Studie- en uitwisselingsdag op 30 april 2015

Transcriptie

1 Overzicht op Beneluxniveau Uitdagingen van de stroomafwaartse vismigratie in de Benelux Studie- en uitwisselingsdag op 30 april 2015 Studies, onderzoek en andere publicaties op het gebied van de stroomafwaartse trek - Document bijgewerkt op 19 april Inleidende opmerking Onderstaande tabel geeft een (niet-uitputtend) overzicht op Benelux-niveau (met tevens een blik over de Benelux-grenzen heen) van de studies en onderzoeken of andere relevante publicaties m.b.t. het algemeen thema van de studie- en uitwisselingsdag: de stroomafwaartse trek! Er worden referenties in vermeld die vervolgens als bijlagen zijn opgenomen. In dat opzicht levert het een concrete bijdrage aan twee van de drie specifieke doelstellingen van de studieen uitwisselingsdag: - een stand van zaken opmaken van de kennis, van lopend onderzoek en wet- en regelgeving over de stroomafwaartse vistrek; - nieuwe visvriendelijke technieken en de efficiëntie ervan verspreiden. Dit is een groeidocument in die zin dat het eenmaal per jaar wordt bijgewerkt en beschikbaar gesteld op de website van de Benelux ( Nieuwe informatie wordt met gele markering weergegeven. Elkeen wordt verzocht de resultaten van een studie, onderzoek of andere relevante publicatie over de stroomafwaartse vistrek door te geven aan het Benelux Secretariaat-Generaal (m.naessens@benelux.int). Die informatie wordt dan bij de eerstvolgende bijwerking in onderstaande tabel verwerkt. 1/49

2 BELGIË NEDERLAND LUXEMBURG Brussels Hoofdstedelijk G. Vlaams Gewest Waals Gewest Inventarisatie van pompgemalen in het Vlaamse gewest en preliminair onderzoek naar de schade van diverse pomptypes opgelopen na gedwongen blootstelling. Cf. Bijlage 1 Onderzoek naar de verwondingen bij vissen veroorzaakt door een gemaal met vijzels: Isabellagemaal (Boekhoute) Cf. Bijlage 2 Evaluatie van een de Wit -aanpassing bij een conventioneel vijzelgemaal: Isabellagemaal (Boekhoute) Cf. Bijlage 3 Advies betreffende vismigratie bij een noodpompgemaal aan het Camerlinckxcomplex te Oostende Cf. Bijlage 4 Inventarisatie pompgemalen en inventarisatie van de technische karakteristieken en waterbeheersaspecten van prioritaire zout-zoetovergangen Cf. Bijlage 5 Some data on the downstream migration of silver eels and salmonid smolts in the Belgian river Meuse. Cf. Bijlage 10 Naar waterkrachtopwekking met minder schade voor het watermilieu en de waterfauna Cf. Bijlage 11 Gevolgen van de turbines en de waterinnames voor de vissen in de Maas bij Luik Cf. Bijlage 12 Balans monitoring van het aalbestand in de deelstroomgebieden van de Benedenmaas, de Ourthe, de Amblève en de Vesder als biologische grondslag voor het treffen van beheersmaatregelen in relatie met de Europese Aalverordening van 2007 Cf. Bijlage 13 Subsidie m.b.t. de wetenschappelijke monitoring van het herstel van de Atlantische zalm in het stroomgebied van de Maas Cf. Bijlage 14 Effectiviteit visgeleidingssytemen bij de bestaande waterkrachtcentrales Linne en Alphen Cf. Bijlage 15 De effecten van waterkracht en visserij tijdens de stroomafwaartse trek van schieraal in de Maas: zender-onderzoek gedurende Cf. Bijlage 16 Workshop Fish Protection at Hydropower Stations in the River Meuse, the Netherlands, Cf. Bijlage 17 Vismigratierivier: bronnenonderzoek naar gedrag van vis rond zoet-zout overgangen Cf. Bijlage 18 Sterfte van migrerende zalm-smolts bij de stuw en waterkrachtcentrale Linne Cf. Bijlage 19 Onderzoek naar het effect van waterkrachtcentrales op migrerende schieraal Cf. Bijlage 20 Bestandsaufnahme Biologische durchgängigkeit Im einzugsgebiet von mosel und saar Cf. Bijlage 33 Workshop betreffende de stroomafwaartse migratie en beschermingstechnikene (georganiseerd in oktober 2016 door de ICBR Internationale Commissie ter Bescherming van de Rijn) Mortality of European eel after downstream migration through two types of pumping stations Cf. Bijlage 6 Escapement success and patterns of downstream migration of female silver eel Anguilla anguilla in the River Meuse Cf. Bijlage 7 Onderzoek naar de verwondingen bij vissen veroorzaakt door een gemaal met schroefpompen; Spiedamgemaal (Rieme) Cf. Bijlage 8 Themadag visvriendelijke gemalen Cf. Bijlage 21 Gemalen of gemalen worden: onderzoek naar de visvriendelijkheid van 26 gemalen. Cf. Bijlage 22 Feeldtest for mortality of eel after passage through the newly developed turbine of Pentair Fairbanks Nijhuis and FishFlow Innovations. Cf. Bijlage 23 Inventarisatie van de belangrijkste

3 BELGIË NEDERLAND LUXEMBURG Brussels Hoofdstedelijk G. Vlaams Gewest Waals Gewest Onderzoek naar de schieraaluittrek uit de Zwarte Sluispolder Cf. Bijlage 9 knelpunten voor de uittrek van schieraal in Nederland. Cf. Bijlage 24 A telemetry study for migrating silver eel mortality estimations in the River Meuse in Cf. Bijlage 25 Onderzoek vismigratie via grote sluizen: DIDSON metingen Cf. Bijlage 26 Just go with the flow? Route selection and mortality during downstream migration of silver eels in relation to discharge. Cf. Bijlage 27 Effecten van gemaal IJmuiden op de uittrek van schieraal: integratie van de onderzoeken tijdens de periode Cf. Bijlage 28 Route choices, migration speeds and daily migration activity of European silver eel, Anguilla anguilla in the River Rhine, north-west Europe. Cf. Bijlage 29 Onderzoek naar viswering en visgeleiding bij 7 gemalen in Nederland. Cf. Bijlage 30 A telemetry study in Friesland Cf. Bijlage 31 Exorbitant mortality of hatchery-reared Atlantic salmon smolts Salmo salar L., in the Meuse river system in the Netherlands Cf. Bijlage 32 3/49

4 BUITEN BENELUX Duitsland Frankrijk Publicatie van een gids met best practices inzake monitoring van de stroomafwaartse trek en evaluatie bij waterkrachtcentrales, opgesteld in het kader van het door het Duitse federale ministerie van Milieu aangestuurde Forum Bescherming van vissen en stroomafwaartse migratie. Het document is in het Duits gesteld (Engelse vertaling gepland). Fischschutz und Fischabstieg an Wasserkraftanlagen Management plan to save the eel - Optimising the design and management of installations Downstream migration: problems and facilities Handleiding voor het ontwerpen van visvriendelijke waterinnamepunten voor kleinere waterkrachtcentrales Study on fish-friendly inclined and angled trashracks An experimental study on fish-friendly trashracks Streamwise bars in fish-friendly angled trashracks /49

5 BIJLAGE 1 Inventarisatie van pompgemalen in het Vlaamse gewest en preliminair onderzoek naar de schade van diverse pomptypes opgelopen na gedwongen blootstelling Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek & KUL 1 Auteurs Germonpré, Denayer, Belpaire, Ollevier. Besluit en Samenvatting: In de laaggelegen gebieden van het Vlaams Gewest werden pompgemalen gebouwd om in het kader van de waterbeheersing het overtollige water weg te pompen. Aldus werd overstromingsgevaar geminimaliseerd en konden sommige percelen door die ontwatering een meerwaarde krijgen voor de agrarische sector. Bouw en werking van deze kunstwerken hebben zeer diverse gevolgen voor het milieu. De verregaande ecologische complicaties van de werking van deze pompen en de hiermee gepaard gaande waterpeilverlaging zijn o.a. herkenbaar als een floraverarming (banalisering) en een teloorgang van onze waterrijke biotopen en de daarmee geassocieerde flora en fauna. Ook op de visstand werken pompgemalen zeer ingrijpend in. Meegezogen vissen worden rechtstreeks beschadigd en afhankelijk van het pomptype zal de rechtstreekse mortaliteit al dan niet hoog zijn. Anderzijds werken pompen ook isolerend op de vispopulaties. Vissoorten die van het ene gebied naar het andere gebied trekken om zich voort te planten staan noodzakelijkerwijze blootgesteld aan de pompwerking. Migrerende vissoorten moeten het pompgemaal kunnen passeren om hun levenscyclus te voltooien. In veel gevallen is dit niet meer mogelijk. Hoogstwaarschijnlijk bereikt geen enkele van de geslachtsrijpe zilverpalingen uit het Blankaartbekken levend de IJzermonding. Door deze negatieve impact zijn pompgemalen mede oorzaak van het verdwijnen van vissoorten in ons gewest. Op de Vlaamse rivieren treffen we een aantal pompgemalen aan waarvan de meeste in kaart zijn gebracht. Ze worden beheerd door verschillende overheidsinstanties, namelijk de Landelijke Waterdienst, de verschillende Polders en Wateringen, de administratie Waterinfrastructuur en Zeewezen en de technische diensten van de Provincies en Gemeenten. De 130 geïnventariseerde pompgemalen kunnen uitgerust zijn met vijzelsystemen (22,3 %), centrifugaalpompen (9,2 %), schroefpompen (49,2 %), dompelpompen (9,2 %) en hevelpompen (0,8 %). Een eerste onderzoek gebeurde op het schroefpompgemaal te Woumen (Diskmuide). Hier was een kwantitatieve analyse van mortaliteit en schade onmogelijk. Aan de hand van fotomateriaal werden wel de aard en de ernst van de schade vastgesteld. De opgevangen vissen waren onherkenbaar verminkt of in tweeën gehakt door de sneldraaiende propeller van de schroefpomp. Deze verregaande beschadiging werd niet teruggevonden bij vissen die een vijzel- of centrifugaalpomp passeren. Een tweede onderzoek op visschade en mortaliteit werd uitgevoerd op het vijzelpompgemaal de Sint-Karelsmolen in de Moeren nabij Veurne (West-Vlaanderen). De mortaliteit was sterk afhankelijk van de soort vis en varieerde van 3,5 % (paling) tot 43,9 % (voorn). De schade was ongeveer te situeren tussen 11,8 % (baars) en 20 % (karper, brasem). De schade en mortaliteit bleek bij voorn procentueel twee keer hoger te liggen dan op het vijzelpompgemaal de Seine (in 1992 onderzocht door DENAYER en BELPAIRE). Een derde onderzoek gebeurde op het centrifugaalpompgemaal Elektriek Zuid in de Moeren nabij Veurne. Het mortaliteitspercentage schommelde tussen 0 % (paling, baars) en 16 % (brasem). Hoewel het mortaliteitspercentage lager ligt dan bij een vijzel, is het schadepercentage (met 1

6 uitzondering van de paling) hoger en ligt tussen 1,4 % (paling) en 68 % (brasem). De aard van de beschadiging was meestal minder ernstig dan bij een vijzelpompgemaal. Samenvattend kan men stellen dat een schroefpomp zeer schadelijk, een vijzelpomp schadelijk, een centrifugaalpomp weinig schadelijk en een hevelpomp onschadelijk is voor vissen. Op basis van hun schadelijkheid (pomptype), hun locatie (grootteorde van de waterloop) en de waterkwaliteit (richtinggevend en bepalend voor de visstand) werd, waar mogelijk, aan de pompgemalen een saneringscijfer toegekend. Dit saneringscijfer staat rechtstreeks en in positieve relatie tot de visstand. Op die basis werden 17 pompgemalen aangeduid welke noodzakelijk aangepast dienen te worden met betrekking tot beschadiging en migratie van vissen. Bij 44 pompgemalen zijn aanpassingen wenselijk. Zowel juridische, economische als beleidsmatige maatregelen kunnen, naast technische ingrepen, de migratiehinder en visschade door pompgemalen beperken: (1) de migratiewegen kunnen door de wet worden beschermd. (2) bij het opmaken van de kosten-batenanalyse kunnen in de ontwerpfase van nieuwe pompgemalen de milieukosten ten gevolge van visschade meegerekend worden. Indien deze kost te hoog oploopt dienen alternatieve ontwerpen onderzocht te worden. Visonvriendelijke pompgemalen dienen in elk geval geweerd te worden. (3) Bestaande visonvriendelijke pompgemalen kunnen worden gesaneerd aan de hand van visomleidingssystemen en/of vispassages, al dan niet in combinatie met nieuwe kleinschalige visvriendelijke pompen. (4) De wenselijkheid van bepaalde pompgemalen kan in vraag worden gesteld, rekening houdend met de ecologische implicaties, met de macro-ecologische functie en de prioritaire streefbeelden voor een beschouwd gebied, en met de mogelijkheid van aanvullende maatregelen welke bijdragen tot waterbeheersing (wachtbekkens, overstroombare bufferzones, herstel van natuurlijke beekvallei en komberging van de waterloop,.). 6/49

7 BIJLAGE 2 Onderzoek naar de verwondingen bij vissen veroorzaakt door een pompgemaal met vijzels: Isabellagemaal (Boekhoute) Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek Auteurs: Raf Baeyens, David Buysse, Maarten Stevens, Ans Mouton, Emilie Gelaude, Seth Martens, Yves Jacobs & Johan Coeck English abstract In this research report results on fish mortality after natural downstream fish passage through an Archimedes screw pump station (the Isabellagemaal at Boekhoute) are presented. The pump station has three big screws (3,6 m3/sec and 21 revolutions/min) and two smaller ones (1,2 m3/sec and 25 revolutions/min). These five screws pump the excess water from the Leopoldkanaal towards the River Westerschelde in The Netherlands. We investigated a large and a small screw pump from 9/30/2009 until 12/09/2009. Fyke nets installed on the outflow of the pumps collected all pumped fish. Generally, the fyke nets were emptied three times a week. All fish were measured, weighted and scored upon possible damage. Eels were also measured to define their silvering stage. We caught 1922 fish in total in both fyke nets (1024 at the end of the large screw and 898 at the end of the small one). The most common species were roach, white bream, bream and eel. 37% of all fish didn t show any external wounds or damage at all, 45% of them showed scale loss and 11% had a swelling, haemorrhage or contusion. Fin damage and cuts were only found with respectively 4% and 3% of the pumped fish population. No fish were decapitated or cut in half. No difference in fish mortality was found between the large and small screw pump. The observed wounds seemed to be species-specific and not particularly dependant on fish length. The average mortality after screw passage for the most abundant species was: - 7% for roach (n=707) - 15% for white bream (n=384) - 36% for bream (n=330) - 17% for eel (n=179) We estimated the total biomass of silvering eels, using this pumping station during autumn 2009, being approximately 50 kg. This represents 34% of all eels that passed during the research period. 2 ssenveroorzaaktdoorgemaalvijzels.pdf 7/49

8 BIJLAGE 3 Evaluatie van een de Wit -aanpassing bij een conventioneel vijzelgemaal: Isabellagemaal (Boekhoute) Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek Auteurs: Raf Baeyens, David Buysse, Ans Mouton, Emilie Gelaude, Nico De Maerteleire, Karen Robberechts, Yves Jacobs, Tom Van den Neucker, Maarten Stevens & Johan Coeck English abstract This report shows the results of a study on the harmfulness for fish of an Archimedes screw pump equipped with de Wit screws. The aim of this study was to determine whether such adjustment is really less injurious compared to classic screws. Therefore a comparison was made with previous research results collected on the same site before the de Wit adjustments were carried out. During the study period (March 2012 until December 2012), a total of 4553 fish are caught in the research nets that were placed behind a large and a small screw. A total of 16 different fish species were caught, of which perch and silver bream were most numerous. All fish were measured, weighed and damage or death was judged. Eels were sampled a full-year cycle and they are additionally measured to determine their sexual differentiation. In spring and summer we found particularly sexually undifferentiated eels, which did not show any real silvering characteristics. The first real migration peak occurred in the beginning of October and it mainly contained migrant females, with a small proportion of migrant males. During this follow-up study, fish injuries still occurred and so did fish mortality. However the total proportion of fish injuries decreased by 29%, largely due to a lower degree of scale loss. Also a slight decrease is noticed regarding serious injuries. The proportion of fish that died after passing the pumping station was decreased slightly compared to the mortality caused by the classic screws, but the difference is not significant. Relationships between fish species, fish length, the screw size and assessed injuries were inconsistent so no clear trend was found. All eels survived during the first 48 hours after passing the pumping station. In spite of the fact that screw pumps are considered to be relatively fish friendly, still a considerable number of fish are injured or died after passing this type of pumping station. Especially the gap between the moving screw blades and the concrete housing of the whole screw seems to be the main cause of injury and death for passing fish. 3 gconventioneelvijzelgemaalisabellagemaalboekhoute.pdf 8/49

9 BIJLAGE 4 Advies betreffende vismigratie bij een noodpompgemaal aan het Camerlinckxcomplex te Oostende Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek Auteurs: Maarten Stevens, David Buysse, Johan Coeck Conclusie Meestal wordt het polderwater via het Camerlinckxcomplex bij laagwater op zee gravitair afgevoerd. Alleen in geval van hoge piekafvoeren en hoogwater op zee, worden pompen gebruikt voor de afwatering. Deze periodes van hoge afvoer vallen echter samen met de zeewaartse migratie van zilverpalingen. Een aangepast beheer van de schroefpompen (bv. door het verlagen van het toerental), kan de kans op ernstige beschadiging en sterfte van palingen verminderen, maar biedt geen afdoende oplossing om het Camerlinckxcomplex veilig passeerbaar te maken voor zilverpalingen. Met dit type pomp zal steeds een aanzienlijk deel van de migrerende palingen gedood of ernstig beschadigd worden. Gezien het belang van het bemalingsgebied als opgroeigebied voor paling en de schadelijkheid van de schroefpompen, is het aangewezen het pompgemaal onder alle omstandigheden vispasseerbaar te maken voor paling. Hierbij zijn twee oplossingen mogelijk: o Optie 1 - Alle pompen (incl. de bestaande schroefpompen) worden vervangen door vispasseerbare pompen. Gezien de beperkte beschikbare ruimte en het gewenste debiet lijken visvriendelijke axiaalpompen het meest aangewezen. o Optie 2 - De bestaande schroefpompen afschermen voor vis en de vis geleiden naar een visdoorgang. Rekening houdend met de beperkte ruimte en de geplande capaciteitsverhoging, lijkt de plaatsing van een of meerdere vispasseerbare pompen als vispassage het meest voor de hand liggend. De voorkeur gaat uit naar optie 1. Optie 2 is minder aangewezen om het pompgemaal passeerbaar te maken omdat een visafschriksysteem nooit 100% effectief is en er steeds een deel van de vissen toch in de schadelijke pompen terecht komen. Fijnroosters hebben een hogere effectiviteit dan gedragsbarrières, maar vragen continue reiniging en er bestaat het risico dat vissen tegen het rooster gekneld geraken. Bovendien laat de beperkte ruimte t.h.v. het Camerlinckxcomplex niet toe om de vispasseerbare pompen ver genoeg van de schadelijke schroefpompen te plaatsen. Wanneer de visonveilige en vispasseerbare pompen te dicht bij mekaar staan, kunnen vissen, ondanks de aanwezige afscherming, door aanzuiging toch in de visonveilige pompen terecht komen. Tenslotte speelt ook de kostprijs voor de installatie en het onderhoud van het visafschriksysteem een rol. Gezien het belang van het bemalingsgebied als leefgebied voor paling, moet naast de stroomafwaartse migratie van zilverpaling, ook de stroomopwaartse migratie van glasalen verzekerd worden. De kolonisatie van het bemalingsgebied door paling kan hersteld worden via een beperkte vorm van negatief spuibeheer of via de constructie van een specifieke aalpassage (bv. glasaalgoot). Indien de stroomopwaartse migratie van glasaal niet hersteld kan worden, kan ook geopteerd worden voor de uitzetting van glasalen in de waterlopen van het bemalingsgebied. Deze laatste optie is echter zeer arbeidsintensief en weinig efficiënt om het palingbestand in de polderwaterlopen te herstellen /49

10 BIJLAGE 5 Inventarisatie pompgemalen en inventarisatie van de technische karakteristieken en waterbeheersaspecten van prioritaire zout-zoetovergangen Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek Auteurs: Maarten Stevens, David Buysse, Tom Van den Neucker, Emilie Gelaude, Raf Baeyens, Yves Jacobs, Ans Mouton, Johan Coeck & Janine van Vessem English abstract Inventory of pumping stations In the framework of the eel management plan we inventoried the pumping stations in Flanders. We received data from 172 pumping stations, of which the largest part is managed by the polders and wateringen. 50% of the pumping stations is equipped with screw pumps, which are the most harmful pump types. The other pumping stations are equipped with Archimedes screws (23%), centrifugal pumps (16%) or submersible pumps (12%). The pumping frequency is highest in spring and autumn. Almost half of the pumping action coincides with the downstream migration of silver eels (August- December). Therefore they have a potentially large impact on migrating eels. Under the current conditions, the total mortality of silver eel from pumping stations is estimated at tons per year. Under pristine conditions, the mortality varies between 4.1 and 14.2 tons per year. This estimate is less than previous estimates for the Flemish eel management plan because of a refinement of the calculation method. However, the uncertainty of these figures is considerable, because reliable estimates of the current eel density and natural production are lacking. For each river basin a prioritization for the clearing of the pumping stations was made based on the estimated mortality under pristine conditions. Two thirds of the pumping stations is located on watercourses that were selected for the prioritization map of fish migration. In priority watercourses, fishes should be able to pass a barrier in both up-and downstream direction by On watercourses of special attention, downstream migration should be guaranteed. A guideline was drafted for pumping stations that need to be made passable. Different scenarios are possible to provide fish passage at pumping stations. These are in decreasing order of desirability: removal of the pumping station replacement by fish-friendly pumps installation of a fish deterrence AND guidance system adjusted management. However, the effectiveness of adjusted management as a mitigating measure should be further investigated. The high number of pumping stations and the fragmented management of these installations requires close coordination and integration between water management and nature conservation. Each solution to fish migration at a pumping station should be site specific and requires local knowledge and expertise. Inventory of coastal drainage constructions One of the main causes for the low silver eel production in Flanders is the inaccessibility of the nursery habitat due to migration barriers. The immigration routes for glass eels on the coast are largely blocked by sluices and locks. As a first step towards the restoration of fish migration at the marine-freshwater interface, a number of important coastal drainage constructions were inventoried. 5 uninguitvoeringpalingbeheerplan..pdf 10/49

11 All drainage constructions are equipped with a similar valve system, driven by an electric engine. Only the valves at the Schipdonk and Leopold canal are operated automatically. The other constructions are operated manually. At Sas Slijkens automation is being prepared. At present, the total flow of the canals is discharged gravitationally during low tide. Due to the limited discharge capacity of the Leopold Canal in Zeebrugge, a pumping station will be built to pump excess water to the Schipdonk canal. Also the river basin management plan of the Brugse polders mentions the construction of a pumping station at the Maartensas and/or in Blankenberge. The upstream migration of glass eels at the coast could be enabled through adjusted sluice management. During the rising tide the sluices are opened slightly, allowing glass eels to migrate upstream with the inflowing water (see Mouton et al., 2009). However, when the river flow is reduced, there is a risk of silting because too little brackish water is discharged during low tide. The preconditions for this adjusted sluice management are currently being studied at the IJzermonding. The results of this study can then be used to determine the conditions under which adjusted sluice management is an effective measure to restore glass eels migration. Water level management in the Uitkerksepolder At present, sluices prevent diadromous fishes like eels from migrating between the sea and the Blankenbergsevaart and the Noordede. In order to allow upstream migration of glass eels, the sluices might be opened slightly during rising tide. The weirs on a number of tributaries of the Blankenbergse Vaart are flooded only during late spring and summer. Probably, these dams do not obstruct the migration of cyprinids because they are flooded during the migratory season of these species. However, pike migrates earlier in the season when the dams are probably not passable. The different social sectors have different demands for the water level management in the Uitkerksepolder. The nature society on the one hand asks for higher water levels in the polder during winter. The polder management on the other hand pleads for the installation of pumps in order to be able to discharge independently from the tides. A combination of pumping stations on the outlet and dams in the nature reserve is the most obvious solution. If pumps are installed, these should be fish friendly and dams should be passable to fish. 11/49

12 BIJLAGE 6 Mortality of European eel after downstream migration through two types of pumping stations Fisheries Management and Ecology, 21, 1, Auteurs: David Buysse, Ans Mouton, Maarten Stevens, Tom Van den Neucker, Johan Coeck English abstract Although numerous pumping stations (PS) have been used by water managers for numerous applications on rivers, canals and other water bodies, their impact on fish populations is poorly understood. This study investigates European eel, Anguilla anguilla (L.), mortality after natural downstream passage through a propeller pump and two Archimedes screw pumps at two PSs on two lowland canals in Belgium. Fyke nets were mounted permanently on the outflow of the pumps during the silver eel migration periods. Based on the condition and injuries, maximum eel mortality rates were assessed. Mortality rates ranged from 97 +/- 5% for the propeller pump to 17 +/- 7% for the large Archimedes screw pump and 19 +/- 11% for the small Archimedes screw pump. Most injuries were caused by striking or grinding. The results demonstrate that PSs may significantly threaten escapement targets set in eel management plans /49

13 BIJLAGE 7 Escapement success and patterns of downstream migration of female silver eel Anguilla anguilla in the River Meuse Ecology of freshwater fish, 21, 3, Auteurs: Hilde Verbiest, Andre. W Breukelaar, Michael Ovidio, Jean Claude Philippart, Claude Belpaire English abstract Downstream migration of female silver eel Anguilla anguilla (L.) was studied by remote telemetry in the lower part of the River Meuse (Belgium and the Netherlands) using a combination of nine detection stations and manual tracking. N = 31 eels (LT cm) were implanted with active transponders and released in 2007 into the River Berwijn, a small Belgian tributary of the River Meuse, 326 km from the North Sea. From August 2007 till April 2008, 13 eels (42%) started their downstream migration and were detected at two or more stations. Mean migration speed was 0.62 m s 1 (or 53 km day 1). Only two eels (15%) arrived at the North Sea, the others being held up or killed at hydroelectric power stations, caught by fishermen or by predators or stopped their migration and settled in the river delta. A majority (58%) of the eels classified as potential migrants did not start their migration and settled in the River Berwijn or upper Meuse as verified by additional manual tracking /49

14 BIJLAGE 8 Onderzoek naar de verwondingen bij vissen veroorzaakt door een gemaal met schroefpompen; Spiedamgemaal (Rieme) Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek Auteurs: David Buysse, Maarten Stevens, Ans Mouton, Emilie Gelaude, Raf Baeyens, Seth Martens, Yves Jacobs & Johan Coeck English abstract In Flanders (Belgium) polder water levels are maintained with almost 130 pumping stations. The longitudinally connected Rivers Avrijevaart and Burggravenstroom are typical examples of a polder water. During and after (heavy) rainfall the excess of water is pumped out of both watercourses into the Ghent-Terneuzen Canal. The pumping station has 7 propeller pumps which have a rotation speed of 8 rotations per second. Total discharge capacity of the station is 8 m³s-1. One-way valves underneath the building prevent the water from flowing back into the polder but also block upstream fish migration. The Research Institute for Nature and Forest investigated the natural downstream fish migration through the pumping station. A 40 m long net was mounted on the outlet of one of the propeller pumps (1,6 m³s-1). Objectives were to find out in what state (dead or alive) fish pass these fast rotating propellers and what kind of injuries they sustain. Moreover we were interested in the timing and magnitude of downstream migrating European eel (Anguilla Anguilla) and their survival rate. Between August and November 2008 we caught 14 species and more than fish. Dominant species were roach (Rutilus rutilus), bream (Abramis brama), white bream (Blicca bjoerkna) and perch (Perca fluviatilis). An adequate number of European eel and pike (Esox lucius) was also caught. Mortality rates for all species were high (N=sample size): Pike (N=26)= 100%; European eel (N=39)= 98%. White bream (N=913)= 61%; Roach (N=1372) = 60%; Bream (N=915)= 58%; Perch (N=769)= 53%; A variety of injuries was recorded: 1- fish with no visible (external) wounds; 1- fin damage; 2- scale loss; 3- bruises, swelling, haemorrhages; 4- cuts; 5- decapitation. Despite the high mortality rates a proportion of the fish community passed the propeller pump with no visible (external) wounds. It should be taken into acount that some fish might die afterwards due to undetected (internal) injuries, i.e. delayed or latent mortality. A lot of small (< 100 mm) and larger (> 100 mm) individuals of roach, bream and white bream were pumped. No significant differences in mortality rate were detected between both groups /49

15 BIJLAGE 9 Onderzoek naar de schieraaluittrek uit de Zwarte Sluispolder Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek Auteurs: Ans Mouton, David Buysse, Maarten Stevens, Raf Baeyens, Emilie Gelaude, Nico De Maerteleire, Karen Robberechts, Seth Martens, Yves Jacobs, Tom Van den Neucker & Johan Coeck English abstract Various reasons have been reported for the decline of European eel (Anguilla anguilla L.), but for silver eel pumping stations are one of the main causes for mortality. When estimating total mortality caused by pumping stations, a few assumptions were made on the eel density in the Flemish water bodies and on the natural silver eel production. One of the most important sources of uncertainty in the mortality estimations is the lack of reliable estimations on the current eel density. In this project, the eel density will be quantified in a number of selected locations in the drainage area of a pumping station in Boekhoute (Flanders, Belgium). To evaluate measures from the Eel Management Plan, the number of migrating silver eel has to be reported yearly. For Flanders, no data exist on this number. During this research, the production of silver eel in the drainage area of the Boekhoute pumping station will be quantified. The results provide a first estimate of the silver eel production in polder water bodies, that represent an important area of the nursery habitat of eel in Flanders. This research exists of six parts. In a previous report (Baeyens et al., 2013), the eel mortality at a pumping station was discussed (1). Next, the density of eel and silver eel in the study area was quantified (2), and then the migration routes of eel were identified (3). To assess the importance of the polder area for eel, the migration of silver eel (4) and the migration of juvenile eel (5) were quantified, to reveal whether a sustainable eel population can currently survive in the area. Finally, the factors that affect the migration behaviour in the study area were identified (6), to formulate suggestions for the management of study area and other polder areas. Density sampling in the study area revealed that only the large polder brooks, the channels and the creeks contain eel and silver eel. The densities of eel and silver eel differred substantially between the different water body types, and within the same type. Although further research should provide more evidence, eel density is higher in channel habitats and their connected habitats (such as connected creeks). The limited available data suggest also a relation between the observed densities and the observations of the Freshwater Fish Sampling Campaign. In total 99 eel were tagged with an acoustic transmitter and 90 were observed during the study period. Fifty eels stayed in the polder (resident eel), 7 eel reached the Braakman and 33 eel migrated to the Scheldt Estuary. The eels in the polder migrate freely within the Leopold channel, the Zwarte Sluisbeek and the connected water bodies such as the creeks. No eel migrate over the weir in Sint-Laureins and there are no indications that eel from the main channel also use the tributaries. From the 50 individuals that stay in the polder, 45 individuals show homing behaviour. The results suggest that some areas are used as nursery habitat, whereas other habitats are used to migrate. Despite the relatively good connectivity within the polder area, some eels show searching behaviour, especially at the pumping station. Analysis of the length of the searching behaviour and the delay in the migration indicate that on average eel loose most time in their search for the pumping station and the outflow of the Braakman. After passage through the pumping station, eel migrate promptly through the Braakman but show searching behaviour, which is probably caused by the irregular discharge. Generally, the eel in the Scheldt estuary easily migrate to the sea. Based on the sampling of eels migrating through the pumping station by fyke nets (method A), in total 392 silver eel passed the pumping station. Based on the wetted surface, the eel observations in the study area and the actual number of migrating eel per silver eel stadium (method B), /49

16 migrating silver eel were present in the study area. A third estimate of the number of silver eel based on the eel model (method C) quantified 1623 silver eel in the study area, of which only 95 eel were female. Consequently, the method A and method B appear to result in similar estimations of the number of silver eel in the study area. In contrast, the eel model (method C) calculated a number of migrating females that was substantially lower than observed. Remarkably, 50% of the observed eel migrate between june and august and in december/january, and thus outside the period that is generally accepted as the peak of silver eel migration (september october november). Consequently, the current catch restriction period only protects 50% of the migrating silver eels. Sampling of the juvenile eel migrating to the study area revealed that the eel inflow is too limited to support a sustainable eel population in the study area. The telemetry study indicates that for eels showing homing behaviour, the start of this behaviour often concurs with a rise in water temparture. Higher flow values appear to end the homing behaviour, which is confirmed by the relation between the start of eel migration and the flow. Analysis of the searching behaviour in the polder shows that most migrating individuals start searching at an increase of flow, and that this search continues during dryer periods. The flow in these periods may be too low and irregular to allow eel to orient in the study area. Most eel that search at the pumping station do find this station at higher flows, but don t pass the pumping station promptly and therefore stay searching until a next flow peak. Analysis of the delay at the pumping station also shows that eels depend on the operation of the station to pass. Consequently, the don t find other migration routes like the De Wit fish bypass. Similar behaviour is observed at the outflow of the Braakman. 16/49

17 BIJLAGE 10 Some data on the downstream migration of silver eels and salmonid smolts in the Belgian river Meuse. Octobre 2007 Auteur: PHILIPPART JC. English abstract 1. Downstream migration of silver eel in the Belgian Meuse A study of silver eel impingment on the water intake of the Tihange Nuclear Power Plant (TNPP) was performed in This study reveals downstream movements of eel all the year round with maximum figures from October to January. Most eels are big individuals (max ; size 130 cm) likely females with a high spawning potential. Protection measures (infrasound, ProFish Technology sa) are currently beeing installed at the entrance of the intake canal. 2. Donwstream migration of salmon and trout smolts in the Ourthe-Meuse axis In March 2007, a downstream migration fish pass was installed at the end of the water intake of a hydropower plan (10 m3/s ;2 Kaplan turbines) on the River Ourthe in Méry-Tilff, about 10 km upstream from Liège. From mi-march to mid-may, 671 atlantic salmon cm smolts (restocked as 4-5 cm parrs in the Ourthe basin) and cm common trout smolts were captured in the fish pass. From a mark-recapture study, it was estimated that the total downstream moving salmonid smolt population was about fish. Most of these fish moved dowstream by passing over the weir (determined with radiotelemetry technics). 3. Salmonid smolts in the Albert Canal Radiotelemetry studies performed in March-May 2005 and 2005 revealed that a high proportion (up to 60 %) of the smolts arriving in Liège entered the Albert canal instead of descending the River Meuse in the direction of Lixhe and Maastricht. This behaviour must be considered as quite abnormal and due to a blockage of fish migration at the Monsin weir + hydropower plant. This negative effect should be suppressed in the future by allowing more water to flow over the spillway at migration time. It must be noted that the same phenomenon is likely to happen in Borgharen where downstream migrating smolt will be blocked by the barrage + HPP and probably will enter the Juliana Canal. 17/49

18 BIJLAGE 11 Naar waterkrachtopwekking met minder schade voor het watermilieu en de waterfauna Uit: TRIBUNE DE L'EAU Nrs /5-6 SEPT/OKT - NOV/DEC 2002 & 621/1 JAN/FEB Auteurs: PHILIPPART JC & SONNY D Samenvatting Waterkrachtopwekking staat momenteel volop in de belangstelling omdat er geen afvalproducten bij vrijkomen en dus geen vervuiling bij optreedt. Deze vorm van energieproductie blijkt onbedoeld echter ernstige schade toe te kunnen brengen aan de waterfauna en met name aan de vispopulaties. In dit artikel wordt stilgestaan bij de verschillende gevolgen van waterkrachtopwekking voor de rivieren waar deze energieproductie plaatsvindt. Aan bod komen achtereenvolgens de belemmerde vismigratie, het verstoorde watermilieu, de vissterfte door toedoen van de turbines en de invloed van de werkwijze van de centrales. Bij elk van deze punten wordt aandacht besteed aan de recentste technologische oplossingen om de gevolgen te minimaliseren. Conclusies Gezien de vele ingrijpende gevolgen die de opwekking van waterkracht op het watermilieu, de vispopulaties en dus op de visserij kan hebben, heeft de ondersteuning en ontwikkeling van deze activiteit in de Belgische en naburige rivieren welbeschouwd geen zin zonder eerst een aantal regels voor de bouw en werkwijze van waterkrachtinstallaties te hebben vastgelegd. Hierbij dient rekening te worden gehouden met het streven naar de instandhouding en het herstel van de ecologische kwaliteit van de waterecosystemen, de visserij en de overige betrokken activiteiten op en rond het water. Zonder dergelijke regels ontstaat het risico dat er jarenlang centrales worden aangelegd zonder enige bijdrage aan een geïntegreerde duurzame ontwikkeling en soms zelfs met dramatische gevolgen voor de pogingen om de waterkwaliteit te herstellen met behulp van dure installaties voor de zuivering van huishoudelijk en industrieel afvalwater. Hierdoor zouden de milieubeschermende maatregelen ten koste kunnen gaan van de ecologische integriteit van de waterecosystemen zoals bedoeld in de recente Europese Kaderrichtlijn Water! Voor waterkrachtopwekking met minder schade voor het watermilieu en de waterfauna zijn er tegenwoordig steeds betere technische oplossingen voorhanden, ook als het gaat om het tegengaan van de sterfte van vissen die in de turbines terechtkomen. De meeste van deze oplossingen kunnen nu al worden toegepast bij de aanleg van nieuwe installaties. Wat moeilijker daarentegen ligt de aanpassing van bestaande centrales en installaties, die meestal nog dateren uit de tijd toen het milieu minder zwaar woog en de technologie nog niet zo ver gevorderd was als nu. Toch bestaan ook hier wel mogelijkheden, zoals onder meer blijkt uit de recente aanleg van vistrappen voor zalmachtigen bij de stuwdammen in de Maas bij Lixhe, Monsin en Ivoz-Ramet. Om te voorkomen dat de groei van waterkrachtopwekking gepaard gaat met een toenemende druk op het watermilieu is het noodzakelijk om op korte termijn werk te maken van verder onderzoek naar hydro-ecologie. Zo kan meer inzicht worden verkregen in de gevolgen voor vis en milieu van de verschillende soorten centrales langs onze waterwegen. Tevens zouden dan op verschillende proeflocaties nieuwe technieken en alternatieve methodes voor het beheer van de waterkrachtcentrales kunnen worden beoordeeld op hun mogelijkheden om de milieugevolgen in sterk uiteenlopende ecologische omstandigheden terug te dringen (BELPAIRE et al., 2002) /49

19 Gevolgen van de turbines en de waterinnames voor de vissen in de Maas bij Luik Uit: TRIBUNE DE L'EAU Nrs /5-6 SEPT/OKT - NOV/DEC 2002 & 621/1 JAN/FEB Auteurs: PHILIPPART JC & SONNY D & MAEMAKERS V BIJLAGE 12 Samenvatting Dit artikel bevat de eerste resultaten van een onderzoek naar de vissterfte als gevolg van de koelwaterinname voor twee thermische elektriciteitscentrales langs de Maas bij Luik: de kerncentrale van Tihange (3 eenheden van in totaal MW) en de GST-centrale van Seraing (462 MW). Het onderzoek besloeg de periode oktober oktober 2001 in Tihange en de periode april april 2002 in Seraing. In Tihange werden er in dit tijdsbestek vissen van 38 verschillende soorten aangetroffen, tegenover vissen van 25 verschillende soorten in Seraing. De druk op de visstand wordt in Tihange op 1,8 vissen en in Seraing op 0,15 vissen per 1000 m 3 opgepompt water geschat. Momenteel wordt er onderzoek gedaan naar de gevolgen hiervan voor verschillende ecologische visklassen in de Maas en met name voor trekvissen zoals zalmachtigen en de paling. Ten behoeve van deze soorten zouden er bij de waterinname beschermende maatregelen getroffen moeten worden die geschikt zijn voor de Maas, een rivier waar tevens grote hoeveelheden water gebruikt worden voor de opwekking van waterkracht. Conclusies Het koelwaterkanaal van de kerncentrale van Tihange laat zich waterkundig en ecologisch gezien vergelijken met een snelstromende zijtak van de Maas. Het kanaal heeft een sterke aantrekkingskracht op reofiele vissoorten als de barbeel en de donderpad, die het als een ideale leefomgeving beschouwen. Tevens komen er tijdens de paaitrek allerlei andere vissen in terecht. Omdat het kanaal doodloopt, vinden de trekvissen geen uitweg en komen ze op de filters (roosters en filtertrommels) van de koelwaterpompen terecht. Gezien de grote verscheidenheid van deze vissoorten en hun representativiteit voor de visstand in de Maas (PHILIPPART et al., 1988) zou het kanaal net als sommige vistrappen (PHILIPPART et al., 2002) gebruikt kunnen worden voor een permanente monitoring van de ecologische kwaliteit van de Maas. Een grondige analyse van de in Tihange aangetroffen vissen en van hun waarschijnlijke herkomst leert dat een aanzienlijk deel van de grotere vissen (met een hoge biomasssa) bij de vangst reeds dood of stervend was als gevolg van het paaien of het effect van de waterkrachtturbines. Nader onderzoek zou de eerste conclusies verder moeten aanvullen en inzicht moeten bieden in de variaties van jaar tot jaar in het licht van de hydroklimatologie en de natuurlijke schommelingen in de omvang van de populaties. Daarnaast dient de door de waterinnames veroorzaakte vissterfte te worden afgezet tegen de absolute omvang van de betreffende populaties. Zeker in een rivier als de Maas is deze verhouding uiterst moeilijk te bepalen. Bij sommige soorten die elk jaar opnieuw de Maas afzakken (volwassen palingen in het najaar en jonge zalmen en forellen in het voorjaar) laat de door de waterinname in Tihange veroorzaakte sterfte zich niettemin typeren als significant voor de populaties in het stroomgebied van de Maas. Deze omstandigheid rechtvaardigt de toepassing van afschrikmethodes bij de monding van het kanaal, zoals licht- of geluidsbarrières of een combinatie van beide (LARINIER en TRAVADE, 1999; MAES et al., 2002; HADDERINGH en BRUIJS, 2002). In dit verband is aanvullend onderzoek eveneens wenselijk met het oog op de keuze van de geschiktste oplossingen voor de lokale vissoorten en de specifieke situatie in Tihange. Naast constructies op de plek van de waterinname zelf om de vissen /49

20 weg of door te geleiden zou tevens moeten worden gedacht aan beter beschermde filters (roosters en trommels) en installaties om de vissen weer in de Maas te lozen. Een ideale oplossing zou zijn (haalbaar bij het ontwerp van een centrale) om het aanvoerkanaal stroomafwaarts door te trekken om voor een doorgang te zorgen en de trekvissen een uitweg te bieden. Bij de waterinname voor de GST-centrale in Seraing sterft er jaarlijks ongeveer honderd kg vis. Dit is allerminst significant voor de ecologie van de Maas. Zorgwekkender daarentegen lijken de gevolgen van de reusachtige hoeveelheden water die door de waterkrachtturbines van de opeenvolgende stuwdammen in de Maas stromen. Ook dit probleem moet nu onder de loep worden genomen om gepaste maatregelen te kunnen treffen. 20/49

21 BIJLAGE 13 Balans monitoring van het aalbestand in de deelstroomgebieden van den Benedenmaas, de Ourthe, de Amblève en de Vesder als biologische grondslag voor het treffen van beheersmaatregelen in relatie mt de Europese Aalverordening van Publication date : Mar-2010 Auteur(s) Philippart, Jean-Claude, Ovidio, Michaël, Rimbaud, Gilles, Dierckx, Arnaud, Poncin, Pascal Dit rapport gericht aan de Luikse provinciale commissie van het Visserijfonds biedt een overzicht van de kennis die tot op heden is verworven over de aalpopulaties in de Luikse Maas en haar kleine directe zijrivieren (Berwijn, Geul, Awirs beek, Mehaigne) en in de Ourthe, de Amblève en de Vesder en hun zijrivieren. Dankzij haar geografische ligging vormt de provincie Luik een strategische verzameling van watermilieus in het internationale Maasbekken voor palingen die via de Nederlandse Maas enerzijds vanuit de zee stroomopwaarts migreren om het hele bekken te koloniseren, en anderzijds stroomafwaarts migreren om zich voort te planten. Bovendien werd de meeste informatie over de biologie van de palingpopulaties in Wallonië verzameld door onderzoekers van de universiteit van Luik. Deze onderzoekers verzamelden ook de meest gediversifeerde informatie over de waterlopen van de provincie Luik en van een nabijgelegen regio die overeenstemt met een deel van de Luxemburgse Ourthe. In dit dossier worden hoofdzakelijk vijf soorten gegevens onderzocht: i) statistieken (aantal vissen, individuele lengte en gewicht) over de palingen die tussen 1965 en 2009 elektrisch werden afgevist in rivieren met een lage waterstand, ii) de statistieken over de uitzetting van glasalen en kleine palingen tussen 1967 en 1980, iii) de statistieken (aantal, afmetingen, periodiciteit, invloed van omgevingsfactoren) over de optrek van jonge gele palingen in de vistrappen van Lieze (1982 tot op heden) en van Ampsin-Neuville ( ) op de Maas en van enkele andere vispassages die zich op de zijrivieren bevinden (Amblève, Mehaigne, Berwijn, Aisne), iv) de telling en karakterisering (afmeting, periodiciteit van de vangst) van stroomafwaarts migrerende onvolwassen palingen die terechtkomen in de filters van koelwaterpompen van de aan de Maas gelegen elektriciteitscentrales van Tihange-cnt en Seraing-tgv, en v) het verrichten van studies over het gebruik van het habitat en de mobiliteit van gele palingen en zilverpalingen in de Benedenourthe, de Mehaigne en de Awirs beek aan de hand van telemetrie (opsporen via radiozender) en het gebruik van merktekens. Door deze gegevens te analyseren kunnen belangrijke aspecten van de biologie van de paling in het betrokken geografische gebied worden beschreven, met name: de geografische verdeling van de soort, de dichtheid van de populaties en de evolutie in de tijd van enkele van deze populaties, de samenstelling per afmeting van de populaties vóór, tijdens en na de massale uitzettingen van glasalen, de eigenschappen van de stroomop- en afwaartse migratie in de Maas, het gebruik van de habitat en de mobiliteit-stabiliteit (leefgebied) van de palingen in residente fase en bij het begin van de stroomafwaartse paaitrek in de zijstromen van de rivier. Er wordt in het bijzonder aandacht besteed aan het herstellen van de kwaliteit van de oppervlaktewateren, het herstellen van de vrije migratie van palingen (dankzij het gebruik van van vistrappen) die stroomopwaarts migreren en allerlei fysieke obstakels moeten overwinnen en het belang van de kwestie van de gedwongen aanzuiging door installaties voor koelwateronttrekking en hydroturbines, wat een heel sterke impact heeft op de directe en uitgestelde sterfte. Ter volledigheid worden er ook twee andere aspecten van de ecologie van de paling in het Maasbekken aangehaald, dit op basis van regionale bibliografische gegevens: de predatie door visetende dieren (aalscholver en meerval) en de sterke algemene vervuiling van de vissen met organische micro-verontreinigende stoffen (met name PCB s) die toxisch zijn voor de paling zelf en deze ook ongeschikt maken voor menselijke consumptie. Dit heeft de Waalse overheid er in 2006 trouwens toe aangezet om vissers te verbieden hun vangst mee te nemen. Tot slot bepaalt het rapport voor de waterlopen van de provincie Luik de grote lijnen van de maatregelen (studies, 21/49