Walvissen en Dolfijnen. in de Straat van Gibraltar

Transcriptie

1 0

2 Walvissen en Dolfijnen in de Straat van Gibraltar Uitgegeven door firmm firmm Alle rechten voorbehouden. Teksten: Heike Pahlow, Michael Casanova, Jörn Selling Vertaling door Sonja Van Den Bossche Illustraties: Heike Pahlow, Lay-out: Mario Müller, Sebastian Kanzler Foto s: firmm 1 ste druk 1

3 Voorwoord Beste walvis- en dolfijnvrienden, we zijn blij, dat u zich voor het werk van firmm en de walvissen en dolfijnen in de Straat van Gibraltar interesseert. De stichting firmm (foundation for information and research on marine mammals) wijdt zich sinds 1998 aan het onderzoek en de bescherming van de in de Straat van Gibraltar voorkomende walvissen en dolfijnen. Onze brochure geeft u een idee van ons werk en stelt u de Straat van Gibraltar en ook de daarin levende zeezoogdieren voor. Met de aankoop van deze brochure ondersteunt u het werk van firmm, omdat de gehele opbrengst weer voor onze stichtingsdoeleinden wordt gebruikt. Wij wensen u veel leesplezier en veel leuke ervaringen met walvissen en dolfijnen. Uw firmm-team 2

4 De stichting firmm De stichting firmm werd in 1998 in Zwitserland opgericht stichtingsdoelen zijn onderzoek en bescherming van walvissen en dolfijnen. Daarbij concentreren we ons vooral op de Straat van Gibraltar, waar we met firmm Espaňa vertegenwoordigd zijn. Ons onderzoek omvat de volgende hoofdgebieden: Biodiversiteit (registratie van alle waarnemingen) Foto-ID (registreren van de populaties en migraties) Het in kaart brengen (temperatuur en plankton in verbinding met het voorkomen van walvissoorten) Nutriëntenstroom (plankton in de oceaanvoedselketen) De resultaten van ons werk presenteren we regelmatig op mariene biologie congressen. Een andere wens van firmm is zoveel mogelijk mensen te sensibiliseren voor de bescherming van de zeeën en hun bewoners. Daarom bieden we talrijke infosessies en organiseren we in de Straat van Gibraltar 2 uur durende tochten en ook meerdaagse observatiecursussen. Daarbij ziet u walvissen en dolfijnen in hun natuurlijke omgeving en leert u veel interessante dingen over de dieren. Actuele informatie over het werk van firmm en data voor cursussen en evenementen vindt u op onze website: 3

5 4

6 De Straat van Gibraltar De Straat van Gibraltar verbindt de Middellandse Zee met de Atlantische Oceaan. Daarom concentreert het scheepvaartverkeer zich hier: dagelijks passeren ongeveer 300 vrachtschepen door de zee-engte. Ondanks het zware verkeer en de daarmee samenhangende geluidsoverlast vertoeven in deze wateren veel walvissen en dolfijnen. Wat is de reden daarvoor? Op de drempel van de zeestraat stijgt voedselrijk dieptewater op uit de Middellandse Zee en het vermengt zich gedeeltelijk met het uit de Atlantische Oceaan binnenstromende water. Dit is de voorwaarde voor een groot voedselaanbod, waarvan uiteindelijk ook de walvissen en dolfijnen profiteren. Maar het zware verkeer in de Straat van Gibraltar bedreigt sommige walvissoorten aanzienlijk. Voor de bescherming van de walvissen werd daarom in februari 2007 door het Spaanse Ministerie van Milieu een maximumsnelheid in de straat ingevoerd. Bij de beslissing was firmm niet onaanzienlijk betrokken: onze jarenlange onderzoeken en eisen hebben ertoe bijgedragen, dat dit überhaupt eerst ter discussie werd gesteld. boven: uitzicht op de zee-engte (van Spanje naar Marokko) links: de Straat van Gibraltar met de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee bron: NASA 5

7 Evolutie van de walvissen De moderne walvissen ontwikkelden zich ongeveer miljoen jaar geleden uit primitieve hoefdieren, die in hun vorm waarschijnlijk op een wolf leken. De op het land levende voorouders van de walvissen joegen voornamelijk in kustwateren, riviermondingen en in de zee. Daarbij pasten ze zich steeds beter aan het element water aan. Deze aanpassingen omvatten onder andere: de ontwikkeling van een gestroomlijnd lichaam het verlies van de vacht en de vorming van het spek de degeneratie van de achterpoten de nieuwvorming van staartvin en rugvin de verplaatsing van de neusopening (blaasgat) De spoelvorm en gladde huid van de walvissen maken het mogelijk om zich met weinig weerstand in het water voort te bewegen. Voor de ontwikkeling van deze spoelvorm helpt het zogenaamde spek, dat ook als voedselreserve dient. Tegelijkertijd beschermt het spek de walvissen tegen de kou en zo is het een vervanger voor de vacht. 6

8 Tandwalvissen (Odontoceti) Vandaag de dag zijn walvissen verdeeld in baard- en tandwalvissen. De meeste walvissoorten behoren tot de tandwalvissen. Tandwalvissen hebben over het algemeen gelijkvormige tanden, waarmee ze hun prooi wel vastgrijpen, maar niet kunnen fijnmaken. Nog een kenmerk van de tandwalvissen is, dat ze maar één blaasgat hebben. Bij de baardwalvissen daarentegen zijn duidelijk twee blaasgaten te zien. Echolocatie De schedel van de tandwalvissen is van bovenaf bekeken asymmetrisch gevormd. Dit hangt waarschijnlijk samen met de echolocatie, waarmee de tandwalvissen hun prooi of obstakels lokaliseren. Bovendien produceren de walvissen in de luchtwegen zogenaamde klikgeluiden, die in de meloen (= een bolvormig orgaan op de kop) gebundeld en door de schotelvormige schedel in een bepaalde richting worden gestuurd. Stoten de geluidsgolven op een hindernis, dan worden ze weerkaatst en ze gaan door de onderkaak naar de wand van het middenoor (Bulla tympani), die dan begint te trillen. De walvis kan op deze manier de grootte, vorm en afstand van een voorwerp inschatten. 7

9 Baardwalvissen (Mysticeti) De baardwalvissen (of baleinwalvissen) ontlenen hun naam aan de hoornen platen (of baarden), die van de bovenkaak naar beneden hangen en voor de walvissen in plaats van tanden als voedselinname dienen. Alleen zo is het voor de reusachtige dieren mogelijk, om van kleine planktonorganismen te leven, het zogenaamde krill (planktonkreeftjes). Kenmerken van de vinvissen (Familie van de baardwalvissen) Baardwalvissen worden weer onderverdeeld in verschillende families, waarvan in de Straat van Gibraltar alleen vinvissen voorkomen. Hun naam is afgeleid van de keelplooien, die deze walvissen een heel bijzondere soort voedselinname geven. Filter voeden Om te eten zwemt de vinvis met zijn bek open dicht bij het wateroppervlak. Daarbij vergroten de plooien steeds meer, zodat grote hoeveelheden water opgenomen kunnen worden. Dan perst de walvis door het samendrukken van de plooien het water weer naar buiten. Het eten blijft daarbij in de baarden hangen en wordt naar beneden geslikt. Deze techniek heet filter voeden. 8

10 Plankton en de zeevoedselketen Onder de term plankton vatten we alle organismen, eieren en larven samen, die passief in het water drijven. In tegenstelling daarmee staan het nekton (organismen, die zich op eigen kracht verplaatsen, bv. vissen) en het benthos (vastzittende dieren, zoals zeepokken, of op de bodem levende dieren, zoals mosselen). In het mariene ecosysteem speelt plankton een belangrijke rol. We maken onderscheid tussen plantaardig plankton (fytoplankton) en dierlijk plankton (zoöplankton). In de oceanen, het grootste leefgebied op aarde, hangt bijna de hele dierenwereld van het fytoplankton af zeer kleine eencellige algen, waartoe ook de hieronder afgebeelde diatomeeën (kiezelwieren) en dinoflagellaten (pantserflagellaten) behoren. Het fytoplankton doet aan fotosynthese en dient als voedselbron voor het zoöplankton, dat op zijn beurt door groter zoöplankton, kleinere vissen en veel andere filtrerende organismen gegeten wordt. Typisch dinoflagellaat (Ceratium declinatum). De langwerpige uiteinden dienen om de oppervlakte te vergroten. Zo voorkomen deze plantaardige cellen een daling in de donkere diepten van de oceanen. Centrisch kiezelwier (Coscinodiscus sp.) in zijaanzicht. Van bovenaf gezien zou het cirkelrond zijn. alle 4 de foto s: Michael Casanova 9

11 In het zoöplankton vinden we niet alleen volledig planktonisch levende dieren (holoplankton), maar ook veel eieren en larven (meroplankton) van vissen en ongewervelde dieren. In het zoöplankton zijn de roeipootkreeftjes (Centropages typicus) bijzonder sterk vertegenwoordigd. Een visei met het zich ontwikkelende embryo. We kunnen al de gesegmenteerde spieren en de lenzen van de ogen zien. Het plankton is niet gelijkmatig verdeeld in de oceaan, maar vooral afhankelijk van de omstandigheden voor het fytoplankton, dat licht, voedingsstoffen en kooldioxide nodig heeft. Daarom groeit het best in ondiepe waterlagen nabij de kust, opwellingsgebieden en poolzeeën. Dicht bij de kust (waar rivieren met weggespoelde mineralen en andere voedingsstoffen uitmonden) en in opwellingszones (waar voedselrijk dieptewater in lagen dicht bij de oppervlakte opstijgt) wordt het fytoplankton voorzien van veel voedingsstoffen. Poolzeeën profiteren van het koude water, dat meer opgeloste gassen bevat dan warm water; zo is veel C02 beschikbaar voor de fotosynthese. Verder wordt de productie van biomassa in de zomer bevorderd door bijna 24 uur daglicht. Dit feit is ook verantwoordelijk voor de lange tochten van een aantal baardwalvissen, die in de zomer in de poolgebieden eten en in de winter naar warmere gebieden moeten migreren, omdat de primaire productie ineenstort in het donkere seizoen. 10

12 Walvissen en dolfijnen identificeren Voorbijtrekkende walvissen en dolfijnen zijn vanaf de boot vaak helemaal niet zo gemakkelijk te bespeuren. Zelfs het afzoeken van het wateroppervlak vergt een getraind oog, omdat het veronderstelde dolfijnlichaam niet zelden gewoon alleen maar een grotere golf blijkt te zijn. Trekkende dolfijnscholen zijn het makkelijkst om te vinden. Altijd weer springen de dolfijnen uit het water, om door de kleinere weerstand in de lucht energie te sparen en sneller vooruit te komen. Grote walvissen (zoals de pot- of vinvis) zijn vooral aan hun blaaswolk te herkennen, die aan het wateroppervlak wordt uitgestoten en eruitziet als een grote fontein. Aan de hoogte en de richting van het geblaas kan je vaak al van ver zien, om welke walvissoort het gaat. De blaaswolk als identificatiekenmerk: vinvis, dwergvinvis, potvis (van links naar rechts) 11

13 Bij het naderen kunnen de soorten dan aan hun grootte, kleur en gedrag worden herkend. Grindwalvissen bijvoorbeeld zijn erg donker, hebben een gebogen rugvin en springen minder vaak dan de echt speelse, opvallend getekende dolfijnen. Voor ons onderzoekswerk is het ook belangrijk, om afzonderlijke walvissen te herkennen. Afhankelijk van het type zijn daarvoor verschillende kenmerken van belang. Potvissen bijv. kunnen we aan de hand van de staartvin relatief goed identificeren. Bij andere soorten, zoals de grote tuimelaars of grienden, baseren we ons op de rugvin. De vorm van de rugvin is vaak wel zeer vergelijkbaar, maar door het geoefende oog kunnen afzonderlijke dieren duidelijk van elkaar worden onderscheiden. Identificatie van afzonderlijke grindwalvissen op basis van de rugvin Op de volgende pagina s vindt u nuttige tips voor het identificeren van de door ons waargenomen walvissen en dolfijnen. Probeer gewoon maar eens, de in dit boekje beschreven kenmerken van de afzonderlijke soorten tijdens de tocht te herkennen. 12

14 Groottevergelijking walvissen en dolfijnen 13

15 Gewone Dolfijn, Kris-kras dolfijn Delphinus delphis Gewone dolfijnen behoren over het algemeen tot de snelste walvisachtigen. Ze hebben een opvallende tekening en voeren spectaculaire sprongen uit. Hoewel deze dolfijnsoort vroeger wel het meest voorkwam in de Middellandse Zee, verdwijnt ze de laatste jaren steeds meer. Intussen werd de populatie in de Middellandse Zee door de IUCN (International Union for Conservation of Nature) als sterk bedreigd opgenomen in de Rode Lijst van Bedreigde Soorten. Dit is vooral te wijten aan overbevissing, milieuvervuiling en bijvangst. In de Straat van Gibraltar komt deze soort gedurende het hele jaar voor. Typische kenmerken donkere rug zandlopervormig patroon op de zijkanten (gelig voor, grijs achteraan) witte buik 14

16 Interessante feiten Afmetingen: Geboortematen: Levensverwachting: Geslachtsrijpheid: Voortplanting: Draagtijd: Zoogtijd: Voedsel: Snelheid: Duiktijd: Duikdiepte: 1,7 2,4 m; 135 kg 0,8 1 m jaar na 3 12 jaar elke 1 2 jaar 11 maanden 6 18 maanden vissen en inktvissen; 10 kg/dag tot 65 km/u tot ca. 8 min ongeveer m 15

17 Gestreepte Dolfijn, Blauw-witte dolfijn Stenella coeruleoalba Gestreepte dolfijnen zien we soms in gemengde scholen met gewone dolfijnen. Beide hebben wel ongeveer dezelfde grootte, maar de blauw-witte dolfijn is gemakkelijk aan zijn lichtblauwe tekening te herkennen. In gevangenschap verzetten deze dieren zich tegen elke vorm van training. Gestreepte dolfijnen komen het hele jaar door in de Straat van Gibraltar voor. Typische kenmerken donkere rug blauwachtige strepen op de flanken witte buik 16

18 Interessante feiten Afmetingen: Geboortematen: Levensverwachting: Geslachtsrijpheid: Voortplanting: Draagtijd: Zoogtijd: Voedsel: Snelheid: Duiktijd: Duikdiepte: 1,8 2,5 m; 156 kg 1 m; 15 kg 50 jaar na 7 13 jaar elke 3 4 jaar 13 maanden 18 maanden vissen, inktvissen, schaaldieren; kg/dag tot 65 km/u tot 10 min tot 200 m 17

19 Grote tuimelaar, Tuimelaar, flessenneusdolfijn Tursiops truncatus Grote tuimelaars zijn de acrobaten onder de dolfijnen, hun sprongen zijn adembenemend. Door films en het houden van dolfijnen in dolfinaria is de grote tuimelaar nu waarschijnlijk de beroemdste dolfijn. Afhankelijk van de populatie en het geografisch voorkomen vertoont deze soort grote verschillen in kleur, gewicht en grootte. In de Straat van Gibraltar komen grote tuimelaars het hele jaar door voor. Typische kenmerken grijsachtige kleur donkere cape op de rug lichtere onderkant van het lichaam 18

20 Interessante feiten Afmetingen: Geboortematen: Levensverwachting: Geslachtsrijpheid: Voortplanting: Draagtijd: Zoogtijd: Voedsel: Snelheid: Duiktijd: Duikdiepte: 2 4 m; kg 0,85 1,3 m; kg 50 jaar na 6 12 jaar elke 2 3 jaar 13 maanden maanden vissen en inktvissen; kg/dag tot 35 km/u tot 20 min tot 300 m 19

21 Griend, Grindwalvis, lange-vingriend, Noord-Atlantische griend Globicephala melas De grindwalvis is een langzaam zwemmende soort, die in de zee-engte geen grote tochten onderneemt, maar vooral zijn prooi achtervolgt. De wetenschappelijke naam betekent zwarte, bolvormige kop. In de Straat van Gibraltar zijn de grienden het hele jaar door aanwezig. Typische kenmerken vrijwel gelijkmatig donkergrijs of bruinachtig lichte w-vormige vlek op de borst zeer lange borstvinnen platte, sikkelvormige rugvin 20

22 Interessante feiten Afmetingen: Geboortematen: Levensverwachting: Geslachtsrijpheid: Voortplanting: Draagtijd: 4 8 m; 1,8 3,5 t 1,5 2 m; 75 kg 60 jaar na 7 14 jaar (3 4 m) elke 3 5 jaar 15 maanden Zoogtijd: ongeveer maanden Voedsel: inktvissen en vissen; 27 kg/dag Snelheid: tot 35 km/u Duiktijd: Duikdiepte: tot 20 min tot 824 m 21

23 Orka, Zwaardwalvis Orcinus orca De orka is het grootste lid van de dolfijnfamilie. Hij zwemt heel snel, maar is toch langzamer dan de tonijn, zijn favoriete prooi in de Straat van Gibraltar. Daarom pakt hij hier de tonijn vaak gewoon van de lijnen van de vissers. In de Straat van Gibraltar kunnen we orka s vooral in juli en augustus zien. Typische kenmerken overwegend zwart lichaam wit patroon op de onderkant van het lichaam witte vlek achter de oren hoge, zwaardvormige rugvin (alleen bij mannetjes) lichtere zadelvlek achter de rugvin grote, peddelvormige borstvin 22

24 Interessante feiten Afmetingen: Geboortematen: Levensverwachting: 5,5 9,8 m; 1,6 10 t 2 2,5 m; 180 kg jaar, jaar Geslachtsrijpheid: na 13 jaar (5,5 m) Voortplanting: Draagtijd: Zoogtijd: elke 3 12 jaar maanden tot 18 maanden Voedsel: Snelheid: Duiktijd: (inkt)vissen, zeevogels, zeehonden, andere walvissen; kg/dag tot 55 km/u tot 15 min Duikdiepte: ca. 250 m (eventueel tot m) 23

25 Potvis Physeter macrocephalus De potvis is de grootste tandwalvis en één van de beste duikers onder de zeezoogdieren: hij kan meer dan een uur onder water blijven. Zijn voedsel bestaat onder andere ook uit grote inktvissen, die hij op een diepte van ongeveer meter vindt. Voor langere duiktochten moeten bloed en spieren met zuurstof worden verrijkt. Daarom houden de dieren zich een tijdje aan het wateroppervlak op en ze ademen intens. In de Straat van Gibraltar kunnen we potvissen ongeveer van april tot augustus waarnemen. Typische kenmerken donkergrijs of donkerbruin lichaam kop maakt ongeveer 1/3 van de lichaamslengte uit blaaswolk wordt schuin naar links voor uitgestoten 24

26 Interessante feiten Afmetingen: Geboortematen: Levensverwachting: m; t 4 m; kg ongeveer jaar Geslachtsrijpheid: na 9 jaar (9 12 m) Voortplanting: Draagtijd: Zoogtijd: elke 5 7 jaar maanden maanden Voedsel: inktvissen, grote inktvissen, schaaldieren, vissen; 3 % van het lichaamsgewicht/dag Snelheid: Duiktijd: Duikdiepte: ongeveer 30 km/u tot 80 min tot ca m 25

27 Vinvis, Gewone vinvis Balaenoptera physalus De vinvis behoort tot de groep van de baardwalvissen en is het op één na grootste dier van de wereld (na de blauwe vinvis). In tegenstelling tot andere baardwalvissen duikt de vinvis heel diep. Vinvissen komen het hele jaar door in de Straat van Gibraltar voor. Doch waarnemingen zijn zeldzaam. Typische kenmerken donkergrijze tot bruine rug buik, onderzijde van borstvinnen en staartvinnen zijn wit vaak lichte, hoekvormige tekeningen achter de kop kleine, sikkelvormige rugvin in het achterste derde van het lichaam smalle, hoge blaaswolk (4 6 meter, zie pagina 11) 26

28 Interessante feiten Afmetingen: Geboortematen: Levensverwachting: Geslachtsrijpheid: Voortplanting: Draagtijd: Zoogtijd: m; t 6,5 m; kg 100 jaar na 6 jaar elke 3 jaar 12 maanden ongeveer 12 maanden Voedsel: Snelheid: Duiktijd: Duikdiepte: zwermvormende planktonkreeftjes, vissen en inktvissen; kg/dag ongeveer 40 km/u ongeveer 15 min tot 450 m 27

29 Verklarende woordenlijst Geblaas Blaasgat Uitgestoten adem van de walvissen Ademopening van de walvissen; bij tandwalvissen slechts één opening zichtbaar, bij baardwalvissen twee Spek Vetlaag van de walvissen, fungeert als warmte-isolatie en als energiereserve Cetaceeën Samenvattende term voor oerwalvissen, baardwalvissen en tandwalvissen (walvisachtigen) Vin Flipper Staart IWC Rugvin bij walvissen Borstvin bij walvissen Staartvin bij walvissen International Whaling Commission (Internationale Walvisvaart Commissie) Foto-ID Identificatie met behulp van foto s; afhankelijk van het type kunnen individuen aan de hand van hun vin, staart of tekening worden herkend Plankton Passief in het water drijvende organismen; voedselbron voor vissen en baardwalvissen Populatie Omvat alle levende organismen van één soort in één habitat, die één leef- en voortplantingsgemeenschap vormen Zadelvlek School Grijsachtige vlek achter de rugvin bij de orka Een groep dolfijnen 28

30 firmm giftenrekening: Bank: UBS AG, CH 8098 Zürich Rekeninghouder: Stiftung firmm Rekening euro: 206-DP Bankenclearing-Nummer: 206 IBAN: CH DP SWIFT: UBS WCHZH 80A Rekening Zwitserse frank: 206-DP Bankenclearing: 206 IBAN: CH DP SWIFT: UBS WCHZH 80A PayPal: paypal@firmm.org 29

31 30