SAMEN WINNEN ENERGIE WEDSTRIJD VOOR OVERHEIDSGEBOUWEN STRATEGISCH HANDBOEK VOOR DE ENERGIETEAMS

Transcriptie

1 SAMEN ENERGIE WINNEN WEDSTRIJD VOOR OVERHEIDSGEBOUWEN VOOR DE ENERGIETEAMS Met steun van het Horizon 2020 Programma van de Europese Unie

2 CHAPTER 3 December Grafisch ontwerp en lay-out: Samantha Auden (UK), Farm (HU) en Maarten Zerelik (BE) Drukker: Zwartopwit.be Foto's: GreenDependent (5, 9, 11, 12/2, 13, 35); DollarPhoto (2, 8, 12/1, 17, 19, 26, 28) Deze Save@work publicatie is gepubliceerd onder volgende Creative commons licentie: Auteurs: Edina Vadovics, Kristóf Vadovics en Orsolya Antal (GreenDependent Institute, HU) Aanvullingen: Vertaling: Lıga Žogla (Ekodoma, LV) in hoofdstuk 5 Anke Merziger (B. & S.U., DE) en Emma Denorme (Arbeid & Milieu, BE) Anna Visser - Dit handboek voor energieteams van de deelnemende overheidskantoren bevat richtlijnen voor het implementeren en promoten van milieubewust gedrag. Het handboek is geschreven voor het Save@work project, dat gesubsidieerd wordt door het Horizon 2020 Programma van de Europese Unie. De volledige verantwoordelijkheid voor de inhoud van dit handboek ligt bij de auteurs. Het handboek komt niet noodzakelijkerwijs overeen met de standpunten van de Europese Unie. Het EASME noch de Europese Commissie is op eniger wijze verantwoordelijk voor de inhoud van dit handboek. Arbeid & Milieu Gedrukt op 100% gerecycleerd papier (Cyclus print)

3 3 SAMEN ENERGIE WINNEN Save@work is een Europese wedstrijd voor overheidsgebouwen en haar werknemers om zoveel mogelijk energie te besparen op kantoor. De wedstrijd start in maart 2016 en loopt tot februari Minstens 9000 werknemers in 180 kantoorgebouwen verspreid over negen Europese landen gaan de strijd aan om via gedragsverandering zo veel mogelijk energie te besparen. Per gebouw is er een energieteam dat de collega s informeert en energiezuinig gedrag stimuleert. Meer info op

4 Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE 4 Inleiding HOOFDSTUK Klimaatverandering, energieverbruik en gedragsveranderingen op kantoor HOOFDSTUK Beleidscontext Save@work HOOFDSTUK Wat is Save@work? HOOFDSTUK Een energieteam voor Save@work HOOFDSTUK Hoe zorg je voor een goede start van de campagne? HOOFDSTUK Communiceren HOOFDSTUK Motivatie en interesse vasthouden HOOFDSTUK Werken met groepen HOOFDSTUK Goede voorbeelden uit gelijkaardige campagnes HOOFDSTUK Na Save@Work? HOOFDSTUK Bronnen PARTNERS

5 Inleiding CHAPTER INLEIDING3 Welkom bij Klimaatverandering, energieveiligheid en het opraken van fossiele brandstoffen zijn enkele van de belangrijkste vraagstukken van deze tijd. Bedankt, dat je bij dit serieuze onderwerp niet wegkijkt op of je kop in het zand steekt; dat je iets wil doen en dat je geeft om de toekomstige generaties; dat je daadwerkelijk je steen(tje) wil bijdragen om de wereld en je directe omgeving beter te maken. We weten dat het vergroten van de energiebesparing en -efficiëntie op kantoren, op jouw werk, niet de enige oplossing is voor deze grote uitdagingen, maar in combinatie met andere initiatieven en acties kan het zeker een relevante bijdrage leveren. Dit stelt ook de Europese Unie, die inzet op drie fronten: minder broeikasgassen uitstoten, meer gebruik maken van duurzame energie en de energie-efficiëntie verbeteren (meer details zie hoofdstuk 2). En hierbij kun jij helpen, door mee te doen met een wedstrijd voor publieke instellingen en hun medewerkers om zo veel mogelijk energie te besparen. Je staat er niet alleen voor: van maart 2016 tot en met februari 2017 zullen in zo'n 180 gebouwen geëngageerde ambtenaren uit negen verschillende Europese landen samen in actie komen. Je vraagt je misschien af 'Waarom de publieke sector, waarom ik?' De uitdaging is danig groot, dat er actie vanuit alle sectoren (de industrie, huishoudens, de dienstensector) nodig is. En net de publieke sector heeft een belangrijke voorbeeldfunctie naar het brede publiek onder andere op vlak van het besparen van energie en het bevorderen van duurzaamheid. wil daar graag bij helpen en biedt ondersteuning, kennis en hulpmiddelen, zoals online tools, dit handboek, een startworkshop, advies, posters, flyers, Je doet mee aan de omdat je je lokaal wil inzetten voor een betere leefomgeving. Als extra motivatie voor jou en je collega's, reiken we prijzen uit aan de best presterende kantoren in ieder land (zie hoofdstuk 3). Dit handboek bevat goede voorbeelden uit andere kantoorgebouwen, case studies en adviezen voor de energieteams van deelnemende kantoren, voor het organiseren en motiveren van hun collega's - en voor een milieubewustere werkvloer. Het handboek hoef je niet van voor tot achter door te lezen! Gebruik het handboek als een gids: pak het erbij als je voor uitdagingen staat of naar antwoorden zoekt, ga op zoek naar wat voor jou interessant of nuttig is en wat jou helpt bij het uitvoeren van je taken. En contacteer ons als je je antwoorden er niet in terug vindt. En vergeet niet: alleen samen kunnen we iets doen tegen klimaatverandering. We wensen je een plezierige en milieubewuste wedstrijd! Emma Denorme namens Arbeid & Milieu, de Belgische Save@work partner. 5

6 Hoofdstuk 1 HOOFDSTUK 1 6 KLIMAATVERANDERING, ENERGIEVERBRUIK EN GEDRAGSVERANDERINGEN OP KANTOOR Klimaatverandering is een zeer actueel, wereldwijd milieuprobleem, net zoals bijvoorbeeld het verlies aan biodiversiteit, ontbossing, het dunner worden van de ozonlaag, verzuring van de oceanen en bodemerosie. De toename van broeikasgassen 1 in de atmosfeer is de grootse oorzaak van het versterkte broeikaseffect. 97 procent van de klimaatwetenschappers is het erover eens: "de opwarming van de aarde gedurende de afgelopen eeuw is grotendeels het gevolg van menselijk handelen." 2 De twee menselijke activiteiten die het meest bijdragen aan dit versterkte broeikaseffect en daarmee dus aan klimaatverandering, zijn in de eerste plaats de verbranding van fossiele brandstoffen voor energieopwekking en transport, en op de tweede plaats ontbossing (zie figuur 1). CH % N % F-gassen 1.1% CO 2 gebruik van fossiele energie, afval en afvalwater 56.6% Verder groeit binnen de maatschappij het besef dat als we nu niets doen om klimaatverandering tegen te gaan en we ons niet aanpassen, de lokale en wereldwijde gevolgen uiteindelijk onomkeerbaar zullen zijn. De landen van de Europese Unie zijn het er over eens dat dit iedereens verantwoordelijkheid is en dat alle sectoren moeten meehelpen om het door mensen veroorzaakte deel van klimaatverandering te verminderen. Het doel van dit handboek is om overheidsdiensten te helpen hun verantwoordelijkheid te nemen en door middel van gedragsveranderingen hun energieverbruik te verlagen en dus minder broeikasgassen uit te stoten. Op consequences/index_nl.htm lees je meer over de gevolgen van klimaatverandering, een film zoals bijvoorbeeld 'An Inconvenient Truth' is interessant om te kijken (details en andere films: zie hoofdstuk 11) CO 2 (ontbossing, ontbinding van biomassa, edm) 17.3% CO 2 (andere) 2,8% Figuur 1: Het aandeel van de verschillende broeikasgassen in de totale emissies gelinkt aan menselijke activiteiten (wereldwijd) Meer over broeikasgassen en het broeikaseffect lees je op 2 Bron: 3 Bron: IPCC (2007) Klimaatverandering 2007 Synthesis Raport, via publications_and_data_reports.shtml Kantoren en klimaatverandering Mensen denken vaak dat kantoorgebouwen lang niet zo slecht zijn voor het milieu, want in vergelijking tot de industrie, de transportsector en de huishoudens dragen ze toch maar weinig bij aan de uitstoot van broeikasgassen? Wat veel mensen echter niet weten, is dat kantoorgebouwen in de EU verantwoordelijk zijn voor 40% van het totale energieverbruik en 36% van de CO 2 - uitstoot 4 (een van de belangrijkste broeikasgassen). Dus kantoorgebouwen dragen wel degelijk fors bij aan klimaatverandering: 4 Bron:

7 Hoofdstuk 1 door energie te gebruiken voor verwarming, verkoeling en verlichting; door energie te gebruiken voor allerlei apparaten; doordat het energie kost om naar je werk te reizen of zakenreizen te maken; doordat de producten en diensten die worden aangekocht ook energie hebben gekost, bijvoorbeeld de productie van apparatuur en papier, en de toelevering daarvan. tenslotte zijn veel overheidskantoren publieke plaatsen, waar bezoekers te zien krijgen op welke manier de overheden omgaan met energie. Als overheidsinstanties zuinig omgaan met energie en ze dit duidelijk kenbaar maken, dan kan dat ervoor zorgen dat anderen hun voorbeeld zullen volgen. Uit onderzoek en ervaring blijkt dat je tot 20% minder energie kunt gebruiken met het effectief doorvoeren van gedragsveranderingen en dat is precies wat Save@work wil bereiken. Geloof i.v.m. resultaat Evaluatie van resultaat Normen Attitude Wat bedoelen we met gedragsveranderingen? Hoe werkt dat? Faciliterende voorwaarden We richten ons op dingen die je iedere dag doet en proberen die te veranderen: de lichten aan en uitdoen, de temperatuur voor de verwarming of airconditioning goed instellen, het goed gebruik en onderhoud van verschillende systemen (verwarming, verlichting, printers ), het organiseren van evenementen, eten en drinken, reizen, Veel mensen denken dat ze al heel zuinig omgaan met energie en dat er weinig te besparen valt met het veranderen van hun gewoontes. Onderzoek en ervaring laten echter zien dat dit vaak niet klopt: met behulp van experts, trainingen en praktische hulpmiddelen, en natuurlijk door zelf ons best te doen, kunnen we door middel van gedragsveranderingen behoorlijk wat energie besparen: tot maar liefst 20%! Er bestaan verschillende theorieën en modellen over de totstandkoming van gedragsveranderingen. Hier leggen we de theorie van Triandis uit, die laat zien dat we op allerlei zaken moeten letten om gedragsveranderingen teweeg te brengen (zie figuur 2). Triandis stelt dat de bestaande gedragspatronen op een kantoor beïnvloed worden door zowel sociale factoren, emoties, als oud gedrag. Gedrag is het resultaat van intentie (die wordt beïnvloed door onze attitudes, door sociale factoren en door emoties), van wat we gewoonlijk in een dergelijke situatie zouden doen, en van de aanwezigheid van bevorderende (of hinderlijke) omstandigheden. Dit lijkt op het eerste gezicht allemaal erg ingewikkeld, maar gelukkig is Save@work zo opgezet dat het je bij al die verschillende aspecten kan helpen. 7 Rollen Sociale factoren Intentie Zelfconcept Emoties Gevoel Gedrag Figuur 2: Triandis' theorie van interpersoonlijk gedrag (Jackson, 2005) Frequentie gedrag Gewoontes 5 Bron: Europees Milieu Agentschap (EEA) (2013) Efficiënter met energie omgaan door gedragsveranderingen - wat is daar voor nodig? Kopenhagen, Denemarken. 52 blz. Zie 6 Bron: Jackson, T. (2005). Motivating sustainable consumption- A review of models of consumer behaviour and behavioural change. Een rapport van het Sustainable Development Research Network London. Beschikbaar via: motivating_sc_final.pdf

8 hoofdstuk 2 HOOFDSTUK 2 BELEIDSCONTEXT SAVE@WORK 8 In 2007 nam de Europese Raad een reeks ambitieuze milieu- en klimaatdoelen aan onder de noemer Het doel is om tegen het jaar 2020 een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen met 20%, een stijging van aandeel duurzame energie tot 20%, en een toename van de energie-efficiëntie met 20% te realiseren. In oktober 2015 werden nieuwe Europese energie- en klimaatdoelstellingen geformuleerd voor de periode , tegen dan zijn de cijfers respectievelijk 40% (reductie uitstoot), 27% (aandeel hernieuwbare energie) en 27% (energie-efficiënter). Hoewel we met de doelstelling voor 20% duurzame energie op de goede weg zijn, is de doelstelling voor energie-efficiëntie tegen 2020 nog lang niet bereikt! De Europese commissie heeft de publieke sector aangewezen om op het gebied van energie-efficiëntie een voorbeeldfunctie te vervullen. Om bestaande gedragspatronen te veranderen, moet energieefficiëntie daarom worden ingebouwd in alle relevante beleidsgebieden, inclusief scholing en training. Gelukkig zijn er door de publieke sector de afgelopen tien jaar al verscheidene initiatieven gestart om de energie-efficiëntie te vergroten. Je staat er dus niet alleen voor! Het Burgemeestersconvenant is het voornaamste initiatief binnen Europa. Het is een samenwerking met lokale en regionale overheden die zich vrijwillig inzetten om de energie-efficiënte en het aandeel duurzame energie in hun regio te vergroten. Op provinciaal niveau werd dit met kracht bij gezet door de doelstelling 'Vlaams Brabant klimaatneutraal', waarbij de provincie nastreeft om tegen 2040 klimaatneutraal te zijn. Er zijn ook tal van burgerinitiatieven die werken aan energie-efficiëntie, waar jij je door kunt laten inspireren of waar je contact mee op kunt nemen. Een voorbeeld zijn de Transition Towns. Dit is een volksbeweging die wereldwijd probeert weerstand te bieden aan piekolie, milieuschade en economische instabiliteit, door lokale groepen op te richten die het gedachtengoed van het transitienetwerk uitdragen, ze zijn ook in Vlaanderen actief: Via de campagne energiejacht hebben heel wat burgers de voorbije jaren nauwgezet hun energiegebruik geregistreerd met als doel energie te besparen. De campagne zelf bestaat niet meer, maar iedereen kan gebruik maken van de tool www. energieid.be. Tot slot engageren veel publieke organisaties en instellingen, misschien ook die van jou, zich voor diverse normen of uitdagingen die van pas kunnen komen tijdens de Save@work campagne, zoals: ISO Energiemanagementsysteem ISO Milieuzorgsysteem Energie-, milieu-, duurzaamheids- of klimaatveranderingsbeleid Ga na of jouw gemeente of organisatie meedoet aan een van de bovenstaande initiatieven, of jouw kantoorgebouw voldoet aan een van de ISOstandaarden en of er andere relevante beleidsdoelen zijn waarvoor jouw organisatie zich engageert. Als je de acties van Save@work aan deze zaken kan koppelen, zal je op meer steun van je organisatie kunnen rekenen. Informeer je dus goed. 7 Hier lees je meer over het Europese energiebeleid (Engels): documents/2011_energy2020_en_0.pdf

9 hoofdstuk 3 HOOFDSTUK 3 WAT IS SAVE@WORK? 9 Save@work is een wedstrijd waarbij overheidskantoren een jaar lang zoveel mogelijk energie besparen. De wedstrijd loopt van 1 maart 2016 tot en met 28 februari Er doen ongeveer 180 kantoorgebouwen mee, gelegen in negen Europese landen (België, Duitsland, Frankrijk, Hongarije, Italië, Letland, Oostenrijk, het Verenigd Koninkrijk en Zweden). De 180 kantoorgebouwen gaan op drie verschillende terreinen de strijd met elkaar aan, namelijk: 1. Welk gebouw kan er door middel van gedragsverandering de meeste energie besparen? (categorie 1: grootste besparing) 2. Welk gebouw organiseert er de beste en creatiefste campagne? (categorie 2: beste campagne) 3. Welk gebouw schrijft het beste en meest duurzame plan van aanpak om ook in de toekomst energie te besparen? (categorie 3: duurzaamste campagne) Behalve dat er natuurlijk energie wordt bespaard, zijn er ook prijzen voor de best presterende gebouwen en hun werknemers: Per categorie is er één winnend team, zij ontvangen hiervoor een prijs. De teams met de grootste energiebesparing uit de negen deelnemende landen mogen met drie teamleden en de burgemeester/bestuurder deelnemen aan de Europese prijsuitreiking. Door het energieverbruik van je gebouw te registreren in de online tool, kun je het totaal aan energiebesparing van jouw gebouw monitoren. Ter motivatie van jou, je collega's en het stadbestuur zullen de (geverifieerde) energie- en CO 2 -besparingen van jullie gebouw getoond worden op de website ( be). Met deze gegevens kan je het project ook onder de aandacht brengen bij het brede publiek. Natuurlijk hoeven jullie, als energieteam, in jullie gebouw niet alles alleen te doen. Arbeid & Milieu, de Belgische Save@ work partner, zal jullie voorzien van de nodigde kennis, hulpmiddelen en ondersteuning voor het controleren en terugbrengen van het energieverbruik in jullie gebouw. Arbeid & Milieu voorziet jullie van volgende ondersteuning: hulp bij het opzetten van een energieteam voor jullie gebouw, dat een jaar lang verantwoordelijk zal zijn voor het voeren van de motivatie- en informatiecampagne hulp bij individuele energie-audit een startworkshop voor jullie energieteam een nationale startevenement voor de deelnemende overheidskantoren informatie over hoe je het energieverbruik in jullie gebouw omlaag kunt brengen, hoofdzakelijk door middel van gedragsveranderingen flyers en posters (digitaal en analoog), om binnen jullie kantoor aandacht voor de campagne te vragen en een template voor gepersonaliseerde affiches een online tool voor het monitoren van het energieverbruik in jouw gebouw de Green Clicks tool om werknemers inzicht te geven in hun eigen gedrag en waar ze tips krijgen versturen van tweewekelijks bespaartips voor jou en je collega's, om tijdens dagelijkse activiteiten minder energie te verbruiken. een startpakket met een aantal simpele hulpmiddelen zoals een thermometer, energiemeter, stickers om je collega's daarop te attenderen. Meer informatie over de taken en de rol van de energieteams vind je in hoofdstuk 4.

10 hoofdstuk 3 Wat gaat er allemaal gebeuren tijdens de Save@work campagne, en wanneer? 10 TIJDSPAD ACTIE DEELNEMERS GEMEENTE / OVERHEIDS- KANTOREN TAKEN VOOR DE LEDEN VAN HET ENERGIETEAM ONDERSTEUNING DOOR NATIONALE PARTNER april - december 2015 Selecteren van 20 kantoorgebouwen, ondertekenen van samenwerkingscontracten Lokaal bestuur juli - december 2015 Verzamelen van de belangrijkste energiedata over het gebouw, als basis voor de wedstrijd Energie-experts en/of facilitaire dienst juli - december 2015 Samenstellen van de energieteams in ieder gebouw Stadsbestuur, contactpersoon Save@ work en enthousiaste collega's Samenstellen van het energieteam Hulp bij opzetten energieteam. december februari 2015 Eenvoudige energieaudit Energie-experts, facilitaire dienst Energiechecklist doorlopen Voorzien energiechecklist en assisteren bij invullen en interpreteren. februari 2015 Startevenement Energieteam en afgevaardigde bestuur Deelnemen aan het evenement, collega's uitnodigen Het startevenement organiseren januari - februari 2016 Startworkshop (in elk overheidskantoor) Energieteam en ander geïnteresseerde of relevante collega's Deelname aan workshop, collega's ervoor uitnodigen, plan van aanpak voor het gebouw schrijven Trainingen organiseren maart februari 2017 Wedstrijd Samen energie winnen (12 maanden lang) Alle werknemers binnen het gebouw (aangemoedigd door het energieteam) Het energieteam leiden, energiedata invoeren in de online tool, collega's motiveren, flyers en posters uitdelen, aan de slag gaan met de starterkit, bespaartips doorsturen aan collega's, Green Clicks gebruiken en promoten Online tool voor het invoeren van data verzorgen, Green Clicks tool voor individuen, tweewekelijkse bespaartips, continue ondersteuning van het energieteam april - mei 2017 Evaluatie van de wedstrijdresultaten Nationale werkgroepen (afgevaardigden en experts vanuit de deelnemende gemeenten) Doorgaan met besparen (zie hoofdstuk 10) Aanleveren vragenlijst evaluatie. mei - juni 2017 Nationale prijsuitreiking Lokaal bestuur, energieteams, pers Deelnemen aan het evenement, collega's uitnodigen Nationaal evenement organiseren juni 2017 Internationale prijsuitreiking De winnende teams uit ieder land Deelname door winnend team Reis organiseren voor het winnende team

11 hoofdstuk 4 HOOFDSTUK 4 EEN ENERGIETEAM VOOR SAVE@WORK Het energieteam is cruciaal voor de campagne: de leden van het energieteam zijn de ambassadeurs van Save@work in ieder gebouw. Het energieteam bestaat uit een enthousiaste groep werknemers die zich verantwoordelijk en geroepen voelt om de verandering naar een meer energiezuinig gebouw te stimuleren. Het energieteam moet uiteraard niet alles zelf doen, maar zij zijn wel de mensen die er voor zorgen dat de informatie verspreid wordt en die de collega's enthousiast maken en stimuleren om stappen te zetten naar een duurzaam of duurzamer energiegebruik. Wat doe je als lid van het energieteam? Je bent verantwoordelijk voor het verloop van de wedstrijd in je gebouw, en maakt hiervoor gebruik van de aangeboden input en tools; Je helpt de campagne ontwikkelen en uitvoeren; Je informeert en motiveert je collega's oa. met het campagne materiaal van Save@work; Je meet op regelmatige basis (tweewekelijks) het energieverbruik van je gebouw; Je kan deelnemen aan de startworkshop (speciaal georganiseerd voor het energieteam van je gebouw), aan het startevenement op donderdagmiddag, 25/02/16 (in het Provinciehuis) én aan de prijsuitreiking. "Twijfel er nooit aan of een kleine groep weldenkende en vastberaden burgers de wereld wel kan veranderen: dat is juist de enige manier waarop de wereld ooit verandert." (Margaret Mead) Hoe groot is een energieteam? Een energieteam bestaat uit 3-10 personen, uiteraard hangt dit af van de grootte van het gebouw en het aantal werknemers. Het uiteindelijke aantal hangt ook af van het aantal werknemers dat bereid is om actief deel te nemen aan het streven naar energiebesparing en zo ook aan het werken in een groener, meer duurzaam kantoor. Welke persoonlijke meerwaarde haal je uit je deelname aan het energieteam? Er zijn heel wat voordelen, we sommen er slechts enkele op: Het werk is vernieuwend ten opzichte van je dagelijks werk; Het is een positieve actie die je samen met je collega's onderneemt; Je maakt deel uit van een (nieuwe) groep waarmee je veel plezier kan hebben in de zoektocht om energie besparen; Je leert onbekende of minder bekende collega s van andere diensten (beter) kennen, wat ook professioneel een meerwaarde kan zijn; Je krijgt de kans om je vaardigheden in een nieuw werkveld te ontwikkelen, en om nieuwe vaardigheden te leren; Je leert samen met je collega's bij over energiebesparing & klimaatverandering; Je leert energie - en zo ook geld besparen, en dit 11

12 hoofdstuk 4 12 kan je ook thuis toepassen; Je ontdekt hoe energieteams van andere lokale overheden én in andere landen de uitdaging aangaan en haalt hier inspiratie uit; Je helpt energie en geld sparen in je gebouw; Als je de creatiefste campagne organiseert en/of de grootste energiebesparing realiseert kan je mooie prijzen winnen! Het gebouw met de grootste energiebesparing mag bovendien afgevaardigden sturen naar de Europese bijeenkomst (juni 2017), waar je de teams uit de acht andere landen zal ontmoeten. Het energieteam: wie kan er deel van uitmaken? Iedereen! Er is geen speciale voorkennis of ervaring vereist, uiteraard moet je wel bereid zijn om je te engageren en tijd vrij te maken voor de campagne. We raden aan om je energieteam samen te stellen met werknemers van verschillende diensten. Let er verder op dat de mensen een verscheidenheid aan kennis en vaardigheden binnen brengen, aangezien er verschillende te vervullen taken zijn, zoals: je collega's aan te zetten om energie te besparen en hen hier aan te herinneren communicatie: s schrijven aan collega's, collega's aanmoedigen om regelmatig de tool Green Clicks te gebruiken, interessante en motiverende materialen uitwerken die je collega's aanzetten om energie te besparen (op basis van het aangeleverde materiaal van Save@work), nieuwsitems over Save@work schrijven en posten op de website, het intranet of een intern magazine van je organisatie, nieuwsitems aanleveren voor de lokale pers, de deelname, jullie activiteiten en de (tussentijdse) resultaten bekend maken bij je collega's, diensthoofden, de media, op lokale activiteiten,., verslag geven van de (tussenstand van de) resultaten van de campagne aan de diensthoofden en het college en aan Arbeid & Milieu. energieverbruik opvolgen: verzekeren dat de energiegegevens regelmatig (om de twee weken) afgelezen en geregistreerd worden in de online tool, helpen bij het gebruik van de energiemeter door het samen met de collega's te gebruiken en zo ontdekken welke apparaten de meeste energie verbruiken, hoe energie bespaard kan worden edm.; beheer en organisatie: algemeen beheer van de campagne Save@work in je gebouw, beheer van het energieteam: vergaderingen organiseren, taken verdelen, in de gaten houden dat alles gebeurt, mensen herinneren aan hun taken, mensen motiveren,. organiseren van activiteiten en infomomenten voor collega's, posters, stickers en pictogrammen ophangen om

13 hoofdstuk 4 Organiseren en creëren van activiteiten voor collega's en extra materialen die helpen om energie te besparen en om de campagne aanlokkelijk te houden, Er voor zorgen dat iedereen in het team zich goed voelt en amuseert. Hoe vorm je het energieteam? Het energieteam wordt bij voorkeur samengesteld op vrijwillige basis. Maak strategische keuzes bij de samenstelling van het energieteam. Het is belangrijk om een variëteit aan mensen te hebben in je team, denk daarbij aan mensen die: Door de oproep algemeen bekend te maken, bereik je collega's waar je mogelijks zelf niet aan gedacht had. Door collega's individueel te benaderen (mondeling of per mail) spreek je hen meer aan én kan je mensen uitnodigen van wie je weet dat je graag met hen samenwerkt of waarvan je denkt dat ze nuttig zijn en belangrijke vaardigheden te bieden hebben voor het energieteam en de campagne. 13 realisaties mogelijk kunnen maken, omdat ze de juiste positie hebben in je organisatie, of omdat ze de goede connecties hebben, toegang hebben, of kunnen krijgen, tot de energiegegevens en meters, enthousiast zijn en bereid om tijd en moeite te investeren in het besparen van energie, vlot babbelen met (onbekende) collega s en hen goed kunnen overtuigen, goed een groep kunnen leiden. Als er iemand in je gemeente verantwoordelijk is voor een strategisch plan of een actieplan met betrekking tot duurzaamheid, milieu, klimaatverandering of energie, is hij/zij de uitgelezen persoon om uit te nodigen voor je energieteam. Mensen hebben verschillende voorkeuren om benaderd te worden. Maak daarom je collega's op verschillende manieren warm om lid te worden van het energieteam. Informeer je collega's over de opportuniteit, gebruik hiervoor de posters en flyers van Save@work. Plaats een oproep op de interne website of in een interne nieuwsbrief, als deze bestaan Verspreid informatie over Save@work via een interne en vermeld daarin de oproep om deel uit te maken van het energieteam Onder de middag of tijdens een teamvergadering: korte voorstelling van het project en oproep! Individuele benadering (zie hierna) Hoe vorm je het energieteam? Op het moment dat je enkele geïnteresseerden hebt, maar graag nog wat extra mensen betrekt, is het aangewezen om een informele bijeenkomst te organiseren, vb. tijdens een middagpauze, of op het einde van de werkdag. Voorzie de nodige informatie over de campagne en de mogelijkheden die er zijn om het energieteam te vervoegen. Je kan deze bijeenkomst op gelijkaardige manieren bekend maken als voor de promotie van de campagne (posters, mailing, persoonlijke uitnodiging.). De volgende stappen zijn: de gebouwfiche invullen (kan met de teamleden samen) en de workshop waarvoor we een datum zullen afspreken per gebouw (halve dag in januari/februari). Als jullie elk om beurt iets lekkers meenemen voor op jullie vergadering van het energieteam, maak je de vergadering gezellig, persoonlijk en aanlokkelijk. Het helpt om een goede groepssfeer op te bouwen.

14 hoofdstuk 5 HOOFDSTUK 5 14 HOE ZORG JE VOOR EEN GOEDE START VAN DE CAMPAGNE? Goed begonnen is half gewonnen. Steek daarom genoeg tijd en moeite in de voorbereiding en planning. Zorg er ook voor dat iedereen die aan de campagne meehelpt dezelfde doelen voor ogen heeft en weet wat zijn rol en verantwoordelijkheden zijn. We geven je diverse tips en ideeën. Betrokkenheid van het (gemeente) bestuur Dat je mag deelnemen aan Save@work betekent alvast dat het (gemeente)bestuur overtuigd is van het belang om ook via gedragsverandering in te zetten op energiebesparing en dat deelnemen aan deze wedstrijd voor hen belangrijk is. Desalniettemin is het van belang om regelmatig contact te hebben me je bestuur. Het kan zijn dat ze al hebben laten weten hoe en hoe vaak ze contact willen met het energieteam en wat voor soort rapportage ze willen ontvangen. Zo niet, dan kun je voor dit project op dezelfde manier rapporteren als je dat voor je gewone werk ook doet. Onze suggesties: Nodig voor belangrijke campagnehoogtepunten afgevaardigden van de gemeente uit. Als jullie een startevenement organiseren, kun je ze vragen om een bijzondere rol in te vullen, bijvoorbeeld door het evenement officieel te openen. Plan regelmatig korte vergaderingen om te bespreken hoe het gaat en tegen welke problemen jullie aanlopen. Stuur regelmatig (maandelijks of tweemaandelijks) korte verslagen naar de verantwoordelijke schepen/ bestuurder. In het beste geval maakt de persoon in kwestie deel uit van je energieteam. Duidelijke afspraken met de diensthoofden Maak niet alleen afspraken met het (gemeente)bestuur, doe dit ook met de diensthoofden. Het is niet slecht om met hen tenminste één vergadering te voorzien om te overleggen over onderstaande zaken: Licht toe wat de voordelen van deze campagne zijn voor het kantoor. Spreek af hoeveel tijd jij en je collega s iedere werkweek aan de campagne besteden. Van welke middelen mogen jullie gebruik maken (bijv. vergaderruimtes, materiaal voor de campagne, uren van andere werknemers)? Over welke aspecten van de wedstrijd mogen jullie naar buiten treden? Wie geeft er toestemming voor het gebruik van materialen en voor externe communicatie? Afspraken maken en samen werken met het energieteam Voor het samenstellen van het energieteam verwijzen we naar hoofdstuk 4. Net als bij de campagne in zijn geheel is het begin, de eerste vergadering van het energieteam, erg belangrijk, omdat deze erg bepalend is voor hoe jullie tijden de rest van de campagne zullen samenwerken. Tijdens de eerste vergadering zijn onderstaande zaken essentieel, enkele zaken hiervan zal je ook tijdens de startworkshop doen: Leer iedereen kennen en vraag aan iedereen waarom hij of zij zich bij het team heeft aangesloten; Bespreek en verduidelijk de doelstellingen van de campagne, zodat alle neuzen in dezelfde richting staan. Het is handig om zowel globale doelstellingen (vb. "Door middel van de Save@work campagne willen we het bewustzijn rond energieverbruik in ons

15 hoofdstuk 5 gebouw vergroten") als concrete doelen te hebben (vb. "Tegen het eind van de wedstrijd willen we ons energieverbruik hebben verlaagd met minimaal 10%; of we willen we dat tenminste 70% van onze collega s aan het project heeft meegewerkt"). We raden aan om iemand van het (gemeente) bestuur uit te nodigen om de eerste vergadering van het energieteam bij te wonen, om de vergadering te openen en om aan iedereen te laten zien dat er steun van bovenaf is voor jullie deelname aan de Save@work wedstrijd. Praat met elkaar over de verwachtingen die iedereen van de campagne heeft en bespreek of die verwachtingen eventueel moeten worden bijgesteld; Inventariseer bij iedereen welke kennis en vaardigheden hij of zij bezit en hoe die van nut kunnen zijn voor de wedstrijd. Hierbij kun je aan allerlei dingen denken, bijvoorbeeld wie er kan helpen met foto's maken, wie er toegang heeft tot de meters, wie er goed is in het schrijven van wervende uitnodigingen, wie creatief is, wie er al het een ander weet over het besparen van energie, wie er goed is in planningen maken en zorgt dat iedereen zich er aan houdt,. Spreek af hoe vaak jullie zullen vergaderen en plan meteen een volgende vergadering in; Bespreek hoe jullie met elkaar en met jullie collega's zullen communiceren: maken jullie een eigen mailinglist, een groep op een van de sociale media, krijgen jullie een vaste plek op het intranet? Maak een plan van aanpak voor het energieteam. Tijdens de eerste vergadering kun je bijvoorbeeld op een flip-over een overzicht van het hele jaar maken en opschrijven wat er wanneer gaat gebeuren. Waarschijnlijk verandert dat later nog, maar het is in ieder geval nuttig om een plan te maken, omdat je dan zeker weet dat iedereen dezelfde visie deelt; tijdens iedere vergadering kunnen jullie het plan weer verder uitwerken. Maak een lijst met dingen die tijdens de wedstrijd gedaan moeten worden en bespreek die; Verdeel de taken over de teamleden. En last but not least: zorg ervoor dat het allemaal ook leuk en gezellig is! Neem een lekker hapje of drankje mee naar de vergaderingen; vul samen een interessante vragenlijst over klimaatverandering en/of energie-efficiëntie in; kijk met zijn allen een filmpje (zie suggesties in hoofdstuk 11). Bespreek hoe jullie als groep te werk zullen gaan en maak daar afspraken over: hoe vaak vergaderen jullie, hoe wordt er gecommuniceerd, hoe verdelen jullie de taken en verantwoordelijkheden? In het begin van de campagne zal de wedstrijd iets meer tijd kosten, omdat je dan alles moet organiseren en in gang moet zetten maar vergeet niet dat dit begin heel belangrijk is voor het slagen van je campagne! Een nulmeting van het energieverbruik Voordat je energie kunt gaan besparen, moet je eerst weten hoeveel energie er op dit moment wordt verbruikt. Met andere woorden, er moet een nulmeting worden gemaakt, met de energie-experts van de gemeente. Save@work zorgt voor een energie-checklist om het energieverbruik in jullie kantoor te meten. Verder is het voor het opstellen van de nulmeting handig om de volgende zaken te onderzoeken, en er data over te verzamelen: Het huidige en het vroegere energieverbruik op jullie kantoor. De sterke en zwakke punten van de energieconsumptie op jullie kantoor. Weten dat er al een aantal dingen goed gaan en hoeveel energie daarmee bespaard wordt, werkt voor iedereen zeer motiverend. Hiervoor kan je je laten inspireren door enkele andere tools (checklists voor kantoren, een ecomapping tool) zie hoofdstuk 11. De gewoonten van werknemers, wat betreft het gebruik van energie; De kennis over klimaatverandering en energieverbruik die het energieteam en je collega's al in huis hebben, en alle ideeën over wat er binnen jullie gebouw gedaan kan worden; Hoe individuele werknemers omgaan met energie, om te beginnen de leden van het energieteam, 15

16 hoofdstuk 5 16 maar later ook andere collega's. De Green Clicks tool van Save@work geeft iedereen meer inzicht in zijn/haar omgang met energie en geeft tips om die te verbeteren. Je kunt de tool regelmatig checken en op die manier je persoonlijke vooruitgang zien. A&M kan op basis van deze tool ook anonieme informatie bezorgen over het individuele energiegedrag van de werknemers in je gebouw. Op het eerste gezicht lijkt het misschien vreemd om je collega's te vragen hoe er in jullie gebouw wordt omgegaan met energie en hoe dit verbeterd zou kunnen worden (zij zijn geen experts op dat gebied). De ervaring leert echter dat de mensen die een gebouw gebruiken, de systemen (verwarming, verlichting) en de apparaten in dat gebouw kennen en gebruiken en daardoor vaak heel goed kunnen aangeven hoe ze hun gedrag en gewoontes zouden moeten veranderen om energie te kunnen besparen, ook al zijn ze geen experts. Het loont dus zeker de moeite om met ze te praten! Daarnaast is de kans groter dat ze later actief zullen deelnemen aan de campagne, als er ruimte is voor hun mening en hun ervaring. Dit lijkt in het begin misschien allemaal erg veel werk. Maar maak je geen zorgen! Arbeid & Milieu (A&M) zorgt voor voldoende hulp en ondersteuning (zie ook hoofdstuk 3). Zo worden jullie bijvoorbeeld uitgenodigd voor het startevenement en voor de startworkshop, waar jullie uitgebreide instructies krijgen en ook alvast kunnen beginnen met de nulmeting. Tijdens de startworkshop krijgen jullie ook tips en hulp bij het schrijven van het actieplan voor de campagne (en voor daarna). Het actieplan kunnen jullie voor een deel baseren op de resultaten van de nulmeting. Een actieplan schrijven voor het campagnejaar Je kunt bijvoorbeeld de volgende onderdelen opnemen in je actieplan: PLAN Een korte analyse, waarin jullie beschrijven op CHECK welke manier er met energie wordt omgegaan in jullie kantoor, met sterke en zwakke punten, en wat er moet veranderen; Een lijst met maatregelen om energie te besparen, zodat die targets ook gehaald worden, inclusief korte beschrijving, tijdslijn en de naam van de persoon die verantwoordelijk zal zijn voor de implementatie; De verschillende evenementen die jij en je collega's gaan organiseren: presentaties, wedstrijden, discussiefora, bijeenkomsten, ; Op welke manier je gaat communiceren met de werknemers; Een plan voor het monitoren van jullie activiteiten om er zeker van te zijn dat de gewenste gedragsveranderingen, en hiermee gepaard gaand de energiebesparing, ook daadwerkelijk tot uiting komen; Een communicatieplan, waarin jullie omschrijven hoe jullie de campagne naar buiten toe zullen communiceren. Focus op energiebesparing, maar overweeg wel om in te gaan op eventuele opportuniteiten om in te spelen op aanverwante thema s zoals duurzame energie, duurzame mobiliteit, duurzaam voedsel, recyclage Het is ook handig om de inzichten en resultaten van jullie eerste vergadering in het plan op te nemen (het plan van aanpak van het energieteam). ACT DO Om veranderingen succesvol door te kunnen voeren heb je natuurlijk een goed plan nodig. Daarom is het van belang dat er, bij voorkeur voordat de wedstrijd van start gaat en er andere collega's mee gaan doen, een actieplan geschreven wordt, waarin jullie beschrijven hoe jullie de campagne op jullie kantoor gaan opzetten. Onder de deelnemende gebouwen wordt het beste actieplan gekozen en daarmee kan je een prijs winnen! Een goed actieplan kan dus meer zijn dan een handig instrument.

17 hoofdstuk 5 Wil je dat jullie gebouw na afloop van de campagne doorgaat met het besparen van energie en wil je kans maken op een van de prijzen in de categorie 'Duurzaamste Campagne' (categorie 3)? Dan loont het de moeite om na afloop van de wedstrijd jullie actieplan bij te werken en te bedenken hoe jullie na Save@work kunnen doorgaan met energie besparen. Je collega's bij de campagne betrekken Voor een succesvolle campagne zijn je collega's essentieel. Je moet hen overtuigen en motiveren zodat ze in actie schieten en mee doen. We geven een aantal ideeën om je collega's van in het begin bij de wedstrijd te betrekken. Hoe je de collega's betrokken en gemotiveerd houdt, lees Baseline 2015 Saving 2016 je in hoofdstuk 7. Allereerst moeten collega's weten dat de wedstrijd er is en moeten ze begrijpen waarom het voor henzelf en het gebouw goed en leuk is om mee te doen. Het is van cruciaal belang om te benadrukken waarom -9% het besparen van energie voor iedere werknemer op zich goed is. Hier geven we je enkele voorbeelden, het is echter aan te raden om samen met je energieteam tijd te besteden aan het maken van een lijst met voordelen voor het team, voor jullie specifieke gebouw. Als we minder energie verbruiken, gaan onze kosten ook omlaag; Deelnemen aan een wedstrijd is goed voor het groepsgevoel: mensen krijgen de kans om met elkaar samen te werken, voor andere dan hun gewone werkzaamheden en dat leidt uiteindelijk tot een betere werksfeer; Door aan Save@work deel te nemen kom je nieuwe dingen te weten, doe je nieuwe vaardigheden op en pas je vaardigheden toe die je normaal gesproken niet tijdens je werkuren zou gebruiken. Door het energieverbruik van je kantoor onder de loep te nemen, is de kans groot dat je werkplek er ook een stuk aangenamer op wordt, bijvoorbeeld door betere verlichting of betere isolatie. Bespaarideeën kun je ook meenemen naar huis, zo kan je ook met je familie geld en energie besparen. Maak dus veel reclame voor de wedstrijd en vertel iedereen waarom het nuttig is eraan mee te doen in posters, mails, nieuwsbrieven, op internet en op andere manieren. Probeer om van in het begin iets leuks te maken van de wedstrijd: roep iedereen tijdens de lunch of aan het eind van de dag bij elkaar, zorg voor wat te eten en te drinken en geef de belangrijkste informatie over de campagne. Je kunt ook een korte quiz organiseren over Save@work, tussen verschillende afdelingen of groepjes werknemers. Vervolgens is het van belang dat je collega's vertelt hoe ze aan de campagne mee kunnen doen en hoe ze energie kunnen besparen op hun werk. Met deze ideeën zal dit zeker lukken: Stuur je collega's regelmatig (bijvoorbeeld maandelijks) een leuke en informatieve nieuwsbrief; Zorg ervoor dat iedereen bekend is met het aanbod: de website, de Green Clicks tool, de thermometer, de energiemeter, Communiceer de tweewekelijks bespaartips; Nodig collega's die geïnteresseerd zijn uit voor de vergaderingen van het energieteam of betrek hen op een andere manier (concrete taken, input verzamelen.); Hang voldoende tips en reminders op in het gebouw (vb. doe je computer uit als je weggaat en zet de verwarming lager ). Verwissel deze tips regelmatig; Maak een pagina aan op het intranet of een groep op sociale media, waar je alle belangrijke informatie deelt en zorg ervoor dat je collega's de pagina/groep weten te vinden; Als je tijdens de campagne extra hulp nodig hebt, benader je collega's dan direct. 17

18 hoofdstuk 6 HOOFDSTUK 6 COMMUNICEREN 18 Na een goede start is de manier waarop, wat en wanneer er gecommuniceerd wordt met de verschillende doelgroepen een sleutel tot succes. Daarom concentreren we ons op hoe we moeten communiceren over het belang van energiebesparing en het verband met klimaatverandering, en geven we tips om sceptische of ongeïnteresseerde collega's te overtuigen. De ladder van gedragsverandering Voordat je het gedrag van iemand kan veranderen, moet die persoon eerst voldoende geïnformeerd zijn en zich bewust zijn van het probleem, hieruit kan bij die persoon een bezorgdheid ontstaan. Dit geldt voor jou en voor je collega's. De volgende stap in het proces is inzicht krijgen in de situatie wat kan leiden tot de intentie om het gedrag te veranderen. Van hieruit kan er een aftastend gedrag ontstaan: het gewenste gedrag wordt af en toe gesteld. Al deze stappen moeten worden doorlopen voordat je kan spreken van een gedragsverandering die blijvend is. Hou hiermee rekening bij de communicatie die je voert. Meer over de ladder van gedragsverandering lees je op Veel gehoorde excuses en manieren om daar effectief mee om te gaan Mensen moeten geïnformeerd worden, maar vervolgens ook echt en oprecht hierover bewust en bezorgd zijn. Indien dit niet zo is, zal je vaak excuses horen over waarom ze niet bereid zijn hun gewoonten en levensstijl te veranderen. Enkele veel gehoorde excuses Klimaatverandering is nog heel ver weg, waarom zou ik daar (nu) iets tegen doen? Wetenschappers zien de toekomst veel te somber in; voorlopig gaat er helemaal niets ergs gebeuren. Het is nu toch al te laat om er nog iets aan te doen... Ik ga daar thuis of op het werk echt mijn comfort niet voor opofferen! Waarom ik? Waarom moet ik energie gaan besparen en mijn levensstijl aanpassen? Anderen doen helemaal niets! Laat hen eerst maar iets doen! We kunnen toch gewoon meer emissierechten kopen? Van de directie mogen we toch niets veranderen.. Een typische klimaatveranderingsexcuus: 'Gelukkig zit het lek niet aan onze kant' Bron: accountability.jpg

19 hoofdstuk 6 De wetenschap zal wel met oplossingen komen voor de milieu- en energieproblemen. Het is niet realistisch om te verwachten dat iedereen op kantoor hieraan meewerkt. Waarom zou je je druk maken om energie, als er zo veel andere problemen zijn? We hebben het veel te druk voor deze campagne. Hoe kan ik nu weten wat ik moet doen, en hoe? We kunnen veel beter eerst ons gebouw renoveren, dat zou veel meer effect hebben dan het veranderen van ons gedrag. Antwoorden op deze excuses Enkele suggesties om je collega's met de bovengenoemde 'laat-mij-met-rust' argumenten te proberen overtuigen van hun ongelijk: Klimaatverandering is geen toneelstuk waar wij van ver naar kijken. Klimaatverandering is iets onvermijdelijks en we spelen er allemaal een rol in! Maar, en dat klinkt misschien vreemd, we zijn ook de regisseurs van het stuk. Wat wij doen heeft invloed op het eindresultaat, we zijn allemaal mede verantwoordelijk! Als we de realiteit nu niet onder ogen zien, schrikken we er later misschien van. Klimaatverandering beïnvloedt nu al miljoenen mensenlevens over de hele wereld; de extreme weersomstandigheden die we ervaren en het in hoog tempo smelten van de Europese gletsjers zijn niet louter toevallig. Klimaatverandering is een van de grootste uitdagingen van ons tijdperk en geen klein probleempje dat wel tot morgen kan wachten. Het is voor de mensheid als geheel veel beter als we klimaatverandering aangrijpen als een kans om het rustiger aan te doen, onze levensstijl onder de loep te nemen en die uit eigen beweging aan te passen, zodat we minder CO 2 uitstoten en duurzamer leven. Een milieuvriendelijke levensstijl staat niet gelijk aan weinig comfort en afzien. Het kan zelfs gewoon leuk zijn en voldoening geven. Een milieuvriendelijke levensstijl betekent immers minder fossiele brandstoffen, minder auto's, minder verkeer, meer frisse lucht, gezond eten, gezonde cosmetica en schoonmaakmiddelen en zo veel meer. Vijf overbodige lampen doven kan al een besparing van 60 en 400 kg CO 2 per jaar opleveren. 19 Klimaatverandering staat in directe verbinding met de manier waarop wij energie verbruiken. Het idee is niet om net zoveel energie te verspillen als eerst, of zelfs meer, en dat vervolgens uit schuldgevoel af te kopen met emissierechten, maar juist om onze consumptie zoveel mogelijk te verminderen! Wetenschap en techniek alleen kunnen deze steeds grotere bedreiging niet wegnemen. Klimaatverandering is een wereldwijd probleem en we moeten allemaal meewerken aan het oplossen van dat probleem. Het is nooit te laat om iets te doen en zelfs de kleinste dingen, zoals de lichten uitdoen, leveren iets op! Publieke diensten die vooruitstrevend zijn op het gebied van energiebesparing realiseren niet alleen lagere (energie)kosten, maar verbeteren ook de sociale dimensie van hun gemeente en, niet te vergeten de moraal van hun werknemers. Door mee te doen aan dit soort campagnes vervult jouw werkplek bovendien een voorbeeldfunctie voor andere kantoren. 8 Bron:

20 hoofdstuk 6 20 Er bestaan legio manieren om energie te besparen en het is absoluut niet nodig om het wiel steeds opnieuw uit te vinden; maar creatieve oplossingen zijn altijd welkom! Tijdens campagnes om energie te besparen kunnen deelnemers veel van elkaar leren en kunnen ze waardevolle ideeën uitwisselen. Er zijn in Europa al meerdere succesvolle campagnes om energie te besparen georganiseerd voor bedrijven en kantoren. Laat je inspireren door de goede ideeën en resultaten van deze campagnes! Je vindt ze in hoofdstuk 9. Hoe energie-efficiënter het gebouw waarin je werkt, hoe groter het aandeel van het gedrag van de werknemers doorweegt in het totale energieverbruik. Dus ook in de toekomstige, energiezuinige kantoren, is het van groot belang dat werknemers bewust omgaan met energie. Hoe praat je op je werkplek over klimaatverandering en het belang van energiebesparing? Door energie te besparen helpen we klimaatverandering tegen te gaan. Hoe meer we besparen, hoe beter! Het wordt een stuk makkelijker om collega's bij de campagne te betrekken wanneer iedereen het uiteindelijke doel ervan inziet. Het gaat om een wereldwijde actie om de planeet veilig te stellen voor toekomstige generaties en dus niet alleen maar om een beter imago of lagere energiekosten. Onze boodschap zal alleen goed overkomen, wanneer we het wetenschappelijk onderbouwd achten dat menselijke activiteiten bijdragen aan klimaatverandering en we geen tijd verspillen met uitleggen dat klimaatverandering werkelijk bestaat... we positief zijn, en we niet vergeten te vertellen hoe belangrijk het voor onze maatschappij is dat we echt ons best doen om klimaatverandering tegen te gaan.... we benadrukken dat we alle benodigde middelen om iets te doen in huis hebben: kennis, vaardigheden, expertise, techniek en de wil om iets te doen. Dit alles kan ons helpen een stap in de goede richting te zetten.... we de noodzaak om iets aan klimaatverandering te doen vanuit alle verschillende perspectieven bekijken (maatschappelijk, milieutechnisch, cultureel, economisch, intellectueel, veiligheidsaspect en ethisch oogpunt). Het kan ons volgende zaken opleveren: energiezekerheid, sociale cohesie, nieuwe banen, een betere luchtkwaliteit, rechtvaardigheid, morele genoegdoening, volksgezondheid, grotere besparingen, meer biodiversiteit,... we benadrukken dat een milieubewust leven veel aangenamer is, in vergelijking tot onze huidige manier van leven in de greep van een materialistische en op verspilling gerichte maatschappij. Een gezonder leven, met meer tijd voor onze families en onszelf, een bloeiend gemeenschapsleven, een schonere omgeving,. Een veelbelovende en aantrekkelijke, duurzame toekomst: wie wil er nu niet zo'n leven?... we informatie die bedreigend of overtrokken is vermijden, omdat het onze doelgroep de indruk kan geven dat we allemaal ten dode opgeschreven zijn. Het is geheel aan ons of we klimaatverandering zien als een kans om een nieuw, duurzaam leven te beginnen, of als een enorme bedreiging waar we ons voor willen verstoppen! We moeten mensen inspireren, niet ontmoedigen. Figuur 3: Een simpele en duidelijke boodschap heeft direct effect: Om het licht te doven als je de kamer verlaat heb je volgende nodig: Bron: we proberen een helder beeld te schetsen van hoe de toekomst eruit zou kunnen zien, in de vrolijke, groene variant, maar ook in de niet-zo-groene, nietzo-vrolijke variant.... we praten over goede, groene gewoontes om energie te besparen, voor mensen als jij en ik, zodat een milieubewuste houding normaal wordt.... we de belangrijkste boodschap meerdere keren in onze verschillende communicatiemiddelen herhalen.... we geen klimaatjargon gebruiken en we proberen voor iedereen begrijpelijk te zijn.

21 hoofdstuk 6... we effectieve visuele middelen inzetten (posters, films, etc.)... we ook met feiten komen, bijvoorbeeld over hoeveel energie we kunnen besparen met simpele gedragsveranderingen en hoeveel verschil zoiets kan maken, wanneer je met het hele kantoor mee doet.... we ervoor zorgen dat mensen weten dat we met hun hulp iets kunnen bereiken!... we verschillende typen mensen* op verschillende manieren aanspreken. * In hoofdstuk 7 vind je handige tips over hoe je verschillende typen mensen aanspreekt. 21 HANDIGE COMMUNICATIEMIDDELEN VOOR TIJDENS DE CAMPAGNE MET WIE? HOE? WAARVOOR? leden van het energieteam vergaderingen s mailinglist leuke hulpmiddelen, zoals filmpjes, cartoons, films, etc. een groep op sociale media, of een vaste plek op het intranet betrokkenheid creëren moraal hooghouden elkaar motiveren ideeën verzamelen updates delen afspraken maken en informeren over evenementen tussentijdse verslagen de tussentijdse resultaten van de campagne presenteren collega's s mailinglist vergaderingen posters betrokkenheid bij het project creëren informeren over evenementen updates geven over prestaties ideeën verzamelen algemene informatievoorziening over de campagne ideeën bespreken elkaar motiveren stickers, posters etc. in het gebouw ophangen informele trainingen mensen aan besparingsgewoonten herinneren ervoor zorgen dat besparen een gewoonte wordt delen van kennis en informatie uitleggen waarom de campagne er is en wat er kan worden bereikt evenementen betrokkenheid vergroten contact maken met anderen en het groepsgevoel versterken bezoekers / klanten groep of pagina op sociale media ideeën uitwisselen plezier hebben in besparen contact maken met anderen en het groepsgevoel versterken evalueren tussentijds verslag voortgang en resultaten samenvatten posters berichten plaatsen op de website of de sociale media van de organisatie Infostand op een lokaal evenement bewustzijn vergroten, publiciteit het project introduceren updates geven omtrent resultaten en prestaties de deelnemende organisaties, projectpartners en sponsoren op de hoogte houden mensen uit de gemeente - externe communicatie persberichten artikel in de lokale krant interview met de lokale media aanwezigheid op een lokaal evenement homepage van het project bewustzijn vergroten, publiciteit het project introduceren updates geven omtrent resultaten en prestaties de deelnemende organisaties, projectpartners en sponsoren op de hoogte houden goede ideeën doorspelen aan andere organisaties als lokale overheid het goede voorbeeld geven inzake energie-efficiëntie

22 hoofdstuk 7 HOOFDSTUK 7 MOTIVATIE EN INTERESSE VASTHOUDEN 22 Gelukkig duurt de Save@work campagne 12 maanden; het kost namelijk veel tijd om blijvende gedragsveranderingen te bewerkstelligen. Zo'n lange wedstrijd is dus fantastisch, maar vormt tegelijkertijd een uitdaging, aangezien we moeten zorgen dat iedereen de hele wedstrijd lang geïnteresseerd en gemotiveerd blijft. Mensen moeten zichzelf dus steeds blijven uitdagen om nog meer energie te besparen en op een milieubewustere manier met energie om te gaan. In de hoofdstukken 5 en 6 hebben we al een aantal tips gegeven om te zorgen dat mensen aan de wedstrijd meedoen. Hier zoomen we in op de vraag hoe je hen gemotiveerd houdt, en op welke verschillende manieren je ervoor kan zorgen dat mensen bij de wedstrijd betrokken blijven. Het is hierbij van belang te onthouden dat diverse mensen zich door diverse zaken laten motiveren en dat je de inhoud van je boodschap daar dus op moet aanpassen. In de tabel hieronder vind je een kort overzicht, maar, zoals we in hoofdstuk 5 al opperden, is het goed om tijdens de vergaderingen van het energieteam te bedenken hoe jullie jezelf en jullie collega s het best kunnen motiveren. WAAROM DEELNEMEN AAN DEZE WEDSTRIJD? WAAROM ENERGIE BESPAREN? VOOR WIE? VOOR WELKE AFDELING? Om op het gebied van milieu beter te presteren (door een lagere CO 2 -uitstoot en door minder fossiele brandstoffen te verbruiken) Diensthoofden, milieudienst Om geld te besparen (door een lager energieverbruik) Om productiever te zijn (door een bewuster gebruik van verwarming, verlichting en andere systemen en door de eventuele aanschaf van betere apparatuur) Voor een beter imago (door een vergroot milieubewustzijn) Financiën Diensthoofden, financiën, facilitaire dienst Communicatiedienst, PR, gemeentebestuur Een comfortabelere en gezondere werkplek (door beter afstelbare verwarming, verlichting e.a., en een bewuster gebruik daarvan) Alle werknemers Om als publieke instelling een voorbeeldfunctie te vervullen (door openlijk aan het milieu te werken) Om iets voor de maatschappij en voor toekomstige generaties te betekenen (Want iedereen heeft de verantwoordelijkheid iets aan klimaatverandering te doen) Om iets nieuws te leren, nieuwe vaardigheden op te doen, voor je persoonlijke ontwikkeling Diensthoofden, communicatiedienst, milieudienst Alle werknemers Alle werknemers Om samen met anderen te werken en plezier te hebben Alle werknemers

23 hoofdstuk 7 Om mensen geïnteresseerd en gemotiveerd te houden moet je: regelmatig contact houden met het energieteam en met je collega's; zorgen voor feedback en updates rondom de voortgang van de campagne, laten zien wat het resultaat is van de gedane moeite, en of men goed op weg is om de gestelde doelen te behalen; gewenst gedrag op verschillende manieren aanmoedigen, bijvoorbeeld door regelmatig updates en feedback te geven en door besparingen te belonen; gedurende de hele campagne zorgen voor achtergrondinformatie, leesmateriaal en tips, zodat iedereen zich continu blijft ontwikkelingen; via verschillende kanalen op verschillende manieren communiceren, om tegemoet te komen aan diverse persoonlijkheden en diverse voorkeuren wat betreft communicatie; vooral iets leuks en interessant maken van Save@work maken! En genoeg plezier hebben in het besparen van energie. Houd contact Het hele jaar lang moeten je je collega's eraan herinneren dat jullie kantoor meedoet aan Save@work. Dat kunnen jullie op verschillende manieren doen: hang overal op kantoor stickers, posters en dergelijke op. geef regelmatig updates over de campagne vergader regelmatig organiseer evenementen naar aanleiding van de belangrijke mijlpalen van de campagne Wij doen mee! Samen winnen we energie op kantoor en dragen we ons steentje bij aan een beter leefmilieu. info@saveatwork.be SAMEN ENERGIE WINNEN WEDSTRIJD VOOR OVERHEIDSGEBOUWEN maart 2016 februari 2017 bied mensen de mogelijkheid om feedback en ideeën met jullie te delen, ook anoniem. Een ideeënbus is daarvoor erg geschikt. Jullie krijgen campagnemateriaal, zoals posters, flyers en stickers, die je overal op kunt hangen, zodat je collega's goed op de hoogte zijn. Daarnaast voorzien we ook templates, zodat jullie je eigen posters kunnen maken, op maat van jullie kantoor en collega s. Door alle materialen af en toe (iedere 2-3 maanden) te vervangen, zullen je collega's er niet aan gewend raken. Jij kent jouw kantoor en je collega's zelf het best! Zet die kennis in om samen met het energieteam te bepalen hoe, hoe vaak en op welke manier jullie het effectiefst kunnen communiceren over Save@work. Zorg voor feedback en updates Voor het succes van je campagne is het essentieel om je collega's regelmatig van informatie te voorzien, aangezien ze natuurlijk willen weten of alles wat ze doen om energie te besparen ook tot resultaten leidt. Binnen de Save@work campagne zijn er daarvoor verschillende hulpmiddelen beschikbaar: de Green Clicks tool is bedoeld voor individueel gebruik; met de online tool kan je het energieverbruik van het hele gebouw monitoren. Met behulp van deze tool kun je zien of jullie al op de goede weg zijn met jullie besparingen. Haal regelmatig data uit de online tool, en maak deze resultaten bekend bij je collega's: per , via een intern magazine of via de eigen website. Het kan motiverend werken om de resultaten ook bekend te maken via het prikbord, zodat je laat zien hoe goed jullie bezig zijn! Als jullie besluiten een ideeënbus neer te zetten, vergeet dan niet om regelmatig te kijken of er ideeën inzitten en om daarop te reageren! Om gesprekken over Save@work aan te moedigen, kun je de rapportages ook aan de muur hangen op plekken waar collega's koffie en thee drinken. Doe dit ook als de resultaten (nog) niet positief zijn: grafieken die weinig vooruitgang laten zien leiden tot gesprekken en werknemers geraken zo misschien gemotiveerd om beter hun best te doen. 23 Met de steun van het Horizon 2020 Programma van de Europese Unie

24 24 hoofdstuk 7 Het aanmoedigen van gewenst gedrag Tijdens Save@work moet iedereen moeite doen om zich bewust te worden van zijn/haar gedrag en het waar nodig te veranderen. Maar het is helemaal niet gemakkelijk om je dagelijkse gewoontes aan te passen. Gewoontes zijn vaak automatismen en we denken meestal niet bewust na over het aan- en uitzeten van apparaten, het dichtdraaien van radiatorkranen of het aanpassen van de thermostaat. Daarom is het belangrijk om gewenst gedrag aan te moedigen. Dat kun je doen door mensen te bedanken als je ze iets goeds ziet doen, door stickers en poster op te hangen, door het in je rapportage op te nemen en door het op verschillende manieren te belonen. Je kunt iedereen laten stemmen op de 'energieheld(in) van de maand', al naar gelang de criteria die jullie binnen het energieteam opstellen; je collega's iedere maand uitdagen voor bepaalde besparingen en een beloning beschikbaar stellen voor een ieder die ze aangaat; een wedstrijd organiseren, waarbij het er om gaat wie de meest creatieve/ongebruikelijke/nuttige bespaartip voor jullie gebouw weet te verzinnen. dan bijvoorbeeld een cake of geef iets anders weg dat jullie zelf gemaakt hebben. Gebruik de tools en tips Mensen moeten weten waarom je hen vraagt om energie te besparen, hoe ze dat precies kunnen doen en of het goed gaat, wanneer ze er eenmaal mee begonnen zijn. Binnen de Save@work campagne zijn er verschillende zaken die je daarbij kunnen helpen: tweewekelijk tips om energie te besparen, met steeds een ander thema, voor zowel beginners als meer ervaren werknemers; workshops waarin jij en je collega's meer kunnen leren over alles dat met het besparen van energie te maken heeft; een website met veel extra informatie; sjablonen, zodat jullie zelf materialen kunnen ontwerpen.. Bij het schrijven van jullie actieplan, kunnen jullie overwegen om voor iedere maand van de campagne een ander thema te kiezen (bijvoorbeeld verlichting, verwarming, kantoorbenodigdheden of de keuken) en op dat gebied energie te besparen. Behalve dat iedereen natuurlijk zoveel mogelijk energie bespaart, kunnen mensen dan iedere maand meer te weten komen over een bepaald thema. Aan het eind van de maand kan er een quiz over het thema worden georganiseerd, zodat jullie kunnen zie wie of welke dienst het meest heeft geleerd. De landelijke en de internationale prijzen zijn ook een goede manier om je collega's te motiveren; vergeet niet om je collega's er tijdens de campagne meerdere keren over te vertellen! Onthoud dat een beloning niet per se heel groot hoeft te zijn; het werkt ook al heel motiverend om jezelf genoemd te zien als 'energieheld(in) van de maand' of als de persoon die met de creatiefste bespaartip kwam. Als je iemand toch graag iets wil geven, bak Het kan heel goed zijn dat sommige van je collega's veel meer afweten van energie besparen en klimaatverandering dan anderen, vraag hen of ze je willen helpen bij het maken van campagnemateriaal (flyers, poster, etc.) en het organiseren van activiteiten (discussies, quiz, wedstrijden). Het werkt erg motiverend om zowel bij de ontwerpfase als bij het uitvoeren van een activiteit betrokken te zijn! In hoofdstuk 11 vind je heel wat bronnen (links, leesmateriaal, films, ), waaruit je interessante materialen en activiteiten kan kiezen.

25 hoofdstuk 7 Communiceer op verschillende manieren De ene persoon is de andere niet en dat geldt ook voor wat hen motiveert en de manier waarop ze het liefst informatie ontvangen. Maak daarom gebruik van verschillende communicatiekanalen (zie ook tabel p. 21) PERSOONLIJKHEIDSTYPE A: DE OVERLEVER en varieer je boodschap. Hou daarbij rekening met de verschillende persoonlijkheidstypen, zoals hieronder toegelicht 10. PERSOONLIJKHEIDSTYPE C: DE FANATIEKELING 25 Overlevers hebben het idee dat ze van alle kanten onder druk staan, maar dat ze er desondanks toch in slagen alles voor elkaar te krijgen. Ze hopen dat ze het op enig moment wat minder druk zullen krijgen. Tijd en geld zijn hun kostbaarste bezit, en als ze van een van beide over houden, dan willen ze dat aan zichzelf spenderen. Ze hebben dus absoluut geen zin in nog meer problemen op hun bord, zoals bijvoorbeeld klimaatverandering, of deze wedstrijd. Dat kan iemand anders toch zeker wel oplossen? Ze raken geïrriteerd als iemand tegen ze zegt dat zij ook iets voor het milieu zouden moeten doen, bijvoorbeeld minder vaak met de auto rijden. Bij dit type collega's is het dus belangrijk om te benadrukken dat iets doen tegen klimaatverandering niet per se hun hele leven op zijn kop zet, als ze goed voorbereid zijn. Leg de nadruk op eenvoudige acties die het leven makkelijker en aangenamer maken en ook nog geld besparen. Ze moeten er ook van overtuigd zijn dat ze er niet alleen voor staan, en dat anderen ook hun best doen. PERSOONLIJKHEIDSTYPE B: DE CONSERVATIEF Fanatiekelingen zijn geïnteresseerd in nieuwe technologieën. Ze zien het leven als een wedstrijd die ze vast en zeker gaan winnen en laten zich daarbij leiden door bekende rolmodellen. Ze houden van reizen en shoppen en leven in het hier en nu. Ze geloven eerder dat het klimaatprobleem nogal wordt overdreven, want die bederven de pret alleen maar. Ze zijn niet bang voor veranderingen, zeker niet als hun leven er daardoor op vooruit gaat, maar vinden iedereen die vertelt dat ze iets moeten opgeven verdacht. Bij dit type is het belangrijk te benadrukken dat klimaatverandering een bedreiging vormt voor hun hun succesvolle leventje. Om ze te overtuigen kan je focussen op het feit dat onze huidige manier van leven, die zo slecht is voor het milieu, uit de mode zal raken. Gelukkig voor hen zijn er mooie, slimme en zuinige oplossingen en producten te koop. En als ze uitdaging van klimaatverandering aangaan, kunnen ze nog steeds genieten van het goede leven. PERSOONLIJKHEIDSTYPE D: DE WERELDVERBETERAAR Dit type mens houdt alles het liefst zoals het is. Conservatieven zijn dol op tradities, geschiedenis en hun eigen stad of regio. Ze zijn trots op wat ze bereikt hebben en op het feit dat ze altijd al rond konden komen met hun budget. Ze bewonderen mensen die iets hebben bereikt, zonder daarbij de regels te overtreden. Dit type heeft wel in de gaten dat het klimaat verandert, maar vindt het moeilijk te geloven dat dit veroorzaakt wordt door menselijk gedrag. Als hen gevraagd wordt bepaalde dingen op te geven om klimaatverandering tegen te gaan en energie te besparen, maken ze zich meteen zorgen en verdedigen ze wat ze al hebben. Ze vermoeden dat klimaatverandering als excuus gebruikt wordt om mensen meer te laten doen voor minder. Voor conservatieven is het dus van belang dat ze erop worden gewezen dat klimaatverandering en het besparen van energie ook hun probleem is, omdat het hun leven op alle mogelijke manieren zal beïnvloeden. Benadruk daarnaast dat ze een aantal dingen al heel goed doen, bijvoorbeeld dat ze in eigen land op vakantie gaan, een bijdrage leveren aan de lokale gemeenschap, zuinig omgaan met geld (en energie) en moeite doen om te besparen. Een wereldverbeteraar wil een beter mens zijn en wil dat ook de wereld beter wordt." Principes zijn erg belangrijk voor wereldverbeteraars. Ze zijn weinig gehecht aan geld of bezittingen en kiezen een baan en een levensstijl die passen bij hun normen en waarden. Ze zijn zich zeer bewust van alle problemen in de wereld en zijn soms pessimistisch over de toekomst. Ze houden van een eenvoudig leven, maar genieten ook van veranderingen, als die een verrijkende ervaring met zich mee brengen. Ze houden van reizen en van diversiteit en zien zichzelf als echte wereldburgers. Dit type zal het snelst accepteren dat het klimaat verandert en dat er iets moet gebeuren om dat tegen te gaan. Ze vinden dat ze er moreel toe verplicht zijn om iets te doen en daarin de leiding te nemen. Bij dit type is het belangrijk te benadrukken dat klimaatverandering invloed heeft op alles waar zij om geven. Verder kunnen oplossingen voor klimaatverandering ook bijdragen aan het oplossen van andere problemen ("het isoleren van huizen creëert banen en vermindert energieschaarste") en is een duurzaam leven daarnaast een leven dat veel voldoening geeft. 10 Je zal waarschijnlijk snel jezelf in één van de types herkennen, maar zoals bijna iedereen, zal je ook veel herkennen bij de andere drie persoonlijkheidstypen. Voor meer informatie zie: Carbon detox: Your step-by-step guide to getting real about climate change. Octopus Publishing Group Ltd. UK (2007).

26 26 hoofdstuk 7 Zo maak je van Save@work een leuke en interessante wedstrijd We doen het meest ons best voor werk dat we leuk en interessant vinden. Daarom is het belangrijk om tijdens de gehele campagne al je creativiteit in te zetten om collega's bij de campagne te betrekken en te zorgen dat iedereen plezier heeft in het besparen. Dat is helemaal niet zo moeilijk. We geven je enkele ideeën: zorg dat er tijdens de vergadering iets lekkers te eten en drinken is; kijk en bespreek interessante films die met het milieu, klimaatverandering en het besparen van energie te maken hebben (zie hoofdstuk 11 voor suggesties); nodig interessante mensen uit om te komen praten over klimaatverandering en energie besparen; organiseer leuke wedstrijdjes en activiteiten over het thema van de campagne: ontbijt of lunch samen met het energieteam en iedereen die actief aan de wedstrijd meedoet een quiz ga onverwacht 's avonds rond om te kijken wie zijn computer helemaal heeft uitgezet en leg een briefje ter bedanking, of een snoep met boodschap plan een duurzame kerstborrel; ga met een infostand op een lokaal evenement staan en laat mensen een quiz doen over het besparen van energie, etc. Voor een nog leukere wedstrijd kun je een samenwerkingsverband aangaan met een ander energieteam ev. uit in een ander land. Jullie kunnen ideeën en ervaringen uitwisselen, elkaar verhalen vertellen of zelfs een skypevergadering houden! Arbeid & Milieu kan je hierbij te helpen. En tot slot: groepen zijn belangrijk Het is veel moeilijker om in je eentje veranderingen in gang te zeten; werk dus nauw samen met je energieteam. Waarom zijn groepen zo belangrijk? Onderzoek en analyses van andere trajecten leren ons dat: 1. voor we ons gedrag kunnen veranderen, moeten we eerst ons eigen gedrag en bestaande gewoontes en afspraken kritisch bekijken. Dat gaat gemakkelijker en geeft meer voldoening in groepsverband. Zo kun je bijvoorbeeld van gedachten wisselen over wat precies een 'aangename binnentemperatuur' is (23 C of 19 C?), hoe een formele brief eruit zou moeten zien (kun je die op gerecycled papier drukken? en dubbelzijdig?), op welke manieren je naar je werk mag reizen, enzovoort. Om gedrag te kunnen veranderen, moet je (1.) vaststellen wat er nu gedaan wordt, (2.) of dat energiezuinig is of niet, en (3.) nieuwe, zuinige gewoontes bedenken en aanleren. Het is dus wel degelijk mogelijk om conventies te doorbreken, maar daar moet de groep wel achter staan. 2. mensen klimaatverandering vaak als een gigantische uitdaging zien en het gevoel hebben dat individuele acties als het lager zetten van de verwarming of de fiets nemen nauwelijks zin hebben. Die mensen moet je vooral duidelijk maken dat ze er niet alleen voor staan en dat zulke acties zeker zin hebben, zeker als anderen ook meedoen. 3. individuen zich vaak machteloos voelen bij grote problemen als klimaatverandering. Ze weten niet goed wat ze kunnen doen en zitten vaak ook vast in bestaande gedragspatronen (ze printen bijvoorbeeld uit gewoonte alles enkelzijdig). Maar in groepsverband kunnen ze samen met anderen bespreken hoe het anders kan, ervaringen uitwisselen en als groep gezamenlijk oplossingen bedenken die zuiniger zijn (bijvoorbeeld invoeren dat de printers op kantoor ook dubbelzijdig kunnen printen en werknemers leren hoe dat moet). Wil je dat je campagne werkelijk een succes wordt, dan kun je het beste als groep opereren en veel gezamenlijk activiteiten inplannen: niet alleen met je energieteam, maar ook met de rest van je collega's. In hoofdstuk 8 vind je meer tips en ideeën om de groepsvorming te bevorderen en een echt team te worden.

27 hoofdstuk 8 HOOFDSTUK 8 Het is belangrijk om in gedachten te houden dat nieuwe groepen, aan het begin van een project meestal niet zo productief zijn en dat dit ook het geval zal zijn bij het energieteam en de grotere groep mensen die bij het project betrokken is. Om van een groep individuen een echt team te maken, moeten de groepsdynamiek en de groepscultuur eerst duidelijk worden. WERKEN MET GROEPEN Tuckman schreef een theorie over groepsvorming, waarbij hij stelt dat een groep tijdens het proces van groepsvorming verschillende ontwikkelingsstadia doorloopt, genaamd FORMING, STORMING, NORMING, PERFORMING, en ADJOURNING, die elk worden gekarakteriseerd door verschillende gedragspatronen van de mensen in de groep. Behalve de theorie geven we je ook enkele ideeën en tips die je kunnen helpen om van het energieteam een goed team te maken. 27 FORMING PERFORMING STORMING ADJOURNING NORMING Figuur 4: Stadia van groepsontwikkeling. Bron: FORMING: In dit stadium doen de verschillende groepsleden meestal erg goed hun best, willen ze graag meer weten over wat de groep gaat doen en wat het doel precies is, en willen ze elkaar graag leren kennen. Groepsleden willen de boel graag organiseren en zoeken naar routine. Deze fase moet dus ook nog niet gezien worden als een productief stadium, waarin er al hard aan de gestelde doelen gewerkt wordt. Laat je daardoor vooral niet ontmoedigen en zorg dat jullie de tijd nemen voor het creëren van een vriendelijke en positieve sfeer binnen de groep. Hier zullen jullie later op kunnen terugvallen. 11 Het model voor groepsvorming waar dit handboek op gebaseerd is, werd voor het eerst omschreven door de psycholoog Bruce Tuckman. Artikelen van zijn hand zijn te vinden op en in_small_groups.pdf

28 hoofdstuk 8 28 Goede activiteiten voor tijdens deze fase: (zie hiervoor ook hoofdstuk 5, p. 14 en 15). Maak tijd om elkaar te leren kennen: wissel informatie uit over jullie werk, maar ook over wat je gestudeerd hebt, wat je hobby's zijn en wat je goed kunt. Bespreek de doelstelling van het team; Praat met elkaar over de verwachtingen die iedereen van de campagne heeft en bespreek of die verwachtingen eventueel moeten worden bijgesteld. Om ervoor te zorgen dat de sfeer binnen de groep goed is en iedereen elkaar kan leren kennen, kun je het volgende doen: zet de tafels en stoelen tijdens vergaderingen zo neer dat iedereen elkaar goed kan zien, dus zet de stoelen in een kring of rond een tafel; mensen gaan tijdens vergaderingen met dezelfde mensen vaak op dezelfde plek zitten, wat kan resulteren in minder flexibiliteit binnen de groep. Je kunt dit vermijden door steeds van opstelling te veranderen, zet voor de vergadering bijvoorbeeld naamkaartjes neer en vraag iedereen om bij zijn naam te gaan zitten. NORMING: Tijdens deze fase slaagt de groep erin zijn gezamenlijke doelen te bepalen en daar op te focussen. Voor een prettige samenwerking zullen sommige teamleden hun eigen ideeën moeten opgeven, bij een meningsverschil kan er nu eenmaal niet aan alle meningen gehoor worden gegeven. Alle teamleden zijn verantwoordelijk voor het bereiken van de doelen die de groep gesteld heeft. Tijdens deze fase kan een teambuildingsuitje een goed idee zijn. Denk bijvoorbeeld aan een lange wandeling, samen koken, een etentje waarbij iedereen iets meeneemt, met zijn allen een bepaalde uitdaging aangaan, samen het gebouw opvrolijken, of door samen bomen te planten voor een goed doel. PERFORMING: In dit stadium werken de leden van een groep hard om hun gezamenlijke doelen te bereiken. De eerder opgezette structuren, regels en processen ondersteunen hen daarbij. Doet er zich een meningsverschil voor, dan kan de groep dit op een constructieve manier oplossen. STORMING: Deze fase voltrekt zich zodra de teamleden elkaar hebben leren kennen en genoeg vertrouwen in elkaar hebben om elkaar te durven uitdagen. Daarvoor is het van belang om geduldig en tolerant te zijn en de doelstelling van de groep te benadrukken. Tijdens dit stadium zullen de groepsleden zich nog steeds meer als individuen dan als leden van een groep gedragen. Bepaalde activiteiten kunnen de groep door deze fase heen helpen: Zorg ervoor dat jullie verschillen in mening en in aanpak uitgebreid bespreken en neem de tijd om elkaars standpunten te begrijpen; Kies als oefening één taak uit (bijvoorbeeld het delen van bespaartips met collega's) en bespreek op welke manieren jullie dit aanpakken en wat daarvan de voor- en nadelen zijn. Hierdoor krijgen jullie meer begrip voor elkaars werkwijze en op die manier kunnen jullie ook nog eens van elkaar leren. Tijdens deze fase is het nog steeds van belang om goed samen te werken, dus zorg ervoor dat iedereen erbij hoort en mee kan doen en hou het ook plezierig. Daarvoor is het belangrijk om regelmatig bij elkaar te komen. Meer tips en ideeën voor een goede motivatie en genoeg plezier vind je in hoofdstuk 7.

29 hoofdstuk 8 Aangezien de wedstrijd lang duurt, kan het zijn dat er zich later nog nieuwe leden aansluiten bij het energieteam. Zorg er in dat geval voor dat je de activiteiten uit de eerdere fase nogmaals herhaalt. Het is van belang dat de nieuwe leden jullie leren kennen en dat de groep hen ook leert kennen! Daarnaast moeten de nieuwe leden vertrouwd raken met de doelstellingen en werkwijze van de groep. ADJOURNING: Tijdens dit stadium komt er een einde aan het voortbestaan van de groep, omdat deze zijn doelen bereikt heeft en, in het geval van Save@work, de campagne is afgelopen. Het is belangrijk om hierbij stil te staan, het werk van de groep te evalueren en te vieren wat er allemaal bereikt is. Om ervoor te zorgen dat de effecten van de Save@ work campagne duurzaam zijn en jullie hopelijk niet stoppen met het groener en duurzamer maken van jullie kantoor, is het belangrijk om de campagne op een positieve manier af te sluiten. Zorg er daarnaast ook voor dat jullie de wedstrijd op een of andere manier evalueren, het liefst in samenwerking met de directie en het gemeente(bestuur), om erachter te komen wat goed of juist minder goed werkte, wat er beter had gekund, hoe jullie kunnen doorgaan met het besparen van energie en hoe jullie als kantoor nog duurzamer kunnen worden. Het zou uiteraard mooi zijn als de verschillende groepsleden verder samenwerken, als energieteam, of met een andere focus. Hou er rekening mee dat het proces van groepsvorming niet altijd zo lineair is zoals we het hier, theoretisch, beschreven hebben. Zoals ook blijkt uit figuur 5 gaan groepen soms terug naar een vorige fase. Als de groep bijvoorbeeld een nieuwe taak krijgt toegewezen of er zich een probleem voordoet, of als iemand de groep verlaten heeft of er juist iemand bijkomt, dan kan het gebeuren dat jullie de STORMING en NORMING-fase nogmaals doormaken. Daar is niets geks aan, maar het is goed om je ervan bewust te zijn, en om de al eerder genoemde activiteiten nog eens te herhalen. 29 FORMING STORMING NORMING PERFORMING ADJOURNING Figuur 5: De stadia van groepsontwikkeling verlopen zeker niet altijd lineair. Bron:

30 hoofdstuk 9 HOOFDSTUK 9 30 GOEDE VOORBEELDEN UIT GELIJKAARDIGE CAMPAGNES Maak kennis met enkele recente en succesvolle Europese besparingscampagnes in kantoorgebouwen. De bespaartips uit deze campagnes zijn erg leerzaam en de bijbehorende resultaten laten zien hoe effectief dit soort initiatieven kunnen zijn. NAAM: Waar en wanneer? Korte samenvatting: Voorbeelden van energiebesparingen uit dit project: ENERGY TROPHY (ET) Gefinancierd door het Intelligent Energy Europe (IEE) programma, het Federale Duitse Milieuagentschap en Ecoperl. Aan de eerste editie van de Energy Trophy ( ) deden 38 bedrijven en organisaties uit zes landen mee. De tweede editie ( ) ging door in 17 landen, goed voor 158 deelnemers. Tijdens deze Europese wedstrijd werd er zo veel mogelijk energiebesparing nagestreefd door in te zetten op gedragsverandering van werknemers: bijvoorbeeld door lichten uit te doen, de verwarming lager te zetten of computers en schermen uit te schakelen aan het eind van de dag. Er deden kantoorgebouwen van bedrijven en overheidsinstellingen mee. Kleine investeringen waren toegestaan. De Energy Trophy was goed voor een energiebesparing van 10,8% (gelijk aan 17,GWh, een vermindering van 9000 ton CO 2 -uitstoot en een kostenbesparing van ongeveer 1,4 miljoen euro in één jaar) en realiseerde een toegenomen milieubewustzijn (er werden voor bijna werknemers informatiecampagnes opgezet). De bibliotheek Silistra (Bulgarije) won goud zowel in de categorie informatie-en motivatiecampagne als in de categorie grootste energiebesparing (categorie 1). De bibliotheek slaagde erin 29% minder energie te verbruiken, door zicht te richten op het trainen van hun werknemers en door ze actief te motiveren om energie te besparen. Het werk van het bestuur van het arrondissement Loire (Frankrijk) viel ook in de prijzen en won goud voor de "grootste energiebesparing (categorie 2)". Het provinciebestuur behaalde een besparing van 42% en verminderde zijn energierekening daardoor met Goedkope maatregelen, zoals het verwijderen van overbodige lampen, de aanschaf van stekkerdozen met een schakelaar voor alle elektrische apparaten en een informatiecampagne over het besparen van energie voor de werknemers waren de belangrijkste succesfactoren. Een interessante tip uit dit project: Handige tips en trucs vanuit dit project: Meer informatie: Het succes van de wedstrijd was geheel te wijten aan de toewijding van de deelnemers. Door energieverbruik te koppelen aan milieuproblematiek en kostenbesparingen, bepaalden deelnemers zelf wat hen motiveerde, bijvoorbeeld het verbeteren van hun bedrijfsimago, of, eenvoudigweg het besparen van geld. Door werknemers op verschillende manieren aan kleine wedstrijden te laten deelnemen, creëerde de wedstrijd een positieve sfeer binnen de organisaties en was die niet zo zeer verplicht maar vooral leuk. De juiste manier kiezen om gedrag te beïnvloeden (Engels) projects/documents/energy_trophy_promoting_energy_saving_behaviour_ en.pdf projects/documents/energy_trophy_promoting_energy_saving_behaviour_ en.pdf

31 hoofdstuk 9 31 NAAM: EUROPEAN GREEN OFFICE Wanneer en Waar? Korte samenvatting: Een bespaartip uit dit project: Een interessante tip uit dit project: Handige tips en trucs vanuit dit project: Meer informatie: Dit driejarige project ging van start in januari 2011 in zes landen: Hongarije, België, Bulgarije, Estland, Roemenië en Slovenië. De KŐVET Stichting voor Duurzame Ontwikkeling uit Hongarije coördineerde het project. De belangrijkste doelen van dit project: de ontwikkeling van een gestandaardiseerde set richtlijnen (Green Office normen) en van een ecologische voetafdruk calculator voor kantoorgebouwen in de EU. een bijdrage leveren aan het mens- en milieuvriendelijker maken van kantoorgebouwen; het vergroten van de kennis en vaardigheden van werknemers. Hiervoor werd een Green Office Netwerk uitgewerkt. Een creatieve oplossing bedacht door het bedrijf AS Starman (Estland): Starman heeft in de lente van 2013 een koelsysteem voor haar kantoren en serverruimtes gebouwd. Het bedrijf gebruikt de restwarmte van het koelsysteem voor de verwarming van het warm water en het gebouw. Dit koelsysteem verwarmt het gebouw voor 98%. Voorbeelden van andere interessante bespaarideeën uit dit project: het gebruik van natuurlijk licht (via dakramen), een parkeerterrein voor fietsen, een milieuvriendelijke vergaderruimte, werknemers die erg hun best deden, een milieuvriendelijker ontwerp van de keuken, een dag waarop er niets geprint mag worden, een groene ideeënbus, Green Office Handbook Virtual Learning System Green Office Checklist Ecologische voetafdruk calculator voor kantoorgebouwen: Goede voorbeelden van andere Green Offices: good_practices_from_green_offices

32 hoofdstuk 9 NAAM: WWF GREEN OFFICE 32 Waar en wanneer? Het programma bestaat sinds 2003 en werd voorafgegaan door een pilootfase ( ). In Finland zijn er 168 organisaties en 447 kantoorgebouwen aangesloten. Buiten Finland zijn er in nog 12 andere landen WWF Green Offices (juni 2015). Het project wordt gefaciliteerd door het Finse WWF. Korte samenvatting: Het doel van het programma is om kantoorgebouwen een eenvoudiger systeem te bieden voor milieumanagement en certificering, in het bijzonder wat betreft de uitstoot van broeikasgassen. Het uiteindelijke doel is om klimaatverandering tegen te gaan met behulp van energie-efficiëntie en duurzaamheid, om het gebruik van natuurlijke hulpbronnen te verminderen en om een duurzame levensstijl te bevorderen door het milieubewustzijn te vergroten. Green Office biedt een dienst op het gebied van duurzaamheid, waarvoor de vrijwillig deelnemende bedrijven uit de doelgroep een financiële bijdrage betalen. Die bijdragen worden door het WNF gebruikt voor natuurbehoudprojecten. Een bespaartip uit dit project: Energiebesparende maatregelen bij Unilever Pakistan (Green Office 2013). Om energie te besparen werd het centrale airconditioningsysteem beter afgesteld, waardoor het niet meer koelde als dat niet hoefde. Hallogeenlampen werden vervangen door spaarlampen en een bewustwordingscampagne hielp werknemers eraan herinneren de lampen uit te doen bij het verlaten van een ruimte. Dankzij deze maatregelen kon het hoofdkantoor in % energie besparen (ten opzichte van 2011). Daling elektriciteitsverbruik in de Metropolia Universiteit in Helsinki (Green Office 2013) Het Green Office team werkte nauw samen met het IT-team en nodigde zelfs leden van het IT-team uit om lid te worden van hun team. Er werd vooral aandacht besteed aan de energiespaarstand van computers. Toen het computersysteem een update kreeg, werd er meteen een nieuw, gecentraliseerd systeem ingevoerd met een energiebespaar en -monitorings tool. De werknemers kregen via een gedetailleerde instructies over het afsluiten van hun computers en schermen. Er werden ook stickers boven de lichtknoppen geplakt, om werknemers en studenten er aan te herinneren de lichten uit te doen. Handige tips en trucs vanuit dit project: Klimaat Calculator: Consumentenenquête van het WWF: index.php?sid=34985&lang=en De beste tips voor een Green Office: Meer informatie:

33 hoofdstuk 9 NAAM: ECOTEAM@WORK: PROJECT GROENE APEN Waar en wanneer? : In bibliotheken, cultuur- en gemeenschapscentra verspreid over heel Vlaanderen. Campagne onder leiding van Ecolife, in samenwerking met o.a. Locus en VVDAB, en met steun van het DuLoMi-fonds (Duurzaam Lokaal Milieubeleid) van de Vlaamse Overheid. 33 Korte samenvatting: Ecolife vzw begeleidde in totaal 18 bibliotheken en cultuur- en gemeenschapscentra om hun werking te verduurzamen. Elk van deze organisaties voerde acties op eigen maat uit. Hiervoor ontwikkelde Ecolife een zorgaanbod rond milieuzorg en duurzaamheid op hun maat. Onder milieuzorg verstaan we het geheel van maatregelen en initiatieven die de CO 2 -impact van de eigen werking verkleinen en zo bijdragen aan het terugdringen van de klimaatverandering. Een bespaartip uit dit project: Een interessante tip uit dit project: Bij wijze van inspiratie verzamelden de projectpartners een reeks goede praktijkvoorbeelden uit het lokaal cultuurbeleid in Vlaanderen. Implementatie van allerlei eco-technieken bij CC Muze te Heusden- Zolder Introductie van LED-verlichting in het cultureel centrum van Strombeek Sensibilisatie rond trap- ipv liftgebruik in de bibliotheek van Sint- Niklaas Geen bottom up zonder top down en vice versa. Binnen een bibliotheek, cultuur- of gemeenschapscentrum zijn er meestal wel medewerkers bij wie de thema s duurzaamheid en klimaat hen nauw aan het hart ligt. Sommigen zijn ook bereid om het interne milieuzorgverhaal te trekken. Toch volstaat dit niet om de CO 2 -impact van de werking fundamenteel te reduceren. Dat vergt immers organisatorische keuzes en een structurele aanpak die verankerd wordt in alle aspecten van de reguliere werking. Het is dus belangrijk dat de directie zich mee engageert in het streven naar een lagere milieu-impact. Op dat niveau moet een toekomstgerichte visie ontwikkeld worden, van waaruit investeringsbeslissingen genomen worden en bottom up-initiatieven ondersteund worden. Een loutere top down benadering is ook onvoldoende. Duurzame technieken in de gebouwen, ecologische criteria en procedures zijn maar écht duurzaam als ze door het personeel toegepast worden. Handige tips en trucs vanuit dit project: Ecolife publiceerde samen met de projectpartners een draaiboek (e-publicatie). Lokale trekkers van interne milieuzorg kunnen hiermee aan te slag en dit in grote mate op zelfstandige basis met behulp van de ontwikkelde doe-het-zelf-instrumenten. Enerzijds een toolkit van instrumenten en presentaties die ingezet kunnen worden door een lokale ecocoach en/of ecoteam. Anderzijds een aanbod in de vorm van workshops, lezingen en/of een trajectbegeleiding door Ecolife. Meer informatie:

34 hoofdstuk 10 HOOFDSTUK 10 NA 34 Wat gebeurt er na afloop van de wedstrijd? We danken bij voorbaat al de werknemers voor hun inzet tijdens deze campagne. Maar het is niet omdat jullie hard zullen gewerkt hebben, dat het na maart 2017 gedaan is met energie-efficiëntie en energie besparen. Gedrag verander je echter niet zomaar in Het is dus aangewezen om het thema warm te houden. Verder zijn er verschillende andere terreinen waarop je verder kan werken, of waarop je de kantooromgeving nog verder kan verbeteren. We geven jullie alvast enkele ideeën, die na afloop van de campagne kunnen worden uitgevoerd door de energieteams van deelnemende kantoren. Op basis van een evaluatie van het campagnejaar krijg je zicht op de zaken waar jullie gebouw in de wedstrijd goed en minder goed gescoord heeft. Op basis van de resultaten van de evaluatie kunnen jullie voor jouw kantoor een actieplan schrijven, zodat jullie ook in de toekomst energie blijven besparen. Deze plannen zijn zeer belangrijk voor de duurzaamheid van jullie campagne. Het duurzaamste actieplan komt bovendien in aanmerking voor een prijs (= prijscategorie 3). Hieronder vind je een lijst met andere ideeën waar sommigen onder jullie mogelijks al mee bezig zijn. De lijst is slechts een fractie van wat er allemaal mogelijk is: Investeren in energiebesparing: Nu de wedstrijd afgelopen is en er hopelijk heel wat bespaard is, is het tijd om ook via grotere investering energie te besparen, zoals het isoleren van muren, het vervangen van ramen of het installeren van een beter verwarmings- of verlichtingssysteem. Je kan overwegen om de uitgespaarde kosten door de energiebesparing te investeren in structurele aanpassingen. Thuis energie besparen: Je kan een campagne of actie starten om werknemers aan te moedigen om thuis door te gaan met wat ze tijdens de campagne hebben geleerd. In België heb je hiervoor de tool Duurzamer werken op andere gebieden: Kantoren die al veel doen om energieverspilling tegen te gaan, worden aangemoedigd om ook op andere vlakken duurzamer te gaan werken, we geven enkele tips: Door middel van duurzaam aanbesteden (zie hieronder); Inzetten op duurzame mobiliteit; Inzetten op afvalpreventie;... Duurzaam aanbesteden: Energie besparen doe je ook door toestellen te kopen die zuinig zijn in gebruik. Hiervoor moet je als lokale overheid energiecriteria opnemen in je bestek. Er zijn ook andere criteria denkbaar, waardoor je aankoop niet alleen energie-efficiënt, maar ook duurzaam wordt. Duurzaam aanbesteden is meer dan investeren in je eigen een duurzame kantooromgeving. Als (lokale) overheid toon je hiermee het goede voorbeeld én help je de markt vergroenen.... Het Steunpunt duurzame lokale overheidsopdrachten van de VVSG helpt je op weg met duurzaam aanbesteden, je vindt veel info op hun website: Organisatie/Overheidsopdrachten/Pages/ duurzame_overheidsopdrachten.aspx. De federale én de Vlaamse overheid hebben elk een website met o.a. criteria en voorbeeldbestekken. Ze vullen elkaar aan, doordat ze verschillende productgroepen behandelen en zijn ook voor lokale besturen interessant, zie be en

35 hoofdstuk 10 Wat gebeurt er met onze energiebesparingen? Een van de moeilijkste taken is gedragsverandering bewerkstelligen. Het is veel makkelijker om de muren te isoleren en de boiler of de ramen te vervangen, want dat leidt direct tot energiebesparing. Dat moeten we dan ook zeker doen. Maar, hou er rekening mee dat gedragsverandering realiseren cruciaal is, zoniet verdampen die besparingen al even snel en creëer je een zogenaamd 'reboundeffect'. Hiermee bedoelen we dat de gerealiseerde besparingen op één vlak vervolgens teniet gaan op een ander vlak. Denk aan een gebouw dat pas geïsoleerd is, waar de verwarming extra hoog wordt gezet (direct effect) of het voorbeeld waarbij je het geld dat je hebt bespaard op energie gaat uitgeven aan een vliegticket, terwijl je dat eerder helemaal niet van plan was (indirect effect). Je moet er dus voor oppassen dat dit reboundeffect je besparingen niet direct teniet doet, wanneer je plannen ontwikkelt voor na de campagne. Daarom ook dat technologische ontwikkelingen idealiter hand in hand gaan met gedragsveranderingen. En deze eerste stap, inzetten op gedragsverandering, hebben jullie alvast gezet. 35

36 hoofdstuk 11 HOOFDSTUK 11 BRONNEN 36 BRONNEN GERAADPLEEGD BIJ DE OPMAAK VAN HET HANDBOEK Antal, O., Vadovics E. (2005) Zöld iroda kézikönyv. [Green Office Handbook]. KÖVET-INEM Hungária, HU European Environment Agency (EEA) (2013) Achieving energy efficiency through behaviour change: what does it take? Copenhagen, Denmark. 52 p. Available from: europa.eu/publications/achieving-energy-efficiency-throughbehaviour Heiskanen, E., Johnson, M., Robinson, S., Vadovics, E., Saastamoinen, M. (2010) Low-carbon communities as a context for individual behavioural change. Energy Policy 38: (A version of this paper is available from: pp ) Hopkins, R. (2008) The Transition Handbook, From oil dependency to local resilience. Green Books Ltd. IPCC (2007) Climate Change 2007: Synthesis Report. Available from: and_data_reports.shtml Jackson, T. (2005). Motivating sustainable consumption- A review of models of consumer behaviour and behavioural change. A Report to the Sustainable Development Research Network. London, UK. Available from: ac.uk/sites/default/files/motivating_sc_final.pdf Marshall, G. (2007) Carbon detox: Your step-by-step guide to getting real about climate change. Octopus Publishing Group Ltd. UK. Moloney, S. Horne, R E. and Fien J. (2010) Transitioning to Low Carbon Communities From Behaviour Change to Systemic Change: Lessons from Australia, Energy Policy 38: Available from: n pdf Putt del Pino, S., Bhatia, P. (2002) Working 9 to5 on Climate Change: An Office Guide, World Resources Institute. Available from: The Carbon Trust (2013) Creating an Awareness Campaign. The Carbon Trust, UK. Available from: media/13089/ctg056_creating_an_awareness_campaign.pdf Vadovics, E., Antal, O. (2011) Klímabarát háztartásoktól a klímabarát közösségekig útmutató szervezôknek. [From Low- Carbon Households to Low-Carbon Communities a Guide for Organizers] GreenDependent Sustainable Solutions Association, HU. Available from: koordinator_utmutatoii_web.pdf Websites Group dynamics, stages of group development: ANDERE BRONNEN Duurzaam beheer van lokale besturen Burgemeesterconvenant / Covenant of Mayors: covenantofmayors.eu/index_en.html Energy Cities: ICLEI, Local Governments for Sustainablity: Resilient Cities series, Annual Global Forum on Urban Resilience & Adaptation: Resilient Cities: Tips en advies voor een duurzaam en energie-efficiënt kantoorbeheer (vnl in het Engels) Choosing the right instruments to influence behaviour (presentation): 10 tips for an energy efficient workplace: com/for-your-business/small-to-medium-energy-users/savingenergy/business-energy-saving-guide energy_saving_behaviour_en.pdf City of Portland Office of Sustainable Development, Green Office Guide: office_guide.pdf Green Office Handbook (ENG): MacKay, J.C.D. (2009) Sustainable Energy Without the Hot Air. Download via: MECHanisms Make Energy Change Happen Toolkit: mechanisms.energychange.info/home Night Walks to identify wasteful practices: Organizing green and climate-friendly events: klimaklub.greendependent.org/letoltheto/eng/climate_friendly_ events.pdf Putt del Pino, S., Bhatia, P. (2002) Working 9 to5 on Climate Change: An Office Guide, World Resources Institute. Available from: Save Energy. Municipalities: save-municipalities/ 7E-model:

37 hoofdstuk 11 Instrumenten voor nulmeting, evaluatie en het beheer van de programma s Eco-mapping tool: Checklists for offices: DEEP (Dissemination of Energy Efficiency Measures in the Public Buildings Sector) project, self-assessment and procurement tools: EMAS Easy Environmental Management Systems for Small and Medium Enterprises: Virtual Learning System: WWF s Best Green Office Practices: wwf.fi/en WWF s Consumer Habit Questionnare: wwf.fi/survey/index.php?sid=34985&lang=en Methoden voor groepsontwikkeling en het werken met groepen Open Space: openspaceworld.com/users_guide.htm World Café: Fishbowl technique: Fishbowl_%28conversation%29 en org/2008/04/04/12-tools-for-transition-no12-how-to-run-afishbowl-discussion/ Transition town network tools: support/12-ingredients Rekentools Carbonfund.org s Business Calculator: org/business-calculator CoolClimate Network s Business Calculator: berkeley.edu/business-calculator Eco-footprint calculator for offices: eco_footprint_calculator Ecopassenger, the calculator that compares different transport modes: The Office Footprint Calculator: carboncalculator/calculator/ WWF Climate Calculator: Milieulabels, duurzaamheidslabels en energiezuinige producten Om een overzicht te vinden in de wirwar van goede en minder goede labels in België: Europees ecolabel: Ecolabel Index: EU Energie Label: Topten: Ecogator: Films Korte films EnergyNeighbourhoods movies: energyneighbourhoods.eu/en_uk/film-competition Blue Man Group on climate change: watch?v=ekbi_n3g6ro Polar bear talking about responsibility for climate change: Planned obsolescence: watch?v=vfbbf3oxf-e Tainted tin: the deadly cost of smart phones: com/watch?v=swepnnec4fy&feature=player_embedded The Story of Stuff Project videos: storyofstuffproject There s No Tomorrow: watch?v=vomwzjrribg&feature=youtu.be Top 5 tips for saving energy in your office: com/watch?v=jvyw7_cg378 Vampire energy (GOOD Magazine) watch?v=zgzfry82lc4 Langspeelfilms The Age of Stupid, Franny Armstrong, 92 min. (2009): youtube.com/watch?v=sctvxvtnsy4 An Inconvenient Truth, Davis Guggenheim, 100 min. (2006): In Transition 2.0: a story of resilience and hope in extraordinary times, 50 min. (2012): watch?v=ffqfbmq7x84 Home, Yann Arthus-Bertrand, 93 min. (2009): youtube.com/watch?v=jqxenmkaecu The End of Suburbia, Gregory Greene, 52 min. (2004): The ten best movies supporting change, as chosen by Transition initiatives: of Disruption, Kelly Nyks & Jared P. Scott, 52 min. (2014): youtube.com/watch?v=ktgezxzdtmc&index=2&list=ple3q1tdgq- 2gabsZ9eYHB9PZsWgzGvozOz De ronde van klimaatneutraal België, Zero Emission Solutions & Rumblefish, in opdracht van FRDO, 46 min. (2015). Trailer beschikbaar op DVD kan opgevraagd worden. Liedjes Climate songs: Top 8 songs about climate change: Deze bronnenlijst plaatsen we op onze website. We plaatsen er graag je aanvullende interessante lectuur, video's, websites... bij. Mail ze naar info@saveatwork.be. 37

38 PARTNERS CHAPTER PARTNERS3 38 B.&S.U. Beratungs- und Service-Gesellschaft Umwelt mbh Germany Coordinator Grazer ENERGIEAgentur GmbH Austria Arbeid & Milieu Arbeid & Milieu VZW Belgium Prioriterre France GreenDependent Institute Hungary Agenzia per l'energia e lo Sviluppo Sostenibile di Modena - AESS Italy Ekodoma Latvia Energikontor Sydost AB Sweden Severn Wye Energy Agency United Kingdom

39 Arbeid & Milieu Arbeid & Milieu vzw (A&M) is een samenwerkingsverband tussen de drie vakbonden aan Vlaamse zijde (ACV, ABVV en ACLVB) en de milieubeweging (Bond Beter Leefmilieu). A&M wil bijdragen aan een sociaal en ecologisch verantwoorde economie en samenleving. Dit doen we door in te zetten op thema s die zich situeren op het raakvlak tussen arbeid en milieu. Met de campagne Save@work zetten we concreet in op het verhogen van de werknemersbetrokkenheid bij het vraagstuk van energie besparen op kantoor, specifiek in de provincie Vlaams-Brabant. Arbeid & Milieu Tweekerkenstraat Brussel secretariaat@a-m.be

40 wordt in België uitgevoerd door Arbeid & Milieu. Projectleider: Emma Denorme Tweekerkenstraat Brussel info@saveatwork.be Dit project draagt bij aan de uitdaging "Vlaams-Brabant klimaatneutraal". Arbeid & Milieu KLIMAAT NEUTRAAL