Multiculturalisme: Spanning tussen Ideaal en Realiteit. Judit Arends-Tóth & Fons J. R. van de Vijver

Transcriptie

1 Multiculturalisme 1 Running head: MULTICULTURALISME IN NEDERLAND Multiculturalisme: Spanning tussen Ideaal en Realiteit Judit Arends-Tóth & Fons J. R. van de Vijver Arends-Tóth, J., & Van de Vijver, F. J. R. (2000). Multiculturalisme: Spanning tussen ideaal en realiteit. Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, 55,

2 Multiculturalisme 2 Samenvatting Het begrip multiculturalisme wordt gebruikt om aan te geven dat een samenleving een heterogene culturele samenstelling heeft, en dat de groepen onderlinge culturele verschillen waarderen. In Nederland is de laatste jaren de culturele diversiteit sterk gegroeid. In hoeverre autochtone Nederlanders culturele diversiteit in de samenleving waarderen, is echter weinig onderzocht. In een telepaneel onderzoek is de houding van een representatieve steekproef van 1565 autochtone Nederlanders ten aanzien van multiculturalisme bestudeerd. Ook is er nagegaan hoe deze Nederlanders denken over cultuurbehoud en aanpassing van Turkse allochtonen. De bevindingen geven aan dat autochtone Nederlanders niet echt positief zijn over multiculturalisme en over cultuurbehoud door Turkse allochtonen. Vrijwel alle autochtone Nederlanders vinden dat Turkse allochtonen zich aan de Nederlandse cultuur moeten aanpassen, maar ze zijn het minder eens over de vraag in hoeverre Turkse allochtonen daarnaast hun eigen cultuur moeten kunnen behouden. De visie van autochtone Nederlanders op multiculturalisme hangt in belangrijke mate samen met het belang dat ze aan cultuurbehoud van Turkse allochtonen hechten. Individuele kenmerken, zoals leeftijd, geslacht, opleiding, tevredenheid met eigen kansen, contact met Turkse allochtonen en politieke voorkeur hebben slechts een matige invloed op de houding ten aanzien van multiculturalisme en Turkse allochtonen. Multiculturalisme in Nederland blijft een ideaal, het is (nog) geen realiteit.

3 Multiculturalisme 3 Inleiding In de laatste dertig jaar zijn er relatief veel mensen met een buitenlandse afkomst in Nederland komen wonen. Volgens het CBSCP was in %JUDIT: VUL JIJ DIT CIJFER NOG AAN?% van de bevolking in Nederland van buitenlandse afkomst, in % en momenteel 9% (CBS, 1999). Het aandeel van buitenlanders in de bevolking zal in de komende tien jaar verdubbelen en volgens een voorspelling van het SCP zal in de drie grote steden in 2010 zelfs bijna de helft van de bevolking uit allochtonen 1 bestaan. Sommige allochtonen kwamen naar Nederland als gevolg van het einde van het kolonialisme, anderen werden gerekruteerd uit hun eigen land om de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog in Nederland te kunnen voltooien, en weer anderen kwamen om politieke of religieuze redenen (Van den Berg & Bleichrodt, 1996). Door de blijvende aanwezigheid van allochtonen is er in Nederland, net als in Canada, Australië, de Verenigde Staten en Zweden in de jaren zeventig, een ideologie ontstaan van multiculturalisme, waarbij de nadruk op de gelijkwaardigheid van culturen wordt gelegd. Dit houdt in dat onderlinge culturele verschillen gewaardeerd worden, en culturele diversiteit in de samenleving actief bevorderd wordt (Berry & Kalin, 1995). Discussies over de (on)mogelijkheden van multiculturalisme in Nederland worden in de politiek ruimschoots gevoerd, maar wat de gewone Nederlander er zelf van vindt, is minder bekend. In dit artikel is de aandacht gericht op de mening van autochtone Nederlanders over multiculturalisme, cultuurbehoud en aanpassing van allochtonen.

4 Multiculturalisme 4 Cultuurbehoud en aanpassing Wanneer in een samenleving autochtonen en allochtonen langdurig met elkaar in aanraking komen, ontstaan processen van beïnvloeding. Het beïnvloedingsproces is interactief en vraagt wederzijdse aanpassing tussen allochtonen en autochtonen. De wijze waarop allochtonen zich inpassen in de ontvangende samenleving wordt adaptatie genoemd. De wijze waarop autochtonen op de aanwezigheid van allochtonen reageren noemt men receptie (Swyngedouw, Phalet & Deschouwer, 1998). De relatie tussen de autochtone en allochtone bevolking in een samenleving wordt in belangrijke mate bepaald door de overeenkomsten en verschillen in hun opvattingen over de inpassing van allochtonen in de ontvangende samenleving. Als de opvattingen van autochtonen en allochtonen overeenstemmen is hun relatie consensual, als ze deels overlappend zijn is er sprake van een problematische relatie, en als de opvattingen in tegenstrijd zijn met elkaar is de onderlinge relatie conflictueus (Bourhis et al., 1997). Berry (1997) veronderstelt dat de wijze waarop allochtonen zich inpassen in de ontvangende samenleving in essentie op twee dimensies gebaseerd is. De eerste is de waarde die allochtonen hechten aan het vasthouden aan de culturele identiteit en aan de kenmerken van de eigen cultuur (cultuurbehoud). De tweede is de waarde die allochtonen hechten aan het overnemen van de culturele identiteit en de kenmerken van de ontvangende samenleving (aanpassing). Combinaties van cultuurbehoud en aanpassing vormen vier adaptatiestrategieën: integratie, assimilatie, separatie en marginalisatie (zie Figuur 1). Er is sprake van integratie indien allochtonen belang hechten aan zowel cultuurbehoud als aanpassing. Bij assimilatie wordt aanpassing belangrijk geacht, maar cultuurbehoud niet. Het tegenovergestelde van assimilatie is separatie, waarbij

5 Multiculturalisme 5 cultuurbehoud belangrijk wordt gevonden, maar aanpassing niet. Bij het vierde alternatief hecht het individu geen of zeer weinig belang aan zowel het overnemen van de cultuur van de autochtone bevolking als het behouden van de eigen cultuur. Deze strategie wordt marginalisatie genoemd. Voor de ontvangende samenleving (de receptie) kan eenzelfde matrix worden opgesteld. Het gaat om de vraag welke van de vier adaptatiestrategieën van allochtonen door de autochtone bevolking als wenselijk gezien wordt (Bourhis et al., 1997). Daarnaast worden de rechten en kansen, die aan allochtonen worden toegekend door de ontvangende samenleving, ook als indicatoren gebruikt voor de positie van allochtonen in de samenleving (Swyngedouw et al., 1998). Alle vier adaptatiestrategieën zijn mogelijke opties in een multiculturele samenleving. Het is van belang onderscheid te maken tussen een multiculturele en een multiculturalistische samenleving. De term multicultureel verwijst in dit artikel uitsluitend naar een demografisch aspect van een samenleving, namelijk naar een cultureel heterogene samenstelling van de bevolking. Er is sprake van een multiculturalistische samenleving wanneer integratie door zowel allochtonen als autochtonen gewaardeerd en nagestreefd wordt, en allochtonen vrijwel dezelfde maatschappelijke kansen hebben als autochtonen (Berry, 1997). De adaptatiestrategieën van allochtonen zijn in veel empirische cross-culturele studies onderzocht. De bevindingen geven aan dat integratie, het opbouwen van een combinatie van de allochtone en de autochtone cultuur, in het algemeen de meest geprefereerde adaptatiestrategie is van vrijwel alle allochtone groepen (Berry, 1997; Eijsink, 1999; Van Oudenhoven, Willemsma & Prins, 1996; Van den Reek, 1998; Van de

6 Multiculturalisme 6 Vijver, Helms-Lorenz & Feltzer, 1999), en dat allochtonen het idee van multiculturalisme steunen (Berry & Kalin, 1995; Eijsink, 1999). Receptie, de houding van autochtonen ten aanzien van gewenste adaptatiestrategieën en kansen van allochtonen is minder onderzocht. In Canada en de Verenigde Staten krijgen de laatste jaren onderzoeken naar de visies op culturele diversiteit in de samenleving meer aandacht (Berry & Kalin, 1995; Ponterotto, Baluch & Greig, 1998; Stanley, 1996). De resultaten van onderzoeken in Canada, waar de overheid een actief multiculturalistisch beleid voert, geven aan dat de meerderheidsgroep culturele diversiteit in de samenleving waardeert en actief wil bevorderen. Bovendien blijkt dat de meerderheidsgroep integratie van allochtonen een wenselijke adaptatiestrategie vindt, hetgeen wijst op steun voor het multiculturalistische beleid van de overheid (Berry & Kalin, 1995). De resultaten van onderzoeken in de Verenigde Staten laten zien dat de Amerikanen over het algemeen culturele diversiteit niet waarderen. In de persoonlijke sfeer mogen etnische minderheden wel hun eigen cultuur en taal handhaven, maar in publieke levensdomeinen dienen zij zich aan te passen aan de heersende cultuur en gebruiken van de blanke meerderheid (Taylor & Lambert, 1996). Het onderzoek In Nederland richten empirische onderzoeken zich op beeldvorming en vooroordelen van autochtonen ten opzichte van allochtonen (Hagendoorn, 1993; Kleinpenning, 1993; Leeflang, 1996). Naar de waardering van culturele diversiteit in de samenleving en de gewenste adaptatiestrategie van allochtonen is weinig onderzoek verricht (Verkuyten & Thijs, 1999). De culturele diversiteit in de samenleving wordt door het overheidsbeleid wel gesteund. Het beleid is meer gericht op integratie dan op

7 Multiculturalisme 7 assimilatie (Van Oudenhoven et al., 1996). Het is echter de vraag in hoeverre de Nederlandse autochtone bevolking culturele diversiteit in de samenleving waardeert. Zo blijkt uit onderzoek van Prins, Van Oudenhoven en Buunk (1996), en van Verkuyten en Thijs (1999) dat autochtonen assimilatie van allochtonen meer wenselijk vinden dan integratie. In het huidige onderzoek staat de visie van autochtone Nederlanders op multiculturalisme in hun samenleving en op de gewenste adaptatiestrategie van allochtonen centraal. Allochtonen vormen een zeer gevarieerde groep in Nederland. Toch wordt de term vooral geassocieerd met Turken en Marokkanen (Van Oudenhoven et al., 1996). De Turkse allochtone bevolkingsgroep is momenteel één van de grootste in Nederland. Uit een recent onderzoek is gebleken dat autochtone Nederlanders de meeste vooroordelen over Turkse allochtonen hebben (Pettigrew, 1998) en dat ze de relatie met deze groep het meest problematisch vinden (Leeflang, 1996). Daarom richt ons onderzoek zich verder op de mening van autochtonen over cultuurbehoud, aanpassing en waargenomen maatschappelijke kansen van Turkse allochtonen. Op de volgende vier onderzoeksvragen wordt gepoogd in dit onderzoek een antwoord te geven: 1. Wat is de visie van de autochtone bevolking op multiculturalisme in de Nederlandse samenleving? Wordt culturele diversiteit in de Nederlandse samenleving gewaardeerd door autochtonen? 2. Wat zijn de verwachtingen van autochtone Nederlanders ten aanzien van het

8 Multiculturalisme 8 behoud van de Turkse cultuur en aanpassing aan de Nederlandse cultuur door Turkse allochtonen? Hoe schatten autochtone Nederlanders de maatschappelijke kansen van Turkse allochtonen in? (3)3. Wat is de relatie tussen de visie van autochtone Nederlanders op Formatted: Bullets and Numbering multiculturalisme en hun houding ten aanzien van Turkse allochtonen? Wat is de invloed van individuele achtergrondkenmerken (zoals leeftijd, geslacht, opleiding, tevredenheid met eigen kansen, contact met Turkse allochtonen, politieke voorkeur, inkomen, werk, stedelijkheid en regio) op deze houding? Methode Respondenten In dit onderzoek, uitgevoerd via de Stichting CentERdata in Tilburg, werden aan 1727 in Nederland wonende personen via de computer 25 vragen voorgelegd over culturele diversiteit in de samenleving. Van deze 1727 personen waren er 1565 autochtone Nederlanders, en 162 niet autochtoon. De gemiddelde leeftijd van de 1565 autochtone Nederlanders was (SD = 15.42) jaar. De autochtone Nederlandse respondenten waren representatief voor de totale populatie autochtone Nederlanders, onder andere voor wat betreft geslacht, opleiding, religie en regio (CBS, 1999). De respondenten hadden ervaring met sociaal-wetenschappelijk onderzoek via de computer. Ze nemen tweewekelijks deel aan een dertig minuten durend onderzoek via computer thuis. De computers kregen ze van CentERdata. Hierdoor is het onwaarschijnlijk dat de computer als medium invloed had op de resultaten.

9 Multiculturalisme 9 Meetinstrument en procedure De vragenlijst bestond uit twee delen. Het eerste had betrekking op de visie op multiculturalisme in de Nederlandse samenleving. Het tweede deel onderzocht de mening over cultuurbehoud, aanpassing en maatschappelijke kansen van Turkse allochtonen. Voor het meten van de opvatting van autochtone Nederlanders over multiculturalisme werd de in Canada ontwikkelde Multicultural Ideology Scale (Berry & Kalin, 1995) vertaald. Met behulp van deze schaal wordt de steun van de bevolking voor een multiculturalistische maatschappij vastgesteld. De schaal bevat tien items, waarvan er vijf in negatieve en vijf in positieve richting zijn geformuleerd. Van de vijf negatieve items zijn er twee die de assimilatie-ideologie steunen, één benadrukt segregatie en twee stellen dat etnische diversiteit de eenheid van een samenleving verzwakt (zie Tabel 1). De meeste items werden letterlijk vertaald en bij enkele items, waar een letterlijke vertaling niet zinvol was, is een vertaling gekozen die qua betekenis zo dicht mogelijk bij de Engelse tekst lag. De items zijn onafhankelijk door vier personen vertaald; consensus werd bereikt middels overleg. Voor het meten van de meningen over cultuurbehoud en aanpassing van Turkse allochtonen in Nederland werden er tien vragen gesteld die betrekking hadden op vijf domeinen, namelijk taalbeheersing, sociale contacten, onderwijs, opvoeding, en de algemene opvatting over cultuurbehoud en aanpassing. Van elk van deze vijf soorten vragen was er een in de Turkse en een in de Nederlandse richting geformuleerd. Voorbeeld hiervan zijn: Turkse allochtonen moeten ernaar streven om te vernederlandsen en Turkse allochtonen moeten ernaar streven om de Turkse gebruiken in ere te houden. De waargenomen maatschappelijke kansen van Turkse allochtonen

10 Multiculturalisme 10 werden gemeten met vijf items, waarvan er twee algemeen van aard waren, één betrekking had op werk, één op school en één op sollicitaties. Bijvoorbeeld: Een Turkse allochtoon met hetzelfde diploma als een autochtone Nederlander heeft evenveel kans om een baan te vinden. Deze 15 items werden in een random volgorde aangeboden. De items verschenen één voor één op het beeldscherm van de respondenten. Ze moesten op een 7-punts Likert schaal aangeven in hoeverre ze het met de uitspraken eens of oneens waren. De schaal liep van 1 (helemaal oneens) tot 7 (helemaal mee eens). Als laatste onderdeel van het onderzoek zijn individuele achtergrondkenmerken gemeten, namelijk leeftijd, geslacht, opleiding, inkomen, werk, regio, stedelijkheid, politieke voorkeur, tevredenheid met eigen kansen en contact met Turkse allochtonen gemeten. Resultaten Houding ten aanzien van multiculturalisme Op de tien items van de vertaalde Multicultural Ideology Scale werd eerst een factoranalyse uitgevoerd. Het resultaat van de factoranalyse gaf één factor aan (eigenwaarde = 4.14, 41.43% van de variantie verklaard). Deze factor werd multiculturalisme genoemd. De interne consistentie (Cronbach s ) van de multiculturalisme schaal was.84. De resultaten wijzen erop dat in Nederland de multiculturalisme schaal, net als in Canada, homogeen is. In Tabel 1 zijn de gemiddelden, standaarddeviaties en factorladingen van de tien items over de multiculturalistische samenleving van de 1565 autochtone Nederlanders weergegeven.

11 Multiculturalisme 11 De gemiddelde score van de autochtone Nederlanders op de multiculturalisme schaal (M = 3.80, SD = 1.02) ligt in de buurt van de middelste schaalwaarde 4 (niet mee eens, niet mee oneens). JUDIT: ZIE VOETNOOT BIJ TABEL 1 VOOR OMSCORINGEN. IS 3.8 HET GEMIDDELDE VAN DE ITEMS NA OMSCORING? Fons: Ja. Dit duidt erop dat autochtone Nederlanders culturele diversiteit in hun samenleving over het algemeen niet erg positief of negatief waarderen. Een nadere bestudering van de itemscores levert een interessant patroon op. Een belangrijke voorwaarde voor waardering van culturele diversiteit is een algemene erkenning en acceptatie van etnische diversiteit in de samenleving door de autochtone bevolking. Zoals uit Tabel 1 af te lezen valt, is deze voorwaarde wel aanwezig in Nederland: autochtonen erkennen etnische diversiteit in hun samenleving (item 1) en in het algemeen accepteren ze dat allochtonen hun eigen cultuur behouden (item 2, 3). Echter, allochtonen moeten niet aangemoedigd worden om hun cultuur te behouden (item 9) en dit cultuurbehoud moet in de eigen kring plaatsvinden (item 6). Hun gedrag moeten ze wel aanpassen aan dat van Nederlanders (item 10, het item met de hoogste score). Over hun eigen rol en inbreng zijn autochtonen vrijwel neutraal (item 8). Mogelijke voordelen van culturele diversiteit in de samenleving worden minder benadrukt (item 4) dan mogelijke nadelen (item 5, 7). In onze steekproef verwijst het begrip multiculturalisme derhalve meer naar erkenning en tolerantie van culturele verschillen binnen de samenleving dan naar een waardering ervan. De data wijzen niet op een actieve bevordering en waardering van culturele verscheidenheid in de samenleving. Nederland is geen multiculturalistische samenleving te noemen.

12 Multiculturalisme 12 Als we de resultaten van de autochtone Nederlanders met de Canadezen op de Multicultural Ideology Scale (M = 4.60, SD = 1.20, N = 3322) vergelijken (Berry & Kalin, 1995), dan scoren Canadezen significant hoger op de multiculturalisme schaal dan autochtone Nederlanders (t (4885) = , p <.001). Op elke van de tien afzonderlijke items verschillen de houdingen significant van elkaar, waarbij de Canadezen steeds meer steun voor multiculturalisme aangeven. Houding ten aanzien van Turkse allochtonen Op de 15 attitude-items ten aanzien van Turkse allochtonen werd eerst een factoranalyse uitgevoerd, met een oblimin rotatie (Delta = 0). De resultaten van de factoranalyse zijn in Tabel 2 weergegeven. Een scree-test en het criterium dat de eigenwaarden van de factoren groter dan 1.00 moeten zijn, wezen beide in de richting van drie factoren. De eigenwaarden waren 3.80, 2.60 en 1.57; samen verklaarden deze 53.16% van de variantie. De eerste factor gaf maatschappelijke kansen aan; alle vijf items over kansen en mogelijkheden in de Nederlandse samenleving laadden hier hoog op. De tweede werd de Turkse cultuurbehoud genoemd, omdat alle vijf items geformuleerd in de Turkse richting hierop hoog laadden. De derde factor werd gedomineerd door de vijf items in de Nederlandse richting en daarom werd deze aanpassing aan de Nederlandse cultuur genoemd. De correlatie was positief tussen de kansen en de Nederlandse aanpassingsfactor (r =.22), nagenoeg nul tussen de kansen en de Turkse cultuurbehoud factor (r = -.04) en negatief tussen de Turkse cultuurbehoud en Nederlandse aanpassingsfactor (r = -.14). De interne consistentie (Cronbach s ) van de kansen factor was.86, van de Turkse cultuurbehoud factor.70 en van de Nederlandse

13 Multiculturalisme 13 aanpassingsfactor.66. De visie van Nederlanders op Turkse allochtonen, zoals gemeten met deze schaal, blijkt uit verschillende, onderling enigszins gerelateerde componenten te bestaan. Vervolgens is nagegaan welke acculturatiestrategie autochtone Nederlanders graag zien bij Turkse allochtonen. De scores op de Turkse cultuurbehoud en op de Nederlandse aanpassing schaal zijn omgezet naar vier adaptatiestrategieën (assimilatie, integratie, separatie, en marginalisatie) 2. De rangorde van de strategieën gaf aan dat de meerderheid van de autochtone Nederlanders de voorkeur gaf aan assimilatie van Turkse allochtonen (M = 5.41, SD =.99). Integratie is de tweede meest geprefereerde strategie (M = 4.31, SD =.80), gevolgd door marginalisatie (M = 3.25, SD =.70). Separatie (M = 2.65, SD =.91) is de minst geprefereerde strategie. Van de vijf domeinen vonden autochtonen dat op het terrein van onderwijs cultuurbehoud het minst en aanpassing het meest wenselijk was, terwijl bij sociale contacten cultuurbehoud als meest wenselijk gezien werd. De resultaten van de combinaties van cultuurbehoud en aanpassing op de vijf domeinen zijn in Figuur 2 weergegeven. De hoge scores op zowel assimilatie en integratie geven aan dat vrijwel alle autochtone Nederlanders van mening zijn dat Turkse allochtonen zich aan de Nederlandse cultuur moeten aanpassen, maar dat ze het minder eens zijn over de vraag in hoeverre Turkse allochtonen daarnaast hun eigen cultuur moeten kunnen behouden. In verdere analyses beperken we ons tot assimilatie en integratie, omdat deze twee de meest wenselijke adatatiestrategieen voor Turkse allochtonen gevonden werden. De gemiddelde score op de vijf items over maatschappelijke kansen was 4.32 (SD = 1.26) en ligt dus tamelijk dichtbij de waarde vier, het midden van de schaalwaarden.

14 Multiculturalisme 14 Autochtone Nederlanders schatten de kansen van Turkse allochtonen in vergelijking met de kansen van Nederlanders niet extreem positief of negatief in; ze zijn het er eerder mee eens dan oneens dat Turkse allochtonen dezelfde kansen hebben als Nederlanders. Relaties tussen visie op multiculturalisme en adaptatiestrategieën van Turkse allochtonen Multiculturalisme correleerde positief met integratie (r =.32; p <.01) en negatief met assimilatie (r = -.59; p <.01) en de ingeschatte maatschappelijke kansen van Turkse allochtonen (r = -.27; p <.01). Met andere woorden, autochtone Nederlanders met een positievere kijk op de culturele diversiteit in de Nederlandse samenleving waren ook meer van mening dat Turkse allochtonen zowel hun eigen cultuur moeten kunnen behouden als zich aan de Nederlandse cultuur moeten aanpassen. Verder waren ze meer van mening dat Turkse allochtonen niet dezelfde kansen hebben als autochtone Nederlanders in de Nederlandse samenleving. Autochtone Nederlanders die de aanwezigheid van allochtonen in de samenleving minder waardeerden, waren meer van mening dat Turkse allochtonen zich aan de Nederlandse cultuur moeten aanpassen. Het sterk negatieve verband tussen multiculturalisme en assimilatie geeft aan dat de visie van autochtone Nederlanders op multiculturalisme in belangrijke mate samenhangt met het belang dat ze aan cultuurbehoud van Turkse allochtonen hechten. Invloed van individuele achtergrondkenmerken Met behulp van vier regressie-analyses is de invloed van individuele achtergrondkenmerken (zoals leeftijd, geslacht, opleiding, tevredenheid met eigen kansen, contact met Turkse allochtonen, politieke voorkeur, inkomen, werk, stedelijkheid

15 Multiculturalisme 15 en regio) op respectievelijk de houdingen ten aanzien van multiculturalisme, integratie, assimilatie, en maatschappelijke kansen onderzocht. Uit aanvankelijke analyses bleek dat de variabele regio helemaal geen samenhang vertoonde met de houdingen. Deze variabele is daarom verder niet meegenomen in de analyses. De resultaten van de regressie-analyses zijn in Tabel 3 weergegeven. Van de multiculturalisme-houding werd 13% van de variantie verklaard door de individuele achtergrondkenmerken (p <.05). Opleiding was de meest verklarende variabele ( =.20; p <.05): autochtone Nederlanders met een hogere opleiding waren meer voor multiculturalisme dan autochtone Nederlanders met een lagere opleiding. Verder hadden tevredenheid met eigen kansen een positieve, en leeftijd een negatieve significante bijdrage. Ook politieke voorkeur was van belang; linkser georiënteerde kiezers hadden hogere scores op multiculturalisme. Van de integratie-houding werd slechts 4% van de variantie verklaard door de individuele achtergrondkenmerken, waarbij leeftijd en geslacht een significante bijdrage leverden; ouderen en vrouwen waren meer voor integratie van Turkse allochtonen dan jongeren en mannen. Van de assimilatiehouding werd slechts 5% van de variantie verklaard door de individuele achtergrondkenmerken, waarbij geslacht, opleiding en politieke voorkeur voor VVD of CD een significante bijdrage leverden; mannen, lager opgeleiden en mensen met een politieke voorkeur voor VVD en CD waren meer van mening dat Turkse allochtonen moeten assimileren. Van de maatschappelijke kansen houding werd 7% van de variantie verklaard door de individuele achtergrondkenmerken, waarbij opleiding, contact met Turken en voorkeur voor Groen Links en SP een significante negatieve invloed hadden.

16 Multiculturalisme 16 De conclusie lijkt gerechtvaardigd dat individuele achtergrondkenmerken (zoals leeftijd, geslacht, opleiding, tevredenheid met eigen kansen, contact met Turkse allochtonen en politieke voorkeur) maar een matige invloed hebben op de houding ten aanzien van (Turkse) allochtonen. Opleidingsniveau bleek de sterkste voorspeller te zijn van de houdingen. Discussie In Nederland is de laatste jaren de culturele diversiteit sterk gegroeid, zodat er gezegd kan worden dat Nederland een multiculturele samenstelling kent. In hoeverre de Nederlandse autochtone bevolking culturele diversiteit in de samenleving waardeert, is echter weinig onderzocht. In dit onderzoek staat de houding van 1565 autochtone Nederlanders (een representatieve steekproef) ten opzichte van multiculturalisme centraal. De bevindingen geven aan dat autochtone Nederlanders culturele diversiteit in de Nederlandse samenleving meer passief dan actief steunen. Het begrip multiculturalisme blijkt in Nederland vooral tolerantie van culturele verschillen binnen de samenleving in te houden; het duidt niet op waardering en actieve bevordering van culturele diversiteit. Vrijwel alle autochtone Nederlanders vinden dat Turkse allochtonen zich aan de Nederlandse cultuur moeten aanpassen, maar ze zijn het minder eens over de vraag in hoeverre Turkse allochtonen daarnaast hun eigen cultuur moeten kunnen behouden. Autochtone Nederlanders zijn niet echt positief over multiculturalisme en over cultuurbehoud door (Turkse) allochtonen. Nederland mag dan wel multicultureel zijn, het is niet multiculturalistisch.

17 Multiculturalisme 17 Verder bleek uit de resultaten dat individuele achtergrondkenmerken (zoals leeftijd, geslacht, opleiding, tevredenheid met eigen kansen, contact met Turkse allochtonen en politieke voorkeur) maar een matige invloed hebben op de houding ten aanzien van multiculturalisme en Turkse allochtonen. Data die in dit artikel verder niet besproken zijn wijzen erop dat respondenten die in het buitenland geboren zijn of van wie één of beide ouders in het buitenland geboren zijn, (N = 162) positiever zijn ten aanzien van multiculturalisme dan autochtonen. Culturele achtergond als individueel kenmerk heeft een belangrijke invloed op de houding ten aanzien van multiculturalisme. Dat zowel autochtone Nederlanders als Turkse allochtonenen veel belang hechten aan integratie, lijkt te duiden op een consensual relatie tussen beide (Bourhis et al., 1997). Toch moet in onze visie de overeenstemming in opvattingen niet overschat worden. De opvattingen van autochtonen en Turkse allochtonen zijn maar voor een deel overlappend; beide groepen zijn het erover eens dat Turkse allochtonen zich aan de Nederlandse cultuur moeten aanpassen, maar ze zijn verdeeld over het punt van cultuurbehoud. De meerderheid van Turkse allochtonen heeft echter naast aanpassing ook een sterke voorkeur voor het behouden van de Turkse cultuur (Arends-Tóth & Van de Vijver, 2000; Prins et al., 1996; Van den Reek, 1998; Van de Vijver et al., 1999), terwijl de meerderheid van autochtonen stelt daarentegencultuurbehoud door Turkse allochtonen nauwelijks op prijs stelt (Prins et al., 1996; Verkuyten & Thijs, 1999; huidig onderzoek). Het zwaartepunt van het verschil in opvattingen tussen autochtonen en Turkse allochtonen ligt bij de vraag naar cultuurbehoud en minder bij de vraag naar aanpassing. Het belang van cultuurbehoud wordt door Turkse allochtonen in hun gedrag nog sterker benadrukt dan in hun opvattingen (Arends-Tóth & Van de Vijver, 2000), terwijl

18 Multiculturalisme 18 autochtonen cultuurbehoud in het gedrag ook niet of nauwelijks waarderen (Prins et al., 1996). Op gedragsniveau is er geen overlap (separatie en assimilatie in termen van adaptatiestrategieën), waardoor de onderlinge relatie tussen autochtonen en Turkse allochtonen zelfs conflictueus kan zijn. Dit kan leiden tot het versterken van negatieve stereotypering, communicatieproblemen en een geringe geneigdheid toenadering tot elkaar te zoeken (Bourhis et al., 1997). Verder is het de vraag of autochtonen en allochtonen met integratie hetzelfde bedoelen. In het maatschappelijke debat wordt het begrip integratie vaak gebruikt in de betekenis van aanpassing en assimilatie. De veel gebruikte Nederlandse uitspraak integratie met behoud van eigen cultuur duidt ook op deze interpretatie. De term integratie betekent in de cross-culturele psychologie dat men min of meer evenveel waarde hecht aan cultuurbehoud als aan aanpassing (Berry, 1997). Autochtonen achten echter integratie volgens de definitie van een gelijktijdige investering in de Turkse en in de Nederlandse cultuur niet wenselijk, en zien graag eerder assimilatie bij Turkse allochtonen, waarbij aanpassing wel, maar cultuurbehoud niet benadrukt wordt. De scheiding tussen de adaptatiestrategieën in de praktijk is echter niet zo strikt, zoals het model van Berry (1997) veronderstelt. De twee dimensies - cultuurbehoud en aanpassing - kunnen niet alleen dichotoom (met ja of nee) beantwoord worden, maar er zijn allerlei tussenvormen mogelijk (zoals bijvoorbeeld weinig of veel cultuurbehoud, en weinig of veel aanpassing). Volgens deze benadering kan integratie voor de ene persoon meer Turks dan Nederlands betekenen en voor een andere persoon meer Nederlands dan Turks, terwijl voor een derde persoon integratie evenveel Turks als Nederlands kan betekenen. De opvattingen van allochtonen en autochtonen verschillen volgens deze

19 Multiculturalisme 19 benadering in de mate van de combinatie van cultuurbehoud en aanpassing en niet in de combinatie zelf. Voor autochtone Nederlanders kan integratie eerder de betekenis hebben van meer Nederlands dan Turks 3 dan evenveel Turks als Nederlands. Ter afsluiting moet opgemerkt worden dat het huidige onderzoek over multiculturalisme in Nederland zich voornamelijk heeft gericht op de wenselijke adaptatiestrategie van (Turkse) allochtonen. Op de vraag hoe noodzakelijk en wenselijk het is dat autochtone Nederlanders zich aanpassen in de multiculturele samenleving is niet diep ingegaan. Ook zijn de consequenties (voor- en nadelen) van multiculturalisme voor autochtonen niet voldoende belicht. De resultaten wijzen in de richting dat de meerderheid van de autochtone Nederlanders, in plaats van de voordelen van diversiteit in de samenleving te benadrukken, de aandacht op de eventuele nadelen van cultuurbehoud door allochtonen en de multiculturalistische samenleving richt. Indien een grote nadruk wordt gelegd op de voordelen van een multiculturalistische samenleving voor de eigen groep, is men positiever ten aanzien van multiculturalisme dan wanneer de nadruk wordt gelegd op het feit dat een dergelijke samenleving voordelen biedt aan alle etnische groepen (Berry & Kalin, 1995). Wetgevingen en overheidsmaatregelen 4 leiden niet tot het gewenste resultaat omdat de voordelen ervan niet voldoende zichtbaar zijn voor autochtonen. Toekomstig overheidsbeleid zou zich meer op dit aspect kunnen richten. Samenvattend kunnen wij concluderen dat van een multiculturalistische samenleving waaronder wordt verstaan dat zowel de cultuur van de eigen groep als die van de andere groep gewaardeerd wordt en culturele diversiteit actief bevorderd wordt nog (?) geen sprake is in Nederland. Autochtone Nederlanders zijn niet echt positief over

20 Multiculturalisme 20 multiculturalisme, noch over cultuurbehoud door (Turkse) allochtonen. Er lijken zich twee thema s aan te dienen voor onderzoek en voorlichting in de toekomst. Op de eerste plaats zal nagegaan moeten worden wat allochtonen en autochtonen onder integratie verstaan. Hoeveel aanpassing wordt door autochtonen geëist en hoeveel cultuurbehoud wordt gedoogd? In welke mate vinden allochtonen dat ze zich moeten aanpassen aan de Nederlandse samenleving voordat er sprake is van integratie? Het onderscheid in domeinen, zoals sociale contacten en onderwijs, zou hierbij van belang kunnen zijn. Op publieke domeinen, zoals onderwijs, lijkt aanpassing eerder gewenst en gerealiseerd te worden dan op privé-domeinen zoals opvoeding (Eijsink, 1999). Op de tweede plaats zou meer aandacht moeten komen voor de waargenomen voor- en nadelen van multiculturalistische samenlevingen. Een groter inzicht in deze vragen is wetenschappelijk en maatschappelijk van groot belang. Het multiculturele karakter van de Nederlandse samenleving is immers van blijvende aard. mag dan recent zijn, het zou ook wel eens blijvend kunnen zijn Literatuur Arends-Tóth, J., & Vijver, F. J. R. van de (2000). Views on multiculturalism and acculturation strategies of Dutch and Turkish-Dutch adults. Manucript in voorbereiding. Berg, R. van den, & Bleichrodt, N. (1996). Personal values and acculturation. In H. Grad, A. Blanco, & J. Georgas (Eds.), Key issues in cross-cultural psychology (pp ). Lisse: Swets & Zeitlinger. Berry, J. W. (1997). Immigration, acculturation, and adaptation. Applied Psychology: An international review, 46, 5-68.

21 Multiculturalisme 21 Berry, J. W., & Kalin, R. (1995). Multicultural and ethnic attitudes in Canada: An overview of the 1991 national survey. Canadian Journal of Behavioural Science, 27, Bourhis, R. Y., Moise, L. C., Perreault, S., & Senecal, S. (1997). Towards an interactive acculturation model: A social psychological approach. International Journal of Psychology, 32, Centraal Bureau voor de Statistiek (1999). Statistisch Jaarboek Voorbrug/Heerlen: CBS. CBS. (1997). Statistisch jaarboek Den Haag: SDU. Eijsink, M. (1999). Multiculturalisme en acculturatie van Turken in Nederland: Attitudeonderzoek bij Nederlanders en Turken. Ongeplubliceerde doctoraalsciptie, Katholieke Universiteit Brabant, Tilburg. Hagendoorn, L. (1993). Ethnic categorization and outgroup exclusion: Cultural values and social stereotypes in the construction of ethnic hierarchies. Ethnic and Racial Studies, 16, Kleinpenning, G. L. M. (1993). Structure and content of racist beliefs: An empirical study of ethnic attitudes, stereotypes and the ethnic hierarchy. Utrecht: ISOR. Leeflang, R. L. I. (1996). Beeldvorming en interculturele contacten in de woonomgeving. Tilburg: Wetenschapswinkel Katholieke Universiteit Brabant. Oudenhoven, J. P. van, Willemsma, G., & Prins, K. S. (1996). Integratie en assimilatie van Marokkanen, Surinamers en Turken in Nederland. De Psycholoog, 31,

22 Multiculturalisme 22 Pettigrew, T. F. (1998). Reactions toward the new minorities of Western Europe. Annual Review of Sociology, 24, Ponterotto, J. G., Baluch, S., & Greig, T. (1998). Developmental and initial score validation of the Teacher Multicultural Attitude Survey. Educational and Psychological Measurement, 58, Possel, A. C. (in druk). Juridisch kader. In N. Bleichrodt, & F. J. R. van de Vijver (Red.), Diagnostiek bij allochtonen (p ). Lisse: Swets & Zeitlinger. Prins, K. S., Oudenhoven, J. P. van, & Buunk, B. P. (1996). Integratie van Marokkanen en Turken in Nederland. Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, 51, Reek, E. van den (1998). Acculturatie van Turken in Nederland. Ongepubliceerde doctoraalscriptie, Katholieke Universiteit Brabant, Tilburg. Stanley, L. S. (1996). The development and validition of an instrument to assess attitudes toward cultural diversity and pluralism among preservice physical educators. Educational and Psychological Measurement, 56, Swyngedouw, M., Phalet, K., & Deschouwer, K. (red.) (1998). Minderheden in Brussel. Brussels: VUB Press. Taylor, D. M., & Lambert, W. E. (1996). The meaning of multiculturalism in a culturally diverse urban American area. Journal of Social Psychology, 136, Vijver, F. J. R. van de, Helms-Lorenz, M., & Feltzer, M. J. A. (1999). Acculturation and cognitive performance of migrant children in The Netherlands. International Journal of Psychology, 34,

23 Multiculturalisme 23 Verkuyten, M., & Thijs, J. (1999). Nederlandse en Turkse jongeren over multiculturalisme: Cultuurbehoud, aanpassing, identificatie en groepsdiscriminatie. Sociologische Gids: tijdschrift voor sociologie en sociaal onderzoek, 46,

24 Multiculturalisme 24

25 Multiculturalisme 25 Eindnoten 1 Allochtoon verwijst in dit artikel naar personen die niet in Nederland zijn geboren en/of van wie minstens één ouder in het buitenland is geboren. Autochtoon verwijst naar personen die in Nederland zijn geboren en van wie beide ouders in Nederland geboren zijn. 2 De afstanden ten opzichte van de ideaaltypische scores van de vier adaptatiestrategieën zijn berekend met behulp van de volgende formule: SQRT [(ideaaltypische score op de Nederlandse aanpassing schaal werkelijke score op de Nederlandse aanpassing schaal) 2 + (ideaaltypische score op de Turkse cultuurbehoud schaal werkelijke score op de Turkse cultuurbehoud schaal) 2 ]. De ideaaltypische score voor assimilatie was 7 op de Nederlandse schaal en 1 op de Turkse schaal, voor separatie 1 op de Nederlandse en 7 op de Turkse schaal, voor integratie 7 zowel op de Nederlandse als op de Turkse schaal, en voor marginalisatie 1 op de Turkse en 1 op de Nederlandse schaal. Vervolgens zijn de scores van het maximum, 8.49, bij alle vier de adaptatiestrategieën, afgetrokken om de interpretetatie te vergemakkelijken. Zo betekent een hoge score een kleinere afstand, terwijl met een lage score een grotere afstand wordt aangeduid. 3 Ook in het overheidsbeleid wordt de laatste jaren in Nederland het idee van meer aanpassing dan cultuurbehoud wat scherper benadrukt met o.a. het invoeren van inburgeringscontacten, oftewel het verplicht leren van de Nederlandse taal en het leren van de Nederlandse maatschappelijke waarden en normen op straffe van een lagere uitkering.

26 Multiculturalisme 26 4 Er zijn diverse overheidsmaatregelen getroffen om de positie van allochtonen te verbeteren (Possel, in druk). De werkloosheid onder de allochtone bevolking stijgt echter in plaats van dat hij daalt ondanks het invoeren van de wet Samen voor het stimuleren van evenredige deelname van allochtonen aan de arbeidsmarkt. Volgens de wet Samen (Stimulering Arbeid Minderheden) moeten bedrijven met 35 of meer werknemers jaarlijks een rapportage inleveren bij het arbeidsbureau, waarin moet staan hoeveel allochtonen ze in dienst hebben en wat ze gaan doen om dat aantal te verhogen. Van de 22 duizend rapportageplichtige bedrijven hebben er slechts 6614 een rapport ingediend in 1999.

27 Multiculturalisme 27 Tabel 1 Gemiddeldes, Standaarddeviaties en Factorladingen van de Tien Items over Multiculturalistische Samenleving van de 1565 Autochtone Nederlanders Item M SD Factor lading 1. Nederlanders moeten erkennen dat de Nederlandse maatschappij samengesteld is uit groepen met een verschillende culturele achtergrond. 2. Allochtonen verdienen steun bij het behouden van hun eigen culturele erfgoed in Nederland. 3. Het is het beste voor Nederland als allochtonen hun culturele achtergrond zo snel mogelijk vergeten. a 4. Een maatschappij met verschillende culturele groepen is beter in staat om nieuwe problemen aan te pakken. 5. De eenheid van dit land wordt verzwakt door allochtonen die aan hun oude manier van leven vasthouden.n a. a 6. Als allochtonen hun eigen cultuur willen behouden, moeten ze dat in eigen kring doen. a 7. Een maatschappij met verschillende culturele groepen heeft meer problemen met de nationale eenheid dan een maatschappij met maar een of twee culturele groepen. a 8. Autochtone Nederlanders moeten meer moeite doen om de gewoonten en culturele achtergrond van allochtonen te leren kennen. 9. Allochtone ouders moeten hun kinderen aanmoedigen de cultuur en tradities van hun vaderland in ere te houden. a 10. Mensen die in Nederland komen wonen, moeten hun gedrag aanpassen aan dat van de Nederlanders a Totaalscore Formatted

28 Multiculturalisme 28 a Voor het berekenen van de totaalscore op de multiculturalisme schaal is de item oomgescoord.e JUDIT: CHECK OF DIT KLOPT. ZIJN DE GEMIDDELDEN NIET OMGESCOORD EN DE FACTORLADINGEN WEL? Fons: Zal ik de gemiddelden ook omscoren?

29 Multiculturalisme 29 Tabel 2 Factorladingen in de Pattern Matrix na Oblimin Rotatie van de 15 Attitude-items ten aanzien van Turkse Allochtonen Factor Item Kansen Turkse cultuurbehoud Nederlandse aanpassing 1. Turkse allochtonen hebben op het werk evenveel mogelijkheden als autochtone Nederlanders. 2. Turkse allochtonen hebben op school evenveel mogelijkheden als autochtone Nederlanders. 3. Een Turkse allochtoon met hetzelfde diploma als een autochtone Nederlander heeft evenveel kans op een baan te vinden in Nederland. 4. Turkse allochtonen kunnen in Nederland evenveel bereiken als autochtone Nederlanders. 5. Turkse allochtonen hebben in de Nederlandse maatschappij evenveel kansen als autochtone Nederlanders. 6. Turkse allochtonen moeten veel contact met elkaar hebben Turkse allochtonen moeten hun kinderen volgens Turkse normen en waarden opvoeden. 8. Turkse allochtonen moeten vloeiend Turks spreken Turkse allochtonen motene ernaar streven om de Turkse gebruiken in ere te houden. 10 Turkse allochtonen moeten Turks onderwijs volgen Turkse allochtonen moeten Nederlands onderwijs volgen Turkse allochtonen moeten vloeiend Nederlands spreken Turkse allochtonen moeten veel contact met Nederlanders hebben Turkse allochtonen moeten hun kinderen volgens Nederlandse normen en waarden opvoeden. 15. Turkse allochtonen moeten ernaar streven om te vernederlandsen Cronbach s

30 Multiculturalisme 30 Tabel 3 Regressie-analyse van Achtergrondvariabelen: Gestandaardiseerde Regressiecoefficienten Afhankelijke variabelen Onafhankelijke variabelen Multiculturalismehouding Integratiehouding Assimilatiehouding Maatschappelijke kansen-houding R 2.13*.04*.05*.07* Geslacht (1: man; 2: vrouw).04.09* -.07*.01 Geboortejaar.08* -.09* Opleiding.20* * -.16* Netto inkomen Hebben van een baan Stedelijkheid Tevredenheid met eigen kansen.07* Politieke voorkeur PvdA a.12* Politieke voorkeur VVD a -.17* *.04 Politieke voorkeur D66 a Politieke voorkeur Groen Links en SP a.11* * Politieke voorkeur GPV, RPF en SGP a Politieke voorkeur CD a -.10* *.02 Politieke voorkeur AOV a Contact met Turkse allochtonen * * p <.05 a CDA is (arbitrair) als referentiecategorie gedefinieerd. Derhalve is het regressiegewicht van het CDA gelijk aan nul.

31 Multiculturalisme 31 Figuur onderschrift Figuur 1. Adaptatiestrategieën van allochtonen (Berry, 1997) Figuur 2. Gewenste adaptatiestrategieën van allochtonen op de vijf domeinen beoordeeld door autochtonen

32 Multiculturalisme 32 Is aanpassing wenselijk? Nee Ja Ja Separatie Integratie Is Cultuurbehoud wenselijk? Nee Marginalisatie Assimilatie

33 Multiculturalisme 33 Aanpassing aan Nederlandse cultuur Helemaal Mee Een beetje Niet mee Een beetje Mee eens Helemaal Mee oneens oneens mee oneens oneens, niet mee eens mee eens mee eens 7 (Helemaal mee eens) Separatie (7,1) Integratie (7,7) Behoud Turkse cultuur 6 (Mee eens) 5 (Een beetje mee eens) 4 (Niet mee eens, niet mee oneens) 3 (Een beetje mee oneens) 2 (Mee oneens) *Contacten *Algemeen *Taal *Opvoeding *Onderwijs 1 (Helemaal mee oneens) Marginalisatie(1,1) Assimilatie (1,7)