoordt dat d r inderdaad kilomaetersj waeg te bewandele zin, die gewoon ónder dörper, sjtae, kesjtièle, hoezer, weie, bösj, sjtraote en beke doorloupe! En verdwale ies gaar neet zoa gek gedach, want dat ies al dèkser gebeurd door luuj die meinde dat ze de weeg nao boete waal zouwe vinge. Nou, vergeet t mer, t ies neet veur nieks dats te allein mèt ne gids de

6 -4- berg in maogs. Pap ies af en toe gids um in te valle en Joep veult ziech daorum veilig, meh woarum zoaväöl waeg ónder de grónd? Op sjoal haet hae waal ins gehuèrd van de miene (koele) in Zuud-Limburg, woa mienwèrkersj deep oet de grónd, kole haolde die de luuj gebruukde um de kachel mèt te sjtoke. Foto s daovan lete dan duuster geng zeen en zjwarte geziechter van de manne. Hie in de berg ies t zuver, tenminste in t leech van de lamp, dus diet zal waal gein kolemien zin gewaes, dink hae. Nou, vertèlt pap wiejer, luuj höbbe hie in de berg ièwelank mergelblök oetgebroke um dao kesjtièle, boerderieje en kèrke van te boewe. Naoderhand woorte dao ouch hoezer van opgetrokke, veural wie de houte vakwerkhoezer door brand waore verwoes. Doordat ummer miè geboewd woort moos me ummer deper in de berg goon breke en kappe. Daodoor kaome d r dus ummer miè waegskes. Wie pap dat allemaol houw oetgelag, sjnapde Joep inins woarum d r in Bemele, Mestreech, Valkeberg en umgeving zoaväöl van die liechte mergele hoezer sjtoont, terwiel es se in n ander dörp of plaats róndkieks de ouwer hoezer geboewd zin in vakwerk of baksjtein. 1.2 Waarsjuwing Pap vertèlt wiejer: De berg of grot ingoon, gans allein of mèt e gruupke vrung, ies levesgevièrlik! In de 17de ièw, in 1648, höbbe veer patersj, die de SintPietersberg inginge, d n oetgank neet mie kènne vinge. n Paar daag later zint ze door de gidse doad truukgevónge. In 2002 ies t gebeurd dat ne man verdwaalde en ouch dae ies naoderhand doad truukgevónge. n Paar jaor geleje ies ne groep manne op t nieperke gered; ze waore verdwaald meh gelökkig höbbe de gidse hun op tied kènne opsjpore. Daorum maog me in de berg allein wandele ónder leiding van ne ervare gids, dae neet allein mer de weeg wèt meh dae ouch wèt in welke deile van n grot gevaor ies veur insjtorte en woas se dus moes wegblieve. En dan nog get, sjtèl doe bies verdwaald en doe wils kóntak zeuke mèt de boetewaereld, dan zal dat neet lökke! Ièrsjtens zal um hölp

7 -5- sjriève neet helpe, want dat huèrt nemes en probere te belle mèt diene mobiele telefoon lök ouch neet. Dao ies nörges bereik! En es se dan de weeg nao boete neet miè vings, dan höbs se groate pech, want ne miensj hèlt t neet langer oet es e paar daag in de berg! t Ies dao koud en vochtig, ca. twelf grade, en me vingk gein ete en drinke. Wie vingk ne gids dan de weeg in de berg? vreug Joep. Pap, dae t sjtök berg woa ze noe in loupe eigelik van boete kènt, verklap e paar truukskes, die gebruuk were um de weeg te vinge: Doe moes kieke in welke riechting de gank woa-ins doe sjteis gegrave ies. De graafriechting ies meistal de berg IN en zelde de berg OET. Doe moes natuurlik waal die graafriechting herkènne. Ouch kèns doe de hoofgank volge, te herkènne aan de helle baom of aan de sjlietsjpore van de karre in de zieweng. Es t drök woort in de berg mèt blokbrekersj ginge ze de hoofweeg sjplietse, ummer deper nao binne. Zoa kreegs se dao ummer miè vertakkinge. Meh dat ies allemaol hièl lestig te óntdèkke. Pap geit wiejer: Dink neet es Klein Duimpje en zien truukskes mèt broad en sjteinekes of dats doe piele kèns zette of ummer dezelfde wand volge. Dat geuf jaomergenoeg neet ummer resultaat want wat deis se es doe dien eige piele wir tegekumps, die opins de andere kant opwieze? Doe bies dan in n kringske geloupe! Welke piele zint dan good en welke fout? En wat gebeurt es se ummer dezelfde wand volgs in n grot, die twee of drie verdepinge haet, want die zint d r?! Doe zous ummer dezelfde kringskes blieve loupe op dezelfde verdeping! Hm, ingewiekeld huèr, merk Joep op, dae t allenei waal hendig intersant vingk en wat veur lampe gebruke die Sjmoutlempke van ne berggids

8 -6- gidse eigelik en wat gebeurt es die lamp kapot geit? Vreuger lepe ze mèt sjmout- of olielempkes en ouch mèt keertse, meh die geve mer wiènig leech. Fakkele, die miè leech make, bringe väöl rouk. Bie t róndleie van groate groepe gebruke de gidse benzien-, petrols- en gaaslampe, want die laote n groater gedeilte van de berg zeen. Tegewoordig gebruke ze natuurlik ouch halogeenen ledpietsjlampe. ne Goje gids zörg trouwens ummer veur reserveleech, want zónder leech verdwaals se zelfs in n gans klein mergelgrötsje! Gezèkde De gids vertèlt dat r n gezèkde besjteit wat hièl toepasselik ies op t zjwoar werk van de blokbreker in de berg: De knabbe aafsjtoate (Grof, zwaar werk verrichten) (Knab is een dikke, zware steen)

9 -7-2 Wat ies mergel? 2.1 of kriet In de geologie weurt de term mergel gebruuk veur sjtein dae miè klei bevat. In Zuud-Limburg bedoele ze dao de zachte kalksjtein mèt, dae hie gedolve weurt in grotte en groeves. t Woord mergel kump van t werkwoord mergele, dat besjtruie mèt fiene kalk beteikent. Dat dege de Romeine al in hunnen tied ( n. C.) in Zuud-Limburg, mèt de bedoeling um t land vröchbaar te make. Es de grónd wiènig mès of kalk haet, neume v r dae oetgemergeld., of kriet zoa-es ze ouch waal zègke, haet ziech in de kriettied gevörmp op de baom en aan de rand van n krietziè. Hièl lang geleje, 80 tot 65 miljoan jaor truuk, in d n tied van t Bove-Kriet, waor gans Zuud-Limburg n tropische ziè, woa-in väöl plante en dere laefde. Op de baom wemelde t van ziè-egele, zièsjterre, sjelpe, moesjele, oestersj en sjlekke. Kreefte, inkvösje, vösje en haaie zjwómme in t water. Es die bièste doad ginge, zakde ze nao de baom woa allein t kalkgerièmsj (geraamte) euverbleef. Dao kaome d rsj ummer miè opein te liegke zoadat t tot n tièntalle maetersj diek pakkèt greujde. De reste woorte samegedrök en zoa vörmde ziech de mergel. In de mergelsjtein ziete daodoor noe óntèlbaar skelette van dees dere. besjteit veur 95% oet kalk. Eigelik zou kalkmergel daorum ne betere naam zin. t Ies ne poreuze sjtein. Onder de microscoop zuus se allemaol körrelkes, die mèt kalkbrökskes aaneingeplek zin. Tösje die körrelkes ziet n ruumde mèt loch of water. De mergelsjtein ies veur 1/3 hol, hae lièt good t water door. In mergele hoezer ies t daorum bès waal vochtig. 2.2 Fossiele Sommige dere en plante woorte neet verpulverd meh versjteinde en bleve miljoane jaore ónaangereurd ziete in de kalk. Die euverbliefsele of aafdrökke van plante en dere in de sjtein were fossiele geneump. t Museum Land van Valkenburg in Valkeberg haet n ganse verzameling fossiele. Natuurlik laefde gans vreuger ouch groater bièste, zoa-es reuzesjildpadde en de miè es 10 maeter lange maashagedis, dae Mosasaurus weurt geneump. Hievan ies gein compleet exemplaar opgegrave, meh haet me aan de hand van diverse fragmente n gans Fossiele van ne inkvösj in de mergel exemplaar kènne samesjtèlle. In 1774 vónge ze in de

10 -8- Sint-Pietersberg ne Mosasauruskop. Deze höbbe de Franse soldaote mèt nao Paries genómme. n Ander groat fossiel ies gevónge in de Bemelerberg in In de ENCI-groeve höbbe ze in 1998 n fossiel oetgegrave dae de naam Bèr haet gekrege. Bèr en de in gips naogegote Mosasauruskop kèns se zeen in t Natuurhistorisch Museum in Mestreech. Beeld maashagedis Gemeintegrot 2.3 Soorte mergel kump euveral veur in Nederland, meistal in de deper laoge van de baom, meh in ZuudLimburg en op t Belsj van Kan tot Tóngere kump hae aan de oppervlakte. Dao besjtoon versjillende soorte mergel, die de naam höbbe gekrege van de plek woa ze gevónge were. Zoa hèt de Limburgse gesjlote boerderie in Ransdaal mergel bie Mestreech t met mergel-baksjtein-kundersjtein Mestreechs kriet. Dae sjtein ies van gooj kwaliteit, zoadat daovan mergelblök were gezaeg um hoezer van te boewe. Ouch de Subermergel oet de berg van Sub (Sibbe) ies van gooj boewkwaliteit. t Gulpesj kriet ies n soort mergelsjtein dae gevónge weurt rónd de plaats Gulpe. Deze ies neet gesjiek um hoezer van te boewe, dao ies r te hel en te brokkelig veur. Me brent dao kalk van en gebruuk m veur cement. De Eerste Nederlandse Cement Industrie (ENCI) loog in Mellesjet bie t dörp Viele. In 1925 ies de fabriek verplaats nao Sint Pieter bie Mestreech. In de buurt van Kunder weurt Kundersjtein gedolve (zuug 3.3).

11 grot Veer höbbe geleze dat Joep en ziene pap same ne berg in zin geloupe. Um voldoende goje mergel te kriege mooste ummer miè geng in de berg gemaak were. De Limburger zaet daorum in de berg en neump de sjtein ouch waal bergsjtein. D n ingank zuut oet wie n hol of look en weurt daorum ouch look of laok geneump. In t Nederlands zègke ze tege zoa ne berg grot of groeve. Gebied mèt mergel Duvelsgrot in de Sint-Pietersberg In de sjtreek tösje Valkeberg en Tóngere liegke hièl väöl grotte en groeves. Bekènd in Valkeberg zin de Fluwelegrot, Gemeintegrot, Geulemerberg en de Suberberg en in Bemele de Bemelerberg. Bie Mestreech liek de Sint-Pietersberg, woavan sómmige óndergróndse geng 15 maeter hoag zin. In 1946 höbbe ze deze berg 60 maeter deep oetgegrave um t Albertkanaal door te trèkke.

12 Ouch weurt hae gedeiltelik aafgegrave veur cement. De geng van de Kannerberg loupe door tot op t Belsj. De berg van Zichen haet ouch sóms gankhuègdes van tièn maeter en dao ies n teikening op de wand te zeen oet Ónder t kesjtièl van Valkeberg, wat noe n rewien ies, loupe geheim vlöchwaegskes door de Fluweleberg. De beweunersj van t kesjtièl koeste zoa sjtiekem in en oet zónder dat aanvallersj dat merkde. Zoa höbbe ze soms de viejand in de rök kènne aanvalle! Neet alle mergel kump vanoet de berg. Sóms weurt mergel ouch in de ope loch gebroke en aafgegrave in n zoageneumde groeve (daagboew). In de ENCI-groeve in Mestreech, de groeve bie Eben (B) en in de groeves op t Rooth en in Geulem weurt mergel gewonne veur de cementfabricage. Die van Geulem ies noe gesjlote en aan de Daagboew in groeve natuur truukgegeve. ENCI-groeve mèt doorgesjneje geng in de Zonneberg (Sint-Pietersberg) 2.5 Fauna Dao zin allerlei dere die in de berg leve. Vleermuus houte in de berg hunne wintersjlaop. Eikelmuuskes zeuke ziech hie n sjpleet of leukske um in te sjlaope of te euverwintere. n Paar soorte vlindersj, zoa-es de kleine vos en t roestje of daagpauwoug, mögke, wil verkes of kelderverkes (pissebed) doon dat ouch. ne Echte beweuner van de berg ies de grottesjpin. Apaart ies t hièl klein grottekreefke, wat door zien ièwelank verblief in de berg gans doorziechtig ies gewore! De sjteinmarter of fewien woont neet in de berg, meh geit soms deep nao binne. Ouch de vos hèlt ziech miè bie d n ingank op. Veugel, wie sjteinule, torevalke, winterkeuninkskes, meeldersj en däölkes nèstele dèks in loker, die ziech aan de boeteloch bevinge. Nao die däölkes (kauwen) ies de Däölkesberg bie Oud-Valkeberg geneump. Dasse, die gaere echte börchte grave, doon dat ouch in de mergelwand.

13 Boewe De Romeine höbbe waarsjienlik neet mèt mergelsjtein geboewd. Waal maakde ze de fundamente van hun villa s mèt de hellere Kundersjtein. Bekènd ies ouch de mèt reliëfs verseerde Romeinse sarcofaag (sjteine doadskies) van Zumpelveld dae gemaak ies van mergel. Vanaaf de Miedelièwe (13de ièw) woort mergel gewónne door dae van binnen oet de berg te hole. 3.1 De blokbreker Blokbrekersj waore mansluuj die in de berg groate blök mergel oetbroke. Es gereidsjap gebruukde ze daobie e sjtoatiezer, ne biel, n klein sjmaal opzatzaeg, de groate blokzaeg, beitele, ne hamer en ne krebber um losse mergel oet de sjleuve te kretse. t Werk gebeurde bie t leech van n sjmoutlempke en later van n carbidlamp. ne Oetgebroke reuzeblok woort mergelsjtool geneump. In de berg zuus se good woa die sjteul zint weggehaold. t Verveur van de blokke nao boete ging mèt kar en peerd. Veur wiejer weg ging de reis daonao mèt t sjeep euver de Maas. Ter ière van de blokbreker sjteit aan de ingank van de Geulemerberg n mergele sjtandbeeld van häöm. Weggebroke sjteul in de Kannerberg Machinaal gezaegde blök (2011)

14 Kèrke, kesjtièle, boerderieje en hoezer Joep ies noe waal benuujd nao dat boewe mèt mergel en vreug aan pap, wie dat eigelik precies gebeurt. Nou, vertèlt pap, vreuger zaegde me de mergelsjtool in sjtökker mèt de hand. Tegewoordig hole ze de mergel mèt de kèttingzaeg oet de berg, verveuren m op nen tractor nao boete en op n zaegmesjien were de blök op maot gemaak. In Sub weurt dat noe nog gedoon. Dao besjtoon gein sjtandaardmaote veur mergelboewsjtein. De huègde ies aafhankelik van de natuurlike laoge woa-oet zoa ne mergelblok ies gegreujd. De lengde van ne sjtein bedreug gemiedeld 52 cm. Belangriek bie t metsele ies t plaatse van de sjtein in dezelfde sjtand es wie hae in de berg haet gezete, andersj zal hae korte tied daonao aafbrokkele en valle d r koele en loker in de sjtein. Um dat te veurkómme sjrief de blokbreker in de berg op edere blok n teike. De diekde van n mergele moer ies minimaal 12 cm. Metsele en voge gebeurt mèt kalk-zandmortel. n Nuuj moer zuut sjoan heldergeel oet mèt liechte voge. Nao n paar jaor zal ze, ónder invloed van t waer, grauw-gries oetzeen. Um dat tege te goon woorte de moere dèks wietgekalk. Wat waal hièl sjtuèrend boerderieje St. Gerlach ies en vervaelend veur de eigenaer, ies t kretse wat de luuj doon in de zachte mergelmoer! Sjtasie Valkeberg

15 e geboewe sjtoon veural in de buurt van de mergelgrotte. Kesjtièle, vesting- en kademoere, poorte, kèrke, sjoale, meules, boerderieje, kloastersj, kapelkes en hoezer liegke in en um Mestreech, Meersje, Valkeberg, Sub, Sjuèlder, Mergraote, Kan en Zichen (B). Wilhelminatore Valkeberg n Sjtök wiejer weg zeen v r ouch n mergele kèrk in Remung, Utrech, Den Bosch, Zolder, Aldeneik en Luuk. t Oudste geboew van mergel ies t Kesjtièl van Valkeberg (noe rewien) oet de 13de ièw. Nao 1900 kaom de briek (baksjtein) in de mode en woort mergel ummer minder toegepas. Zie- en achtergevele en binnemoere krege toen nog waal mergel meh Munsterkèrk in Remung de ziechbare veurgevel woort in baksjtein opgetrokke. Nao 1920 woort t boewe in mergel zeldzamer en nao 1950 woort t hièl duur um mergelblök te gelle. 3.3 Kundersjtein en Krawberger Kundersjtein ies ne kalksjtein dae gevónge weurt bie Kunder (Kunrade) en Krawbich (Craubeek) miè nao t oaste in Zuud-Limburg. Hae liekent op de mergelsjtein, meh haet nen ónreigelmaotige en hellere structuur en ies neet te

16 zaege. Bie t metsele weurt de oetgekapde vörm enigszins rech biegekap. De gemetselde moere höbbe, in vergelieking mèt de gesjaafde en gezaegde mergelblök, n roew oppervlak. Geine voog löp rech. In Krawbich zègke ze Krawberger tege deze sjtein. Natuurlik woort r in de buurt toegepas um te boewe. Veur de kèrk van Ransdaal oet 1932 haolde de luuj oet t dörp zelf de sjtein oet de groeve en kapde ze bie. De meiste geboewe van deze sjtein liegke in en rónd Klumme (Klimmen), Kunder (Kunrade), Krawbich (Craubeek), op De Berg (Ubachsberg) en Zumpelveld (Simpelveld) Sjpeklaoge Sjpekhoes op Tersjtraote-Nieuwhuis Sóms zuus se geboewe van baksjtein mèt n paar rieje mergelsjtein detösje. De luuj zègke dao sjpeklaoge tege umdat de moere oetzeen es doorrege sjpek. Sjpekhoezer liegke veural in en rónd Nut. Ouch in kesjtièle en kèrke woort dat gemengk metsele toegepas. 3.5 Kalkoves t Aafval wat euverbleef nao t zaege of kappe van de mergel of Kundersjtein woort in sjachoves verbrand tot kalk, wat gebruuk woort door de boer, de sjilder, de metselaer en de sjtucadoor. De meiste van die oves loge in Zuud-Limburg in de buurt van de grotte of groeves, woa ouch de sjtein woort gewónne. t Kalkbrenne gebeurde tot Veurmalige kalkbrennerieje liegke in Kunder, Zumpelveld, Valkeberg, Sjin op Geul, Sub, Bieëmele en Wielder. De luuj gove dao sóms leuke name aan. De kalkove in Krawbich heesj t Auvermennekeslaok. Die wat ónder aan de Sjaasberg bie Valkeberg loog woort Auverbergske geneump. In Opkan (B) neume ze de mergelberg t Avergat. n Auvermenneke (aardmannetje) ies ne behölpzame kebouter dae in de berg woont.

17 In de berg 4.1 Volkskuns in de berg Um af en toe ins get andersj te doon es dat zjwoar blokbreke, sjreve of kretsde de wèrkmanne vanal op de moere of maakde n teikeningske in houtskool. Ouch noteerde ze wieväöl sjteul dat ze oetgebroke houwe. Naoderhand kaome ouch kunstenaersj in de grot teikene en beeldhouwe, veural toen de toeriste de Beeldreliëfs in Gemeintegrot berg kaome bezeuke. Dao zint geng vol portrètte van beroemde en plaatselik bekènde persone, van carnavalsprinse en burgemeistersj en ouch oranje-galerieë mèt keuninge en keuninginne. In de Jezuïetenberg in Neerkan höbbe de patersj jezuïete in hunne vriejen tied väöl sjoan teikeninge en beeldhouwwerke gemaak. Houtskoolteikening van de duvelsbok Uriël van de bokkeriejersj 4.2 Ónderaardse kèrkskes of kapelle Toen de Franse nao de Franse Revolutie in 1792 t in Limburg veur t zègke krege, woort t verbao um ièredeenste te doon in de kèrk. Es preestersj dat waal dege zouwe ze gedeporteerd were nao n sjtraofeiland. Um noe tóch vieringe te kènne doon zoa-es Heilige mèsse, kinger duipe, communie, trouwe en begrave, houwe de inweunersj sjtiekem klein kèrkskes ónder grónd ingeriech, compleet mèt altaor, praeksjtool, beelde en sjilderinge. Veur de Franse euverheersjersj waore die kapelle Kapel in Sub mèt origineel decoratie oet de Fransen tied

18 neet te vinge, en de inweunersj bewaarden t geheim good! Die óndergróndse kapelle oet daen tied zint nog te vinge in de Gemeintegrot, Fluwelegrot, Viltergroeve, Suberberg en Geulemberg in Valkeberg; en in de Zónneberg in Sint Pieter. In de Twiède Waereldoorlog kaome d r nog kapelle bie in o.a. de Sint Pietersberg, de Kannerberg en in de Romeinse catacombe (Valkeberg). Rónd de Keersjmes goon dees kapelle meistal ope veur speciaal deenste of um ze te bezeuke. 4.3 Rotsweuninge Rotsweuninge Geulem tere kelder achterdoor, woa de dere zote. t Leech kaom door e klein vènsterke nao binne en saoves brende me e paar sjmoutlempkes (olielampje) of keertse. De landwèrker, klusjesman en blokbreker, dae hie-in woonde, moos per jaor 30 cent huur betale aan de gemeinte en dat vóng hae toen bès väöl geld! ne Tiedlank waore de rotsweuninge n toeristische attractie, gaste ginge nuujsjièrig kieke wie hie primitief gelaef woort. In 1931 vertrok de lètste bewoner. In Geulem kèns se nog 5 rotsweuninge goon bekieke. In t miede van de 19de ièw höbbe ze de Geulemerberg aafgesjtoke um de weeg breier te make en daobie zint in de sjtiele bergwand rotsweuninge ingeriech. Dat waore piepklein huuskes, die besjtónge oet ein kemerke wat tegeliekertied kamer, keuke en sjlaopkamer waor veur t gans gezin. Dao waor ouch ne groate duus- Interieur rotsweuning 4.4 Verdediging en aanval In d n tied van de bokkeriejersj (18de ièw), in de Fransen tied (rónd 1800) en in tieje van oorlog koeste de luuj ziech veilig versjtoppe in de berg. Ouch woorte

19 ter verdediging in en op de mergelberg diverse forte geboewd. Bieveurbeeld in 1701 t Fort St. Pieter in de Sint-Pietersberg um ziech te were tege de aanvalle van de Franse en in 1932 t Fort Eben-Emael op t Belsj tege de Duutsje soldaote. In Valkeberg, in de Heidegroeve, houwe de Duutsje soldaote in 1944 n eige oorlogsfabriek in de berg. Ze fabriceerde hie oorlogsmateriaal. Fort Eben-Emael Ouch langs de Geul bie Geulem waor zoa n geheim wèrkplaats in de berg. In september 1944, op t ing van de Twiède Waereldoorlog, höbbe de inweunersj ziech versjtop in de berg um ziech te besjerme veur t sjete van de geallieerde troepe tege de Duutsje soldaote. In Valkeberg, in de Gemeintegrot, zote toen 2500 luuj in versjillende kamersj en in de Heidegroeve zint toen zelfs vief kinger gebore! Sjoelkelder in Valkeberg ill. H. Rotgans 4.5 Kelder, berging, sjuur en sjtal Luuj die tege ne mergelberg aanwone gebruke dem dèks es ne extra kelder of berging. Veur gereidsjap, wèrktuug en opsjlaag van hout meh zeker ouch veur t beware van eerappele en greunte. In de zomer lekker keul en in de winter vruus t dao noats. De temperatuur van 12 grade Celsius ies ouch prima um wien op te sjloon.

20 In Neerkan, op de grens mèt Kan, gebruuk de boer van de Neercannerhof d n ingank en de geng van de Kannerberg es sjtal veur zien keu en es sjuur veur zien landboewmesjiene. 4.6 Ete oet de berg In de berg ies e good klimaat um grotchampignons en Brussels lof te kweke. Ouch grottesjink (ham) en grottekiès were hie geproduceerd. 4.7 Zelf koke: duvelkesvleisj Grotchampignons were gekweek in de grot. Dao ies n ideaal temperatuur en vochtigheid. Ze zint liechbroen van kleur en sjteviger dan ander champignons. Ze laote minder voch los bie t klaormake. Aan de ónderkant van de sjteel ziet dèks nog get wietechtige mergel. Paddestjeul dies se in de natuur kèns plökke koste nieks, meh pas op: doe moes waal weite of ne paddesjtool eetbaar ies of vergieftig! De Limburgse luuj waore vreuger dèks erm en ze gebruukde de paddesjteul in plaats van vleisj, wat duur waor. Ze woorte duvelkesvleisj geneump, want de duvelkes zörgde deveur dat paddesjteul sjmörges zoamer inins in de wei sjtinge.

21 Recep duvelkesvleisj (gesjtoofde champignons ) Veur 4 persone höbs se nuèdig: 750 gram grotchampignons 1 dieke un (1 dikke ui) 70 gram boter zout peper 4 eetlepele koffiemèlk of roum (room) bloom (bloem of meel) peterselie Beursjtel de champignons zuver en sjniej t lètste sjtökske van de sjteel aaf. Sjniej dieke champignons ein of twiè kièr door. Maak de un zuver en hak ze fien. Sjmèlt de boter in n pan, of in de wok, en laot ze liechbroen were. Doog de champignons daobie en lepel ze direk dedoor. Bak ze op hoag vuur eve aan. Doog de gehakde unne debie en laot t same eve bakke. Sjtrui d r get zout en get peper bie en reur al door. Sjöt get koffiemèlk (of roum) debie en laot t eve söddere mèt de dèksel op de pan. Maak in n tas ne lepel bloom aan mèt koud water (bie 1 lepel bloom 4 lepele water) en reur t pepke glad. Sjöt reurentaere de aangemaakde bloom bie de champignons um t voch te binge. Blief reure en laot t eve doorkoke. Preuf t en doog eventueel nog get zout en peper debie. Wesj de peterselie en hak m fien. Doog de champignons in ne kómp en sjtrui de peterselie euver t gerech.

22 Cultuur en toerisme 5.1 Ornamente en verseringe van mergel Vanwege de zachte structuur kènt mergel good bewèrk were. Zaege, kappe, viele, kretse, sjave en sjoere zint de technieke die toegepas were. Kunstenaersj en architecte höbbe gebruuk gemaak van die gooj eigesjap. Dat ies te zeen in kèrke en kapelle mèt hun bäög, profiellieste, kapitele op pilere en heiligebeelde. Ouch boete op sjtraot zoa-es de poort op de rotonde in Sub, de muzes van Sjef Eymael tege de veurmalige Valkebergse sjouwburg (noe HEMA), de lièw veur de trap nao de rewien en allerlei verseringe en gevelsjtein op en tege de moere. Aan kesjtièle, boerderieje en hoezer zint allerlei ornamente te óntdekke die oetgeveurd woorte nao de mode van d n tied, zoa-es de trapgevel, de krolgevel, seerlieste, consoles en figure. Es de processie trèk were decoraties aangebrach op de weeg mèt figure van mergelpoeier.

23 Beelde, ornamente en reliëfs in mergel

24 Excursies en activiteite grotte, die ge-eupend zint veur publiek liegke in Valkeberg: Gemeintegrot, Fluwelegrot, Suberberg, Geulemerberg; in Sint-Pieter (Mestreech): de Zónneberg en Noord, in Neerkan: de Jezuïetenberg; in Opkan (B): t Avergat en de berg in Zichen (B). Ónder leiding van ne gids weurt in de berg gewandeld en weurt oetgelag wat te zeen ies. In de Valkebergse Gemeintegrot löp ouch n treineke veur de bezeukersj die lever neet loupe. Me kènt allewiel ouch grotbike (fietse mèt mountainbikes) of toere mèt quads door de berg. Veur kinger were avonture- en sjpoaktochte georganiseerd. Romeinse catacombe In n mergelgrot aan de Plenkert in Valkeberg zint in 1913 kopieë gemaak van de Catacombe in Roame (Rome). Dat zint óndergróndse geng mèt graver veur de doaje. In de Valkebergse berg höbbe noats doaje begrave gelege, meh t ies zjuus ofs se hie in Roame löps, alles ies precies naogeboewd en naogesjilderd! Lourdesgrot In 1928 woort aan de Cauberg in de mergelwand n Lourdesgrot oetgekap. Eve groat en precies nao t veurbeeld van de grot in t Franse Lourdes, woa Maria in 1858 waor versjene aan de 14-jaorige Bernadette Soubirous. Bie de grot were mèsse opgedrage en in de zomer weurt dao ederen daag de roazekrans gebaed. Rotspark en Opelochtheater In 1916 woort in t Rotspark van de Polferbösj in de Plenkert n theater in de mergelberg oetgehouwe op n plek die de luuj de Heksekeuke neumde. In diet opelochtheater were in de zomer toneelsjtökker, opera s, operettes en musicals opgeveurd. Ouch zint dao films te zeen en were concerte gegeve door orkeste, popgroepe en zengersj. Es t regent weurt de veursjtèlling verplaats nao de Gemeintegrot.

25 Fièste en carnaval In de Gemeintegrot in Valkeberg weurt t Romeins gedeilte, woa de gank hièl breid en hoag ies, gebruuk es fièszaal en um carnaval te viere. In de berg höbbe ze hie en dao ouch n restaurant of n grotcafé ingeriech. Merte In de Gemeintegrot en in de Fluwelegrot were eder jaor keersjmerte gehoute. In de weke veur de keersjmes kènne de luuj, zónder dat ze las höbbe van kou, sjniè en rege, binne langs de mertkräömkes loupe. In Kan weurt mèt de Paosje n vluèmert in de berg georganiseerd. Model sjteinkolemien Aan de Daelhemerweeg in Valkeberg ies n sjtök berg ingeriech es Modelsteenkolenmijn. Diet ies n kopie van n echte koel of kolemien. Bezeukersj kriege hie n beeld van de meneer woa-op väöl Limburgse manne vreuger hun geld verdeende mèt wèrke in de koel. landroute land ies de naam van de landsjtreek die óngevaer euvereinkump mèt t heuvelland in Nederlands Zuud-Limburg. Door diet mergelland löp n bekènde route bove de grónd, die weurt aangegeve mèt ANWB-borde. t landsjaop ies e sjaop dat gefok weurt in t land. t Ies e tamelik groat biès mèt n lankhaorige vach van wiet-beige wol. De vrie lange kop haet vlekke en gein heun. Ouch de puèt höbbe broenzjwarte vlekke. Op de Ieëperhei (Eperheide), op de SintPietersberg, in de Gièlender (Gerendal) bie Sjin op Geul en in de Voersjtreek graze dees sjäöp op de kalkgraasweie. In Bemele gebruke de sjäöp de berg es sjoelplaats.

26 Wèts doe dat - mer leefs 750 kilomaeter waeg ónder de grónd loupe. - dat óngevaer van Mestreech nao Berlien of Lyon ies. - die n totaal oppervlakte höbbe van 525 ha, te vergelieke mèt 1000 voetbalvelde! - in Nederlands Limburg 291 mergelgrotte liegke mèt 551 ingeng. - en op t Belsj 150 grotte mèt 300 ingeng. n Gedeilte van de óndergróndse waeg in de Gemeintegrot look/laok = gat, ingang van mergelberg of grot koel = gat in de grond, kolenmijn sjmoutlempke = licht dat brandt op plantaardige olie carbidlamp= n soort gaslamp gerièmsj = geraamte, skelet fossiel = overblijfsel of afdruk van een plant of dier in steen Kapitele kèrk Sub däölke = kauw, kleine kraai meelder = merel auvermenneke = aardmannetje (kaboutertje) sjtoatiezer = stootijzer of stootbeitel mergelsjtool = grote mergelblok van ca 200x100x60cm, later gehalveerd tot ca 100x100x60cm daagboew= ontginning boven de grond in de buitenlucht sjpekhoes = huis, gebouwd van baksteen met Reliëf bove n deur in Valkeberg mergellagen briek of brik = baksteen kapiteel = (versierd) bovenstuk van een zuil of pilaar reliëf= wat uitsteekt of uitkomt boven iets anders muze = Griekse godin van de kunst en wetenschap console = steun van steen, ijzer of hout, onder uitstekend bouwwerk, balkon of beeld roazekrans = kralensnoer om te bidden vluèmert = rommelmarkt, markt waar oude spullen verkocht worden

27 Vraoge en opdrachte 1 De luuj zagte vreuger ölleger, dölleper tege örgel, dörpel. Wèts se noe ouch wat ze toen tege mergel zagte? 2 Sjtool, sjtoatiezer en blokzaeg zint typische oetdrökkinge van de blokbreker. Wat beteikene die weurd? 3 Wat ies mergele? 3a Woarum neums se emes dae hièl dun of mager ies oetgemergeld? 4 In welke plaats bie diech in de buurt sjteit e mergele geboew? 4a Welke functie haet dat geboew? 5 Wie hèt de sjtein dae liekent op mergel en woa weurt dae gevónge? 6 Wat dege en doon luuj in de berg? 7 Neum e paar dere die leve in de berg. 8 Van welke sjtein ies dien hoes geboewd? Ies dat natuursjtein of gebakke of gefabriceerde sjtein? 9 Welke vörme van kuns were toegepas mèt mergel? 10 Woarum maogs se allein mèt ne gids de berg in? 11 Waors doe al ins in n grot? Vertèl dao ins get euver. 6.2 Sjpreekbeurt Joep vóng t allenei zoa intersant dat hae veur op sjoal n sjpreekbeurt ies goon make euver mergel. Es illustratie naom hae ne groate mergelblok en get gereidsjap mèt um te laote zeen en veule. Later, vertèlde hae, zou hae ouch gids wille were in de berg.

28 Räödselke-gediechske mergelberg ièwe greujdes doe, de dieke baom van mergel ummer hoager totdat inins de blokbreker kaom de sjtein gesjtapeld op diene kop noe bies doe oetgemergeld binnenste boete bove d r op (Wae ies doe? Wat weurt hie bedoeld mèt binnenste boete?) 6.4 Knutsele Bie t wèrke mèt mergel kèns se t volgende gereidsjap gebruke: n ouw zaeg, n iezere rasp, n viel, versjillende maote beitele, get ouw sjroevedrièjersj, n plamuurmetske, ne krebber, n oud mets en ne hamer. n Potload of houtskool ies hendig um aaf te teikene. ne Handbeursjtel um de sjtöb weg te vaege. Suggesties um te make: n naampleetsje of e familiewaope, e sjilderieke, n kumpke, e beeldsje, n deer, e veugelke, ne vösj, nen tore mèt ne vogel d r op, ne totempaol, n look in ne mergelberg, n poort of gewoon wat diech invèlt. atelier van Jan Aarts in Valkeberg Op diverse plaatse were workshops gegeve woabies se maogs experimentere bie t beeldhouwe in mergelsjtein.

29 Informatie en beuk Intersante websites euver mergel en grotte: de website die huèrt bie deze lèsbreef. mèt vraoge (en antwoorde) en on-line puzzels. Ouch es doe miè wils weite of es se zelf grotónderzeuker wils were. mèt video s en informatie. t Natuurhistorisch Museum in Mestreech mèt väöl informatie. Op de website (kinderpagina s) ies t meugelik um virtueel door de berg te wandele. Kiek ouch ins op de Limburgse wikipedia (encyclopedie): Beuk euver mergel en grotte: * Wèrkgroep Onderarts OnderArts, lièt foto s zeen van kuns oet 5 mergelgrotte. * Miek Dorrestein - Verscholen in de mergelgroeve, n historisch book euver de gebeurtenisse rónd 1794 toen de Franse de sjtad Mestreech veroverde en de Mosasaurus nao Paries wolle bringe. De hoofpersoon van dit book maak t allenei mèt. * Willy Vandersteen - De Rode Ridder, De duivel van de Lichtenberg, De avonture van de Rode Ridder in de Sint-Pietersberg in Mestreech (sjtripverhaol). * Willy Vandersteen - Suske en Wiske, De Jolige Joffer, Suske en Wiske beleve van alles in de Valkebergse mergelgrotte (sjtripverhaol). * Jacques Vriens Oorlogsgeheimen, t verhaol sjpeelt in de Twiède Waereldoorlog es n Limburgs gezin ziech in de berg versjtop veur Berkelpoort in Valkeberg, sjtadspoort de Duutsjersj. oet de 14de ièw

30 Colofon Deze lèsbreef ies gemaak veur de basissjoale (groep 7/8) in Limburg Oetgever: Veldeke-Limburg Samesjtèlling en teks: Els Diederen, Valkebergs Recep mèt foto: Netty Engels-Geurts Foto s: Els Diederen, Jac Diederen (pag. 3, 5, 24), Annemie Philippi (8, 15, 23), Jacquo Silvertant (7, 15), Hans Simons (omslag, 13), archief gemeinte Valkeberg a/d Geul (6). Opmaak en ómsjlaag: Hans Simons Drök: SHD Grafimedia, Zjwame ( Mètwèrking: Commissie Veldeke-Volkscultuur (Els Diederen, Netty Engels-Geurts, Riky Simons-Julicher, Annie Schreuders-Derks, Yvonne de Vries) Besjtuur Veldeke-krink-Valkeberg (Els Diederen, Bert Laheije, Annemie Philippi, Jo Philippi, Lies Silverentand) Óndersjteund door: t Besjtuur van Veldeke-Limburg t Hoes veur de Kunste Limburg Deze lèsbreef weurt gesubsidieerd door de Provincie Limburg Gepresenteerd op de basissjoal t Heilig Hart in Sub, Valkeberg aan de Geul, 14 oktober 2011 Miè exemplare van deze lèsbreef mergel kènt geer besjtèlle bie: mevrouw Ria Corstjens, Huis voor de Kunsten Limburg, Kapellerlaan 36, Postbus 203, 6040 AE Roermond of mail: rcorstjens@hklimburg.nl Tel:

31

32