Stoppen en helpen. Een adequaat antwoord op kindermishandeling

Transcriptie

1 Stoppen en helpen

2

3 Stoppen en helpen Een adequaat antwoord op kindermishandeling Ingrid ten Berge Anne Addink Mariska de Baat Cora Bartelink Jessica van Rossum Anneke Vinke

4 De publicatie Stoppen en helpen is tot stand gekomen met financiering van de Bernard van Leer Foundation. Stoppen en helpen Een adequaat antwoord op kindermishandeling Ingrid ten Berge, Anne Addink, Mariska de Baat, Cora Bartelink, Jessica van Rossum en Anneke Vinke ISBN NUR Nederlands Jeugdinstituut (NJi), Utrecht / Uitgeverij SWP, Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j, het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot Uitgeverij SWP (Postbus 257, 1000 AG Amsterdam) te wenden.

5 Inhoud Inleiding 7 Deel 1: Theorie 1. Kindermishandeling in het kort Inleiding Aard en omvang Het ontstaan van mishandeling en verwaarlozing Gevolgen van kindermishandeling Kernpunten Hulp na kindermishandeling: wat werkt? Inleiding Werkzame factoren Stoppen van kindermishandeling en herhaling voorkomen Gevolgen voor kinderen beperken Kernpunten 45 Deel 2: Praktijk 3. Onderzoeken wat er aan de hand is Systematisch en zorgvuldig werken Beoordelen: veiligheidstaxatie Beoordelen: oorzaken en in stand houdende factoren Beoordelen: risicotaxatie Kernpunten Praten over veiligheid tijdens het onderzoek Basishouding Context en volgorde van de gesprekken Gesprek met de ouders Praten met kinderen Kernpunten 91

6 5. Aan de slag met het gezin: het hulpverleningsplan Het maken van een hulpverleningsplan Het veiligheidsplan Hulpverleningsdoelen opstellen Oplossingen in gezin en netwerk Inzetten van professionele interventies en werkwijzen Monitoren en evalueren Kernpunten Samen werken aan hulp voor mishandelde kinderen en hun ouders Onderzoek naar samenwerking bij hulp na kindermishandeling Samenwerken: een ontwikkelingsproces Succesfactoren en belemmeringen Checklist SamenWerken aan hulp voor mishandelde kinderen en hun ouders Kernpunten 144 Literatuur 145 Bijlagen Bijlage 3.1 Vragenlijsten voor onderzoek rond kindermishandeling 155 Bijlage 4.1 Checklist Veilig thuis? 161 Bijlage 5.1 Beschrijving van interventies: stoppen van kindermishandeling en herhaling voorkomen 163 Bijlage 5.2 Beschrijving van interventies: gevolgen voor kinderen beperken 169 Het Nederlands Jeugdinstituut: kennis over jeugd en opvoeding 173

7 Stoppen en helpen 7 Inleiding Waarom deze handreiking? Kinderen hebben een veilige opvoedingsomgeving nodig om gezond en wel op te groeien. Voor sommige kinderen is een veilige opvoedingssituatie niet vanzelfsprekend. Hun opvoeders zijn niet in staat hen de zorg, aandacht en/of bescherming te bieden die zij nodig hebben. In Nederland zijn naar schatting bijna kinderen slachtoffer van kindermishandeling (Alink e.a., 2011). Deze kinderen zijn afhankelijk van volwassenen die signaleren dat zij thuis niet veilig zijn en actie ondernemen om de kindermishandeling te stoppen. Alle mishandelde kinderen en hun ouders hebben, ongeacht de aard van de mishandeling, recht op adequate hulp om de kindermishandeling zo snel mogelijk te stoppen, herhaling te voorkomen en de schadelijke gevolgen te beperken. Zij moeten kunnen rekenen op beroepskrachten die, met kennis van zaken, samen met hen in kaart brengen wat er aan de hand is en welke hulp nodig is. Om vervolgens deze hulp rondom het gezin te organiseren zodat de mishandeling stopt en gezinsrelaties zo mogelijk worden hersteld. De afgelopen jaren is in Nederland hard gewerkt aan een betere aanpak van kindermishandeling. Ondersteund door het actieplan Kinderen Veilig Thuis (Programmaministerie voor Jeugd en Gezin, 2007) en de Regionale Aanpak Kindermishandeling (Kooijman e.a., 2011) 1, hebben instellingen, beroepskrachten en overheden zich samen ingespannen om kindermishandeling zo veel mogelijk te voorkomen, beter te signaleren en snel te stoppen. Er is veel bereikt, vooral op het gebied van preventie en signalering, maar er is ook nog veel te doen (Kooijman, 2011). Beroepskrachten en mensen in de omgeving van een gezin signaleren vaker dat een kind mogelijk mishandeld wordt. Ook weten zij steeds beter waar ze terecht kunnen met hun zorgen. Goede hulp om kindermishandeling te stoppen en de schadelijke gevolgen voor het kind te beperken, is echter nog lang niet overal ontwikkeld of beschikbaar (Gezondheidsraad, 2011; Kooijman, 2011). Er is een tekort aan goede diagnostiek en er wordt nog weinig gewerkt met effectieve interventies of effectieve elementen in het hulpaanbod. Voor kinderen, 1 Voor meer informatie over de landelijke aanpak van kindermishandeling zie:

8 8 Inleiding ouders, beroepskrachten en burgers is het teleurstellend en demotiverend als na het signaleren van kindermishandeling onvoldoende actie volgt die ouders en kinderen daadwerkelijk verder helpt. Nu preventie en signalering van kindermishandeling goed op gang zijn gekomen, is het tijd om te investeren in het hulpaanbod. In de praktijk blijkt het vormgeven van een goed hulpaanbod niet gemakkelijk. Gezinnen waar kindermishandeling speelt, hebben vaak problemen op meer levensgebieden, waardoor hulp uit verschillende sectoren nodig is. Dat vraagt om afstemming en samenwerking tussen de betrokken hulpverleners. In de praktijk is dat nog niet vanzelfsprekend. Daarnaast is kennis over wat voor deze doelgroep het beste werkt beperkt en de beschikbare kennis is niet bij alle professionals bekend. Deze publicatie is tot stand gekomen in het kader van een vervolg op de Regionale aanpak kindermishandeling en met financiering van de Bernard van Leer Foundation. Met deze handreiking wil het Nederlands Jeugdinstituut een bijdrage leveren aan de verbetering van het hulpaanbod aan mishandelde kinderen en hun ouders. De handreiking richt zich op fysieke en emotionele mishandeling en verwaarlozing binnen het gezin. Seksueel misbruik en kindermishandeling buiten het gezin vallen buiten het bestek van dit boek, hoewel bepaalde onderdelen (zoals behandeling) wel bruikbare algemene informatie bevatten voor deze problematiek. De handreiking biedt beroepskrachten informatie, tips en hulpmiddelen voor het beoordelen van (vermoedens van) kindermishandeling, het bieden van hulp bij het stoppen en verwerken daarvan en het praten met ouders en kinderen. De nadruk ligt daarbij op de psychosociale zorg; er wordt niet specifiek ingegaan op medische zorg en civielrechtelijke of strafrechtelijke interventies. Ten slotte wordt aandacht besteed aan mogelijke succesfactoren voor het realiseren van een samenhangend hulpaanbod en effectieve samenwerking tussen beroepskrachten. Voor wie is deze handreiking bedoeld? Deze handreiking is bedoeld als ondersteuning van professionals die in en met gezinnen werken in de jeugdzorg, de jeugdbescherming en de jeugd-ggz, en daarbij kindveiligheid beoordelen of hulp bieden bij (vermoedelijke) kinder mishandeling. Denk hierbij bijvoorbeeld aan medewerkers van bureaus jeugdzorg, jeugdzorgaanbieders of centra voor jeugd en gezin, of hulp-aan-huis-werkers. Daarnaast kan de handreiking behulpzaam zijn voor professionals die vanuit hun zorg voor de

9 Stoppen en helpen 9 gezondheid of het welzijn van kinderen of ouders betrokken zijn bij het stoppen van kindermishandeling of het beperken van de gevolgen, zoals (jeugd)artsen, maatschappelijk werkers of werkers in de verslavingszorg of vrouwenopvang. De handreiking is niet primair bedoeld voor preventiewerkers of beroepskrachten die vooral een signaleringsverantwoordelijkheid hebben (zoals leerkrachten of werkers in de kinderopvang), hoewel sommige onderdelen voor hen mogelijk wel informatief zijn. De heterogeniteit van de doelgroep professionals waarop dit boek zich richt, brengt met zich mee dat professionals voor zichzelf kunnen nagaan welke elementen in hun eigen werkpraktijk toepasbaar zijn. Leeswijzer Deze handreiking bestaat uit een theoretisch deel (deel 1) en een praktijkgericht deel (deel 2). Deel 1 bevat algemene informatie over het probleem kindermishandeling en effectieve interventies. Het eerste hoofdstuk geeft basisinformatie over het ontstaan en de gevolgen van kindermishandeling. Hoofdstuk 2 beschrijft wat uit onderzoek bekend is over effectieve hulp: wat werkt in de hulp na kindermishandeling? Deel 2 is bedoeld ter ondersteuning van professionals bij het beantwoorden van de vragen: wat is er aan de hand? en wat moet er gebeuren? In hoofdstuk 3 wordt allereerst ingegaan op het onderzoeken van situaties van (vermoedelijke) kindermishandeling. In hoofdstuk 4 worden tips gegeven voor het praten met ouders en kinderen over veiligheid en kindermishandeling. Hoofdstuk 5 beschrijft wat er moet gebeuren om de situatie voor het kind (weer) veilig te maken en de gevolgen voor het kind te beperken. Het maken van een hulpverleningsplan en het inzetten van effectieve interventies staan daarin centraal. Hoofdstuk 6 beschrijft mogelijke succesfactoren voor het realiseren van samenwerking in het hulpaanbod op uitvoerend en organisatieniveau. De handreiking is gebaseerd op literatuurstudie, aangevuld met praktijkervaringen. Voor hoofdstuk 4 is daarnaast gebruik gemaakt van de publicatie Veilig Thuis? (Ten Berge & Bakker, 2005).Voor de literatuurstudie zijn systematische searches gedaan in de nationale en internationale vakliteratuur. Om de leesbaarheid te bevorderen, zijn details daarover niet in de tekst opgenomen.

10 10 Inleiding Ten behoeve van de leesbaarheid worden in dit handboek de termen beroepskracht, professional en hulpverlener door elkaar gebruikt. Daarmee wordt bedoeld alle volwassenen die beroepshalve betrokken zijn bij onderzoek of diagnostiek van kindermishandeling en/of hulp bieden aan mishandelde kinderen of hun ouders. Wanneer in de tekst wordt gesproken over kindermishandeling of mishandelde kinderen wordt kindermishandeling in de brede zin bedoeld, tenzij uitdrukkelijk verwezen wordt naar een specifieke vorm van mishandeling of verwaarlozing. De term kinderen verwijst naar alle jeugdigen tot en met achttien jaar, tenzij anders vermeld.

11 Deel 1: Theorie

12

13 Deel 1: Theorie 13 1 Kindermishandeling in het kort 1.1 Inleiding Alle beroepskrachten die met kinderen of ouders werken, kunnen in aanraking komen met slachtoffers of plegers van kindermishandeling. Een adequate aanpak van kindermishandeling begint met het bewustzijn dat kindermishandeling voorkomt in de groep waar je mee werkt. Kinderen en hun ouders zijn voor het stoppen van mishandeling en behandeling van de gevolgen afhankelijk van professionals die durven en kunnen handelen. Dat vraagt onder andere kennis van professionals over wat kindermishandeling is, hoe vaak het voorkomt, hoe het ontstaat en wat de gevolgen voor het kind kunnen zijn. Dit hoofdstuk geeft achtergrondinformatie over kindermishandeling. Paragraaf 1.2 gaat in op de verschillende vormen en de omvang van kindermishandeling. In paragraaf 1.3 wordt beschreven welke factoren bij kunnen dragen aan het ontstaan van fysieke en emotionele mishandeling en verwaarlozing. Ook wordt ingegaan op beschermende factoren. De gevolgen voor kinderen komen in paragraaf 1.4 aan bod. 1.2 Aard en omvang Definitie en vormen Kindermishandeling is een verzamelterm voor situaties van mishandeling, verwaarlozing of seksueel misbruik en combinaties daarvan. Volgens de Wet op de jeugdzorg, die sinds 2005 van kracht is, is kindermishandeling: elke vorm van voor een minderjarige bedreigende of gewelddadige interactie van fysieke, psychische of seksuele aard, die de ouders of andere personen ten opzichte van wie de minderjarige in een relatie van afhankelijkheid of van onvrijheid staat, actief of passief opdringen, waardoor ernstige schade wordt berokkend of dreigt te worden berokkend aan de minderjarige in de vorm van fysiek of psychisch letsel.

14 14 1 Kindermishandeling in het kort Belangrijke elementen in deze definitie zijn: het gaat om verschillende soorten bedreiging: fysiek, psychisch of seksueel; de bedreiging kan voortkomen uit actief handelen, maar ook uit niet-handelen (nalaten) van de pleger; de pleger kan de ouder van het kind zijn, of andere personen van wie het kind afhankelijk is; er hoeft nog geen sprake te zijn van ernstige schade bij het kind; ook gedrag dat tot ernstige schade kan leiden, wordt als kindermishandeling beschouwd. Onder de algemene noemer kindermishandeling vallen uiteenlopende vormen van geweld tegen en verwaarlozing van kinderen. Een gangbare onderverdeling in vormen van kindermishandeling is: fysieke mishandeling; fysieke verwaarlozing; psychische (of emotionele) mishandeling; psychische (of emotionele) verwaarlozing; getuige zijn van huiselijk geweld; seksueel misbruik. In de praktijk komen in een gezin waarin een of meer kinderen mishandeld worden, vaak verschillende vormen tegelijk voor (Wolzak & Ten Berge, 2005). Ook zijn er veel variaties in ernst. Bij elke vorm van kindermishandeling varieert de ernst van zeer licht tot zeer ernstig. De duur en frequentie van het geweld bepalen mede de ernst van de mishandeling. Fysieke mishandeling Onder fysieke kindermishandeling vallen alle vormen van lichamelijk geweld tegen het kind, zoals slaan, schoppen, bijten, knijpen, krabben, aan haren trekken of brandwonden toebrengen. Fysieke mishandeling komt, net als de andere vormen, in verschillende gradaties voor. Het is niet een kwestie van een kind wordt niet mishandeld of het wordt wel mishandeld, het is een continuüm variërend van zeer licht tot zeer ernstig geweld. Een pedagogische tik is een grensgeval. Hoewel een pedagogische tik in Nederland volgens het Burgerlijk Wetboek verboden is, wordt een incidentele lichte tik meestal niet als mishandeling gezien. Ernstige vormen van fysieke mishandeling als wurgen, snijden of smoren kunnen levenslange schade of zelfs de dood tot gevolg hebben.

15 Deel 1: Theorie 15 Een bijzondere vorm van fysieke kindermishandeling is het shaken-babysyndroom, waarbij een baby zo hard door elkaar geschud wordt dat hij daar hersenletsel aan overhoudt of zelfs overlijdt. Een andere bijzondere vorm is het Münchhausen-by-proxysyndroom, waarbij ouders, meestal moeders, hun kind opzettelijk ziek maken of ziekteverschijnselen simuleren en (onnodige) medische onderzoeken laten ondergaan. Vrouwelijke genitale verminking of meisjesbesnijdenis is ook een vorm van lichamelijke mishandeling. Het is een gebruik waarbij de clitoris (deels) wordt besneden of verwijderd. Het komt in Nederland vooral voor bij migranten uit Afrikaanse landen rond de Sahara. Meisjesbesnijdenis kan levenslang ernstige gevolgen hebben, zowel lichamelijk (bijvoorbeeld chronische pijn, menstruatieklachten, problemen bij bevalling) als psychisch (posttraumatische stress, angst en depressie, seksuele ontwikkeling). Fysieke verwaarlozing Bij fysieke verwaarlozing komen ouders of opvoeders langdurig onvoldoende tegemoet aan de lichamelijke basisbehoeften van het kind. Het kind krijgt niet de zorg en verzorging waar het gezien zijn leeftijd en ontwikkeling behoefte aan heeft en recht op heeft. Het gaat dan bijvoorbeeld om structureel te weinig, slechte of onregelmatige voeding, onvoldoende bescherming tegen kou, en onvoldoende veilige ontwikkelingsmogelijkheden. Ook het onthouden van noodzakelijke medische zorg is een vorm van verwaarlozing. Bij ernstige verwaarlozing komt de fysieke veiligheid van het kind in gevaar. Dat is bijvoorbeeld het geval bij het ontbreken van onderdak of adequaat toezicht. Psychische (of emotionele) mishandeling Van psychische of emotionele mishandeling is sprake wanneer ouders of andere opvoeders met hun houding en gedrag afwijzing en vijandigheid uitstralen tegenover het kind. Ze schelden het kind regelmatig uit, laten het herhaaldelijk horen dat het niet gewenst is of maken het kind opzettelijk bang. Psychische mishandeling kan ook bestaan uit denigrerende uitspraken over het kind tegenover anderen, waar het kind zelf bij is. Ten slotte vallen opsluiten en vastbinden van het kind onder psychische mishandeling. Psychische (of emotionele) verwaarlozing Bij psychische of emotionele verwaarlozing schieten de ouders of opvoeders doorlopend tekort in het geven van positieve aandacht aan het kind. Daarmee

16 16 1 Kindermishandeling in het kort negeren ze structureel de basale behoeften van het kind aan liefde, warmte, geborgenheid en steun. Psychische verwaarlozing is in de eerste levensjaren zichtbaar wanneer de ouder emotioneel niet beschikbaar is en signalen van onrust (huilen) of contact leggen van de baby negeert. Bij oudere kinderen blijkt psychische verwaarlozing uit een gebrek aan stimulans in de ontwikkeling, bijvoorbeeld door niet de mogelijkheid tot contact met leeftijdgenoten te bieden. Of door kinderen gezien hun leeftijd buitensporig lang aan hun lot over te laten, ze te negeren of niet in te gaan op hun behoefte aan troost, vragen of wensen. Kinderen hebben ook behoefte aan duidelijke regels en grenzen enerzijds, en ruimte om zich te ontwikkelen anderzijds. Wanneer ouders geen of juist te strenge regels of grenzen hanteren, of hierin inconsequent zijn, is er ook sprake van psychische verwaarlozing. Getuige van huiselijk geweld De laatste jaren is er toenemende aandacht voor kinderen die getuige zijn van geweld in het gezin. Zij zien of horen geweld en conflicten tussen hun ouders of worden geconfronteerd met de gevolgen, bijvoorbeeld verwondingen bij hun moeder of moeten vluchten. Getuige zijn van geweld in het gezin kan schade bij het kind veroorzaken. De gevolgen voor kinderen zijn vergelijkbaar met de gevolgen van zelf mishandeld worden. Partnergeweld en kindermishandeling gaan daarnaast vaak samen, waardoor het kind niet alleen getuige is van het geweld, maar ook slachtoffer (Pels e.a., 2011). Seksueel misbruik Van seksueel misbruik is sprake als een volwassene een kind betrekt bij seksuele activiteiten met als doel bevrediging van seksuele behoeften en/of financieel gewin. Seksueel misbruik bestaat uit alle seksuele aanrakingen of handelingen die een volwassene een kind opdringt. Dat varieert van begluurd worden of moeten toezien bij seksuele handelingen van de volwassene, tot betasten en verkrachting. Door het lichamelijke of relationele overwicht, de emotionele druk, of door dwang en geweld van de volwassene kan het kind die aanrakingen of handelingen niet weigeren Omvang Elk jaar worden meer dan honderdduizend kinderen in Nederland mishandeld. Precieze cijfers zijn niet bekend, maar op grond van recent onderzoek bestaan wel goede schattingen van de omvang van kindermishandeling.

17 Deel 1: Theorie 17 In de Tweede Nationale Prevalentiestudie Mishandeling van Kinderen en Jeugdigen (NPM-2010)(Alink e.a., 2011) is onderzoek gedaan onder ruim beroepskrachten uit diverse werkvelden en bijna scholieren van middelbare scholen. Ook zijn cijfers van het aantal meldingen bij de Advies- en Meldpunten Kindermishandeling (AMK) geanalyseerd. Het onderzoek is gebaseerd op gevallen van kindermishandeling die zich hebben voorgedaan in Kinderen die vóór 2010 zijn mishandeld maar niet meer in 2010 zelf, zijn niet meegeteld. Uit dit onderzoek blijkt dat in 2010 volgens beroepskrachten bijna kinderen van nul tot achttien jaar (3,4 procent van alle Nederlandse kinderen) blootgesteld waren aan een vorm van kindermishandeling. Bij de scholieren ligt dit aantal nog hoger: 9,9 procent van de twaalf- tot zeventienjarigen voelde zich in 2010 slachtoffer van mishandeling. Bijna de helft van de kinderen is slachtoffer van meerdere vormen van mishandeling. Daardoor is het lastig om cijfers te geven van het voorkomen van verschillende typen mishandeling. Beroepskrachten rapporteren het meest fysieke en emotionele verwaarlozing (inclusief getuige zijn van huiselijk geweld); scholieren melden vooral fysiek en psychisch geweld. Seksueel misbruik komt volgens beide groepen het minst voor. Een vermoeden van kindermishandeling wordt lang niet altijd bij het AMK gemeld. In 2011 werden ruim gezinnen gemeld voor onderzoek. Daarbij waren kinderen betrokken. In bijna drie kwart van de onderzochte zaken blijkt daadwerkelijk sprake van kindermishandeling. Over bijna gezinnen werd advies gevraagd (Jeugdzorg Nederland, 2012). Bij de gemelde kinderen speelt vaak een combinatie van vormen van kindermishandeling. Veelvoorkomend zijn pedagogische verwaarlozing (27,5 procent), getuige zijn van huiselijk geweld (22,2 procent) en affectieve (emotionele) verwaarlozing (12,0 procent). Seksueel misbruik komt weinig voor (2,2 procent), evenals het Münchhausenby-proxysyndroom (0,2 procent) en meisjesbesnijdenis (0,1 procent). Vergeleken met de resultaten van de eerste Nationale Prevalentiestudie Mishandeling in 2005 (NPM-2005) (Van IJzendoorn e.a., 2007) lijkt er sprake van een stijging van het aantal mishandelde kinderen. In 2005 ging het nog om ruim kinderen en jongeren. De onderzoekers concluderen dat het feitelijk aantal slachtoffers vermoedelijk gelijk is gebleven, maar dat professionals alerter zijn geworden op signalen van kindermishandeling en dit eerder melden. De AMK-cijfers laten inderdaad elk jaar een stijging zien in het aantal meldingen en adviesvragen: in 2011 is dat maar liefst 96 procent hoger dan in 2004.

18 18 1 Kindermishandeling in het kort 1.3 Het ontstaan van mishandeling en verwaarlozing Over de vraag hoe het komt dat ouders hun kinderen mishandelen, zijn door de jaren heen veel theorieën ontwikkeld. Inmiddels is uit onderzoek bekend dat er geen een-op-eenrelatie is tussen kindermishandeling en bepaalde andere problemen zoals psychische problemen bij de ouders of armoede, maar dat meerdere factoren een rol spelen in het ontstaan van kindermishandeling. Kindermishandeling is het resultaat van een complex samenspel van factoren op het niveau van het kind, de ouder, het gezin en de omgeving (Ten Berge, 1998). Sommige factoren (risicofactoren) vergroten de kans op het ontstaan van kindermishandeling, terwijl andere factoren (beschermende factoren) die kans verkleinen. Een invloedrijk model is dat van Belsky (1980, 1984, zie figuur 1.1). Dit model verklaart kindermishandeling als het resultaat van een samenspel van genetische, biologische, psychologische, sociale en maatschappelijke invloeden. Partnerrelatie Sociaal netwerk Ontwikkelingsgeschiedenis Persoon van de ouder Opvoeden Kenmerken van het kind Werk Ontwikkeling van het kind Figuur 1.1 Het ecologisch model van Belsky Het model laat zien dat opvoeding en het ontstaan van opvoedingsproblemen een dynamisch proces vormen: allerlei factoren werken op elkaar in en veranderen ook weer door die interactie. Enerzijds zijn er invloeden waarvan uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat zij de kans vergroten dat mishandeling of verwaarlozing zal plaatsvinden: de zogenoemde risicofactoren. Anderzijds zijn er invloeden waarvan uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat zij de kans op het ontstaan van kindermishandeling verkleinen: de beschermende factoren. Zijn er

19 Deel 1: Theorie 19 voldoende beschermende factoren dan escaleert een situatie ondanks de aanwezige risico s niet tot kindermishandeling. Risicofactoren en beschermende factoren kunnen van voorbijgaande aard zijn, zoals financiële problemen, of een blijvende invloed hebben op de opvoeding, zoals een chronische ziekte van de ouder. De aanwezige risicofactoren worden ook wel draaglast genoemd en de compenserende beschermende factoren de draagkracht. Belangrijk is dat de draaglast van de ouder zijn draagkracht niet te boven gaat. De persoon van de opvoeder is daarbij een belangrijke spil in het geheel. De wijze waarop hij of zij met de invloeden van buitenaf weet om te gaan, bepaalt het effect ervan op de opvoeding. Omgevingsfactoren zijn van invloed op het handelen van de opvoeder, maar kenmerken van ouders werken als een filter waar deze invloeden doorheen moeten. Als een ouder sterk in zijn schoenen staat (bijvoorbeeld doordat hij een goede partnerrelatie heeft en mensen in zijn omgeving waar hij een beroep op kan doen), kan hij meer tegenslagen verwerken dan wanneer hij snel onder stress van buitenaf bezwijkt of er alleen voor staat Risicofactoren Risicofactoren, ook wel bedreigende factoren genoemd, zijn factoren waarvan uit goed opgezet onderzoek bij grote groepen ouders en jeugdigen blijkt dat ze de kans op het ontstaan of herhaling van kindermishandeling vergroten. Zo blijkt bijvoorbeeld dat mishandeling vaker voorkomt bij ouders die zelf ook mishandeld zijn dan bij ouders die niet mishandeld zijn. Verwaarlozing komt vaker voor bij moeders die depressief zijn, dan bij moeders die niet depressief zijn. Als er veel risicofactoren zijn, met name bij de ouders, is er een groter risico op kindermishandeling. Maar: er is geen een-op-eenrelatie tussen risicofactoren en kindermishandeling. Een hoog risico of een verhoogde kans op betekent niet per definitie dat het probleem zich daadwerkelijk zal voordoen. En een laag risico betekent niet dat het probleem zich níet zal voordoen. Bijvoorbeeld: een derde van de ouders die als kind zijn mishandeld, mishandelt later zelf zijn of haar kind. Dat is meer dan in de groep ouders zonder nare jeugdervaringen; daarom is zelf als kind mishandeld zijn een risicofactor. Tegelijkertijd mishandelt twee derde van deze ouders zijn eigen kind niet. En er zijn ook mishandelende ouders die zelf niet mishandeld zijn. De kans op kindermishandeling neemt in het algemeen toe als er meer risicofactoren zijn, maar bij individuele ouders en kinderen hoeft dit niet het geval te zijn. Sommige ouders zijn in staat om hun kind, ondanks allerlei risico s, toch goed genoeg op te voeden. Het omgekeerde doet zich ook voor: soms is er slechts

20 20 1 Kindermishandeling in het kort één risicofactor die zo bedreigend is dat daarmee de veiligheidsrisico s voor het kind zeer groot zijn, bijvoorbeeld een ernstige psychose bij de ouder. Uit een veel geciteerd onderzoek van Brown en collega s (1998) blijkt dat in gezinnen waarin geen enkele risicofactor aanwezig is, de kans op kindermishandeling 3 procent is. Naarmate er meer risicofactoren zijn, stijgt de kans op kindermishandeling. Bij vier of meer risicofactoren is die kans 24 procent. Tegelijkertijd is het ook zo dat in drie kwart van de gezinnen met vier of meer risicofactoren er géén mishandeling plaatsvindt, terwijl ook zonder risicofactoren er een weliswaar kleine kans op kindermishandeling is. Ten slotte is bij veel risicofactoren onduidelijk of de aanwezigheid van een specifiek probleem de oorzaak vormt voor kindermishandeling of dat kindermishandeling en dat probleem toevallig vaak samen voorkomen. Vooral kenmerken van kinderen kunnen ook betrekking hebben op de gevolgen van mishandeling. Tabel 1.1 bevat een overzicht van de risicofactoren die in de onderzoeksliteratuur veel worden genoemd. Tabel 1.1 Veelgenoemde risicofactoren voor kindermishandeling Niveau Ouder Kind Risicofactoren Functioneren als opvoeder: Ontoereikende pedagogische kennis en/of vaardigheden Problemen in de ouder-kindinteractie Negatieve houding t.a.v. kind Eerder een kind mishandeld, verwaarloosd of misbruikt Minimaliseren/ontkennen aangetoonde kindermishandeling Persoonlijk functioneren: Psychiatrische problematiek Verslavingsproblematiek Verstandelijke beperking Fysieke en emotionele beschikbaarheid voor het kind Voorgeschiedenis: Op jonge leeftijd (<18 jaar) ouder geworden Zelf slachtoffer van kindermishandeling Eerder geweld gebruikt tegen personen Jong kind (< 5 jaar) Belaste voorgeschiedenis (bijv. prematuur en/of laag geboortegewicht) (Ernstige) ziekte of handicap Gedrags- en/of ontwikkelingsproblemen Moeilijk temperament Ongewenst

21 Deel 1: Theorie 21 Gezin Omgeving Eenoudergezin, stiefgezin, groot gezin Veel conflicten Problematische partnerrelatie, huiselijk geweld Instabiel, ongeregeld leven Materiële/financiële problemen (werkloosheid, slechte huisvesting) Ingrijpende levensgebeurtenissen Sociaal isolement/sociaal conflict Problematische woonomgeving (bijvoorbeeld criminaliteit, armoede, achterstand) Sociaal-culturele context (bijvoorbeeld acceptatie van geweld) Bron: Ten Berge & Eijgenraam (2009); Ten Berge (1998). Risicofactoren bij ouders Zoals het model van Belsky laat zien, is het functioneren van de ouder een belangrijke bepalende factor voor hoe de ouder met het kind omgaat. Risicofactoren bij de ouder(s) hebben daarom vaak meer gewicht dan de andere factoren. Ouders die hun kind mishandelen of verwaarlozen, verschillen van andere ouders wat betreft hun functioneren als opvoeder, persoonlijk functioneren, voorgeschiedenis en partnerrelatie. Problemen op deze gebieden doen zich niet bij alle mishandelende of verwaarlozende ouders voor. Functioneren als opvoeder Als het gaat om algemene opvoedingsvaardigheden, zien we dat mishandelende ouders meer moeite hebben met het stellen van regels en grenzen en met emotionele ondersteuning. Mishandelende ouders maken meer gebruik van niet-effectieve disciplineringstechnieken, zoals streng of hardhandig straffen en geen tekst en uitleg geven aan het kind. Dit gedrag vloeit deels voort uit de opvatting dat geweld een bruikbaar en acceptabel opvoedingsmiddel is. Bij verwaarlozende ouders ontbreekt het juist vaak aan het consequent hanteren van regels en grenzen. In beide gevallen is sprake van een tekort aan positieve disciplineringstechnieken: gewenst gedrag benoemen, prijzen en belonen, en uitleg geven aan het kind. Vaardigheden en cognities die een rol spelen bij de emotionele ondersteuning van het kind zijn onder meer het zich kunnen inleven in het kind (empathie) en actief inspelen op diens emotionele behoeften. Mishandelende ouders hebben hier meer moeite mee dan andere ouders. De interactie met hun kind wordt vaker gekenmerkt door gebrekkige aandacht en betrokkenheid, en het negeren van signalen van het kind. Overigens is niet alleen een gebrek aan betrokkenheid

22 22 1 Kindermishandeling in het kort schadelijk. Ook overbescherming en overbetrokkenheid brengen de ontwikkeling van het kind in gevaar. Mishandelende ouders zijn, meer dan andere ouders, geneigd om het gedrag en karakter van hun kind negatief te interpreteren. Dat wil zeggen dat zij ongewenst gedrag opvatten als opzettelijk (ook wanneer dat gedrag past bij de ontwikkelingsfase van het kind) en het gevoel hebben dat het kind hen expres dwars zit. Daarnaast hebben deze ouders nogal eens onrealistisch hoge verwachtingen van hun kind, mede doordat zij weinig weten over de normale ontwikkeling van kinderen en het hen ontbreekt aan inzicht in de behoeften van hun kind. Overigens constateerde Crittenden (1988) dat sommige verwaarlozende ouders juist heel lage verwachtingen hebben van hun kind. In gezinnen waar eenmaal kindermishandeling heeft plaatsgevonden, is de kans aanwezig dat het zich opnieuw voordoet. Ouders die eerder een kind mishandeld, verwaarloosd of misbruikt hebben, mishandelen vaker opnieuw een kind dan ouders die dit niet eerder hebben gedaan. Ook het ontkennen of minimaliseren van reeds aangetoonde kindermishandeling is een risicofactor voor herhaling. Persoonlijk functioneren Ouders die worstelen met persoonlijke problemen kunnen daardoor de grip op hun zorg voor het kind verliezen. In vergelijking met ouders die hun kind niet mishandelen, laten ouders die dit wel doen vaker emotionele stress en problemen in het reguleren en uitdrukken van emoties zien. Zij zijn bijvoorbeeld sneller prikkelbaar, explosief of vijandig. Ook een gebrekkige impulscontrole komt regelmatig voor, en uit zich onder meer in agressie en bedreiging. Bij ouders die hun kind mishandelen of verwaarlozen is relatief vaak sprake van psychische of psychiatrische problematiek. Onderzoek wijst uit dat een aanzienlijk deel van deze ouders, in het bijzonder verwaarlozende moeders, symptomen van depressie vertoont. Ook emotionele instabiliteit en een gebrek aan zelfwaardering komen vaak voor. Depressiviteit hangt samen met een vijandige, afwijzende houding naar het kind en met verminderde responsiviteit en betrokkenheid. Ernstige psychiatrische problematiek, zoals schizofrenie of psychose, komt slechts bij een klein deel van de mishandelende ouders voor (naar schatting bij 5 tot 10 procent, Wolfe, 1987). Het is zeker niet zo dat alle ouders met een psychiatrische stoornis hun kind mishandelen, hoewel wel vaak sprake is van moeilijkheden in de opvoeding. De mate van de verstoring van het ouderlijk functioneren hangt vooral samen met de ernst en duur van de stoornis en niet met de aard van de stoornis.

23 Deel 1: Theorie 23 Een tweede probleem dat de opvoeding vaak negatief beïnvloedt, is verslaving aan alcohol of drugs. Schattingen van verslavingsproblematiek bij verwaarlozende ouders variëren van 30 tot 90 procent, terwijl bij fysieke mishandeling in ongeveer de helft van de gevallen verslavingsproblematiek speelt (Chaffin e.a., 1996; Gaudin, 1995). Ten slotte wordt ook een verstandelijke beperking in verband gebracht met kindermishandeling. Ouders met een verstandelijke beperking hebben vaak onvoldoende inzicht in wat kinderen nodig hebben of beschikken niet over de vaardigheden om veiligheid te bieden en de ontwikkeling te stimuleren. Beschikbaarheid voor het kind Ouders die in beslag worden genomen door eigen problemen of door ziekte zijn minder beschikbaar voor hun kinderen. Dit kan fysiek zijn, bijvoorbeeld wanneer een ouder langdurig in het ziekenhuis is opgenomen of fysieke beperkingen heeft. Een ouder kan ook emotioneel afwezig zijn, bijvoorbeeld doordat hij zich zorgen maakt en de belasting van de opvoeding en de behoeften van het kind er niet bij kan hebben. In gezinnen waar kindermishandeling speelt, zijn ouders vaker fysiek of emotioneel niet beschikbaar dan in gezinnen waar dat niet speelt. Voorgeschiedenis Een jonge leeftijd van de moeder bij de geboorte van het kind wordt in verband gebracht met mishandeling. Zeer jonge moeders zijn mogelijk psychisch nog onvoldoende rijp, wat weer kan leiden tot onrealistische opvattingen en verwachtingen over het opvoeden van kinderen (Belsky & Vondra, 1989). Ouders die zelf als kind mishandeld zijn, of op een andere manier zijn opgegroeid met negatieve opvoedingservaringen en verstoorde gezinsomstandigheden, lopen een groter risico om hun eigen kind te mishandelen. Naar schatting een derde van deze ouders gaat later zelf over tot kindermishandeling. Terugkijkend geeft een groot deel van de ouders die hun kind mishandelen of verwaarlozen aan zelf in hun jeugd mishandeld te zijn. Volgens Belsky (1984) is een belangrijke schakel daarin de persoonlijkheid en het psychisch welbevinden van de ouder: nare jeugdervaringen kunnen onder meer leiden tot depressiviteit en weinig zelfwaardering, die op hun beurt de omgang tussen ouder en kind negatief beïnvloeden. Ouders die eerder geweld tegen personen hebben gebruikt, lopen een grotere kans ook geweld tegen hun kind te gebruiken. Dit kan te maken hebben met de houding van ouders, dat zij geweld als normaal gedrag accepteren.

24 24 1 Kindermishandeling in het kort Risicofactoren bij kinderen De kans om slachtoffer te worden van kindermishandeling hangt samen met de leeftijd van het kind. Jonge kinderen zijn fysiek en emotioneel nog erg afhankelijk van hun opvoeders en gezinsomgeving en daarmee extra kwetsbaar voor mishandeling en verwaarlozing. Zij brengen daarnaast het grootste deel van de tijd bij de primaire opvoeder door. Wanneer een kind ouder wordt en naar een kinderdagverblijf, peuterspeelzaal of school gaat, wordt het minder afhankelijk van de ouders. Sommige kinderen lopen meer risico mishandeld te worden dan andere kinderen. Ieder kind is anders en individuele kenmerken kunnen ertoe bijdragen dat het ene kind moeilijker op te voeden is dan het andere. Dit geldt bijvoorbeeld voor kinderen met: belaste voorgeschiedenis (bijvoorbeeld prematuur en/of laag geboortegewicht); (ernstige) ziekte of handicap; gedrags- en/of ontwikkelingsproblemen; moeilijk temperament. Zij vragen extra zorg, aandacht en geduld van ouders. Het opvoeden van deze kinderen leidt waarschijnlijk tot meer stress en/of gevoelens van incompetentie bij de ouders. Daarnaast is het mogelijk dat ouders teleurgesteld zijn omdat hun kind niet voldoet aan hun verwachtingen. Ook ongewenste kinderen lopen een groter risico om afgewezen of mishandeld te worden. Risicofactoren in het gezin Het risico op kindermishandeling is groter bij eenoudergezinnen, gezinnen met drie of meer kinderen en stiefgezinnen (NPM-2010)(Alink e.a., 2011). Mogelijk is alleenstaand ouderschap of het hebben van een groot gezin voor ouders een bron van stress die hun functioneren als opvoeder beïnvloedt. In gezinnen waarin kindermishandeling speelt, is vaak sprake van negatieve en dwingende interacties. Er heerst een sfeer van kritiek, vijandigheid en beschuldigingen. Vooral bij fysieke kindermishandeling is geweld kenmerkend voor de manier waarop gezinsleden met elkaar omgaan. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat in ongeveer de helft van deze gezinnen ook sprake is van conflicten en geweld in de partnerrelatie (Baeten & Geurts, 2002). Deze partnerrelaties zijn daarnaast vaak instabiel en/of vaak wisselend. Vaak ontbreekt een dagelijkse structuur en routine. Het huishouden is dikwijls chaotisch en ongeregeld, waardoor alledaagse gebeurtenissen onvoorspelbaar

25 Deel 1: Theorie 25 worden. Extreme ongeregeldheid en continue crises komen vooral in verwaarlozende gezinnen voor. Kindermishandeling wordt vaak gekoppeld aan sociaaleconomische problematiek. Problemen als werkloosheid, armoede en slechte huisvesting vormen bronnen van stress die een negatieve invloed hebben op het functioneren van de ouder als persoon en als opvoeder. Armoede speelt overigens een grotere rol bij verwaarlozing dan bij fysieke mishandeling (Berry e.a., 2002; Gaudin, 1995). De studie NPM-2010 laat zien dat het risico op kindermishandeling ruim acht keer groter is in gezinnen met zeer laagopgeleide ouders en vijf keer groter wanneer beide ouders werkloos zijn. Voor Marokkaanse, Turkse, Surinaamse of Antilliaanse gezinnen blijkt allochtone achtergrond geen risicofactor als rekening wordt gehouden met het gemiddeld lagere opleidingsniveau. Ingrijpende gebeurtenissen, zoals het (plotseling) overlijden van een gezinslid, kunnen een gezin uit balans brengen, waardoor de kans bestaat op negatieve interacties tussen ouders en kinderen of een gebrek aan aandacht voor de behoeften van kinderen resulterend in mishandeling of verwaarlozing. In de NPM-2010-studie blijkt een allochtone achtergrond een verhoogd risico op kindermishandeling te geven voor gezinnen uit landen met veel vluchtelingen. Mogelijk spelen trauma s en ingrijpende gebeurtenissen in deze gezinnen daarbij een belangrijke rol. Een belangrijk kenmerk van mishandelende en verwaarlozende gezinnen is het ontbreken van praktische en emotionele steun uit het sociaal netwerk. Niet alleen hebben de gezinsleden feitelijk minder contacten, zij beleven deze contacten ook niet als ondersteunend of staan daar wantrouwend tegenover. Vooral alleenstaande ouders kunnen eerder sociaal geïsoleerd raken, door het ontbreken van steun van een partner en het missen van geld om een oppas te betalen. Sociaal isolement is karakteristiek voor verwaarlozende ouders. Ouders die hun kind fysiek mishandelen, beschikken soms wel over een sociaal netwerk, maar de contacten daarmee zijn zo conflictueus dat ouders deze niet als ondersteunend ervaren. Risicofactoren in de omgeving Gezinnen waarin kindermishandeling plaatsvindt, wonen relatief vaak in buurten die gekenmerkt worden door sociale desorganisatie, criminaliteit, drugsproblematiek, armoede en achterstand. Deze stressverhogende factoren kunnen het ontstaan of voortbestaan van kindermishandeling bevorderen. De sociaal-culturele context van het gezin is een risicofactor wanneer geweld als opvoedingsmiddel als normaal gezien wordt. Tussen maatschappelijke

26 26 1 Kindermishandeling in het kort groeperingen kunnen zich op basis van etnisch-culturele, religieuze of sociale achtergrond verschillen voordoen in opvattingen over acceptabel opvoedingsgedrag. In maatschappelijke groepen waarin bepaalde vormen van geweld, zoals slaan, geaccepteerd zijn, komt fysieke mishandeling vaker voor. Overigens is dit niet alleen sociaal-cultureel, maar ook historisch bepaald. Een voorbeeld van veranderingen in het denken over acceptabel opvoedingsgedrag is de discussie over de pedagogische tik. Risicofactoren voor seksueel misbruik Naar specifieke risicofactoren voor seksueel misbruik is nog weinig onderzoek gedaan. Seksueel misbruik in het gezin kan een uiting zijn van verstoorde gezinsverhoudingen. Vaak spelen daarin communicatieproblemen, sociale isolatie en een tekort aan emotionele betrokkenheid en flexibiliteit een rol. Ook kan er sprake zijn van geweld tussen de partners. Jonge kinderen en kinderen met een handicap, chronische ziekte of ontwikkelingsachterstand zijn extra kwetsbaar voor seksueel misbruik. Meisjes lopen een groter risico dan jongens, zeker wanneer zij bij een stiefvader wonen. Zowel voor jongens als voor meisjes geldt dat zij meer risico op seksueel misbruik lopen wanneer zij opgroeien bij één biologische ouder. Seksueel misbruik komt vaker voor in gezinnen waarin de moeder, letterlijk of emotioneel, afwezig is. Dat is bijvoorbeeld het geval als de moeder buitenshuis werkt, verslaafd is of ziek Beschermende factoren Een factor kan beschermend worden genoemd wanneer uit onderzoek blijkt dat, bij aanwezigheid van risicofactoren, deze factor de kans op het ontstaan of herhaling van kindermishandeling verkleint. Aanwijzingen voor factoren die bescherming bieden tegen het daadwerkelijk mishandelen van hun kind blijken uit onderzoek naar de factoren die een rol spelen in het vóórkomen van kindermishandeling van generatie op generatie (intergenerationele overdracht van kindermishandeling). Dit onderzoek toont aan dat twee derde van de ouders die als kind mishandeld zijn, niet zelf overgaat tot mishandeling. Beschermende factoren die hierbij een rol spelen zijn een harmonieuze relatie met een ondersteunende partner, en bewust zijn van de eigen jeugdervaringen en de invloed daarvan op het eigen handelen als opvoeder. In het algemeen geldt dat praktische en emotionele steun vanuit het sociale netwerk een belangrijke beschermende factor is, zowel voor ouders, als voor kinderen. In stressvolle omstandigheden kan deze steun grote invloed hebben

27 Deel 1: Theorie 27 op de wijze waarop ouders en kinderen met deze omstandigheden omgaan. Ook persoonlijke kenmerken van de ouder als een positief zelfbeeld, flexibiliteit of intelligentie kunnen een buffer vormen tegen stressvolle omstandigheden en daarmee tegenwicht bieden tegen risicofactoren. Belangrijke beschermende factoren bij de ouders zijn (Ten Berge & Eijgenraam, 2009; Gezondheidsraad, 2011): gevoel van competentie, draagkracht; positief zelfbeeld; emotionele beschikbaarheid; flexibiliteit; intelligentie; stabiele persoonlijkheid; kan eigen jeugdervaringen hanteren; positieve jeugdervaringen; ondersteunende partner; praktische en emotionele steun vanuit het sociale (informele) netwerk; steun uit het formele netwerk; steun kunnen vragen en daarvan profiteren; bereid en in staat zijn om te veranderen. 1.4 Gevolgen van kindermishandeling De ontwikkeling van een kind hangt voor een groot deel af van de interactie met de ouders. Dat geldt zeker in de eerste levensjaren. Later gaat de omgeving een steeds belangrijkere rol spelen. De liefdevolle zorg en aandacht van de ouder is voor het opgroeiende kind een basis voor vertrouwen. Het kind kan zich daardoor in een veilige sfeer ontplooien. Bovendien stimuleert de positieve aandacht van de ouder het kind om zich evenwichtig te ontwikkelen op emotioneel, intellectueel en lichamelijk gebied. In het geval van kindermishandeling ontbreekt die geborgenheid en komt de ontwikkeling van een kind onder druk te staan. Het ondermijnt het vertrouwen van het kind in anderen. Als het kind de buitenwereld als vijandig ervaart, dan verstoort dat zijn omgang met de kinderen en volwassenen om hem heen. Veel mishandelde kinderen zoeken de schuld voor het gedrag van de mishandelende ouder bij zichzelf. Daardoor krijgen zij een verwrongen, negatief zelfbeeld en loopt hun zelfvertrouwen een grote deuk op.

28 28 1 Kindermishandeling in het kort Niet elk kind lijdt even veel onder mishandeling. De belangrijkste factoren die het effect bepalen, zijn: de ernst van het geweld, de verwaarlozing of het misbruik op zich; de leeftijd waarop het begint; hoe lang het voortduurt; de mate van emotionele druk; de persoonlijkheid van het kind; het wel of niet aanwezig zijn van steun uit de omgeving; de aanwezigheid van beschermende factoren Gevolgen tijdens de jeugd Psychische, gedrags- en ontwikkelingsproblemen Mishandelde en verwaarloosde kinderen kunnen uiteenlopende psychische, gedrags- en ontwikkelingsproblemen ontwikkelen. De ernst daarvan kan per kind verschillen en hangt onder meer af van de aard, duur en frequentie van de mishandeling en de veerkracht van het kind. In veel gevallen beperkt kindermishandeling het vermogen van kinderen om gezonde relaties met anderen aan te gaan. Bij kinderen die in een onveilige situatie opgroeien wordt de ontwikkeling van vertrouwen geschaad. Mishandelde kinderen hebben een sterk verhoogd risico op onveilige gehechtheid (86 procent); in normgroepen is de kans op onveilige gehechtheid 38 procent. Dit komt doordat ouders niet beschikbaar zijn als veilige basis of zelfs een bron van angst zijn. Mishandelde kinderen lopen vooral een groot risico op gedesorganiseerde gehechtheid (51 procent tegenover 15 procent in doorsneegezinnen). Gedesorganiseerde gehechtheid is de meest zorgwekkende vorm van onveilige gehechtheid omdat het latere gedragsproblemen en psychopathologie voorspelt (Cyr e.a., 2010). Mishandelde en verwaarloosde kinderen blijken ook meer dan andere kinderen externaliserende en internaliserende gedragsproblemen te ontwikkelen. Dit varieert van lichte problemen tot zeer ernstige stoornissen. Ze luisteren bij voorbeeld slecht en gedragen zich boos, opstandig of agressief naar ouders, leerkrachten en leeftijdgenoten. Andere problemen die vaak voorkomen zijn (zelf) destructief gedrag, het overtreden van regels, delinquentie en middelenmisbruik. Dergelijke problemen kunnen de vorm aannemen van psychiatrische stoornissen zoals een conduct disorder (CD) of een oppositional defiant disorder (ODD). Bij mishandelde kinderen is ook vaker sprake van depressief, angstig en terug getrokken gedrag. Het zijn kinderen met een lage zelfwaardering, die veel

29 Deel 1: Theorie 29 piekeren en zich nerveus of verlegen gedragen. Ook kunnen zij last hebben van psychosomatische klachten, zoals hoofdpijn en buikpijn. In meer ernstige vorm ontwikkelen kinderen depressieve en angststoornissen. Kindermishandeling blijkt vaak samen te gaan met problemen in de sociaalemotionele en cognitieve ontwikkeling. Mishandelde kinderen hebben bijvoorbeeld moeite met het differentiëren en reguleren van emoties. In de contacten met leeftijdgenoten valt op dat deze kinderen sociaal minder competent zijn. Zij gaan interacties uit de weg of gedragen zich juist vijandig en agressief. Het problematische gedrag van deze kinderen leidt vaak tot afwijzing door de groep en toenemende isolatie van het kind. Op cognitief vlak vertonen mishandelde kinderen onder meer achterstanden op het gebied van taalverwerving, leesvaardigheid, verbale expressie en begrips- en abstractievermogen. Door de stress van chronische mishandeling kunnen bepaalde delen van de hersenen in een staat van permanente waakzaamheid komen, waardoor kinderen hyperactief worden, concentratie- en gedragsproblemen, en slaapstoornissen ontwikkelen. Daardoor kunnen zij ook allerlei andere problemen krijgen, zoals leerproblemen en achterstanden op school, eventueel met spijbelen en voortijdig schoolverlaten tot gevolg. Vaak is sprake van een opeenvolging van problemen: problemen in eerdere ontwikkelingsfasen bemoeilijken het leren beheersen van volgende ontwikkelingstaken. De genoemde problemen zijn niet specifiek voor kindermishandeling. Dat wil zeggen dat ook niet-mishandelde kinderen uit andere risicogroepen dergelijke problemen kunnen vertonen. Trauma Veel mishandelde kinderen vertonen symptomen van posttraumatische stress; in de literatuur worden percentages van 20 tot 60 procent gerapporteerd (Gezondheidsraad, 2011). Kinderen kunnen bijvoorbeeld de traumatische ervaring herbeleven of bepaalde plaatsen of situaties die ze met de ervaring associëren, vermijden. Om de aard en ernst hiervan te onderzoeken is psychodiagnostisch onderzoek nodig. Lichamelijke gevolgen Kindermishandeling kan leiden tot lichamelijk letsel of problemen. In extreme gevallen, bij zware lichamelijke mishandeling of verwaarlozing, kan het kind zelfs aan de gevolgen overlijden.

30 30 1 Kindermishandeling in het kort Uit recent onderzoek komen sterke aanwijzingen naar voren dat kindermishandeling de ontwikkeling van de hersenen en het centraal zenuwstelsel in de eerste levensjaren negatief beïnvloedt (Gezondheidsraad, 2011). Met name bij jonge kinderen is de impact op de hersenen groot. Daardoor kunnen zij allerlei ontwikkelingsachterstanden oplopen, bijvoorbeeld in hun groei (failure to thrive) en motorische ontwikkeling. Hierdoor kunnen cognitieve, sociaal-emotionele en gedragsmatige stoornissen ontstaan. De gevonden afwijkingen zijn prominenter naarmate het kind jonger is en de traumatische ervaringen waaraan het blootstaat ernstiger zijn en een chronisch karakter hebben (Perry, 2001). Bij heel jonge kinderen kunnen blauwe plekken, botbreuken en andere kwetsures zichtbare tekenen van fysieke mishandeling zijn. Verwondingen aan het hoofd kunnen permanente hersenbeschadigingen met zich meebrengen, wat mogelijk blindheid, doofheid, motorische en cognitieve beperkingen tot gevolg kan hebben. Kinderen kunnen ook kampen met onverklaarde medische klachten als hoofdpijn en buikpijn, ook wel psychosomatische klachten genoemd. Chronische stress heeft bovendien een grote impact op het immuunsysteem en de stressrespons van het lichaam. De algehele gezondheid van mishandelde en verwaarloosde kinderen is dan ook vaak slechter. Ook komen astma en overgewicht vaker voor bij tieners die al van jongs af aan zijn mishandeld. In de tienerleeftijd hebben mishandelde kinderen een groter risico om verslaafd te raken aan tabak, drugs en alcohol en op risicovol seksueel gedrag. Er zijn aanwijzingen uit onderzoek dat verwaarlozing ernstiger gevolgen heeft dan mishandeling. Gaudin (1995) geeft aan dat 40 procent van de dodelijke gevallen van kindermishandeling in de Verenigde Staten het gevolg is van verwaarlozing. Hij noemt verwaarlozing the most damaging form of maltreatment (p. 18). Ook Baartman (1996, p. 94) haalt onderzoek aan waaruit naar voren komt dat verwaarloosde kinderen meer en ernstiger problemen ervaren dan fysiek mishandelde kinderen Gevolgen op volwassen leeftijd De gevolgen van kindermishandeling werken lang door, tot in de volwassenheid. In het langlopende Amerikaanse onderzoek Adverse Childhood Experiences (ACE) Study wordt een sterke relatie zichtbaar tussen negatieve jeugdervaringen en de psychische én lichamelijke gezondheid op volwassen leeftijd (Felitti e.a., 1998). Gevolgen op lange termijn zijn bijvoorbeeld posttraumatische stressstoornissen en dissociatieve stoornissen. Kindermishandeling kan lichamelijke