Uitvoeringsprogramma. Fryslân geeft energie. Jaarplan 2017

Transcriptie

1 Uitvoeringsprogramma Fryslân geeft energie Jaarplan 2017 Definitief: 5 december

2 Inhoud 1. Aanleiding Context Aanleiding Waarom een programma? Uitvoering in 2016, doorkijk Ambitie Doelen Strategie Aanpak Doelgroepgerichte benadering Energietransitie en provincie Fryslân Rol van de provincie Stakeholders Doelenboom Besturing en monitoring Besturing Monitoring en rapportage Organisatie en middelen Organisatie Middelen...10 Particuliere Woningeigenaren/Verenigingen van Eigenaren...11 Huurwoningen...13 Maatschappelijk Vastgoed...14 Zakelijk vastgoed (Bedrijven/MKB)...16 Landbouw...18 Duurzame mobiliteit...20 Circulaire economie: Friese Grondstoffen Agenda...22 Windenergie...23 Zonne-energie...24 Energie uit Biomassa: biogas (en overige biomassa/energieketen)...27 Warmte: geothermie...29 Warmte: restwarmte...31 Lokale energie-initiatieven...33 Programmabreed...35

3 Uitvoeringsprogramma Fryslân geeft energie, jaarplan Aanleiding 1.1 Context De energietransitie is in volle gang. Tegelijkertijd verandert de energiewereld snel. Het klimaatakkoord van Parijs eind 2015 onderstreepte de urgentie van de energietransitie. Niet voor niets staan het beperken van de opwarming van de aarde en het uitbannen van fossiele brandstoffen centraal. Daarnaast kwam de minister van Economische Zaken in januari 2016 met zijn integrale visie op de energietransitie tot 2050: Transitie naar Duurzaam. De centrale vraag is hoe we de energietransitie gaan vormgeven. Daarbij is er veel aandacht voor ruimtegebruik van energie en maatschappelijk draagvlak via de energiedialoog in de 1e helft van Deze dialoog levert belangrijke inbreng voor de Energieagenda. Deze wordt eind 2016 gepubliceerd. Hierin beschrijft de minister van Economische Zaken de ambities en de maatregelen voor de periode na De ambities uit de beleidsbrief Duurzame Energie (vastgesteld op 28 september 2016 door PS) en het coalitieakkoord Mei Elkenien, Foar Elkenien staan centraal in dit uitvoeringsprogramma. Het jaarplan 2017 is het 2 e jaarplan van het uitvoeringsprogramma Fryslân geeft energie. 1.2 Aanleiding Resultaat 10 uit coalitieakkoord Mei Elkenien, Foar Elkenien : een integraal energieplan om in % van onze energie duurzaam op te wekken. 1.3 Waarom een programma? Onze ambities en doelen zijn duidelijk. De omgeving is complex. Er zijn vele partijen. En er is een verband tussen doelen en investeringsdoelgroepen. Daarom is overzicht en samenhang gewenst. Ook in relatie tot Europese en landelijke ambities en doelen. Tegelijkertijd gaan we voor een integrale benadering. Immers, de energietransitie is de verantwoordelijkheid van vele partijen. Het gaat over gedeeld eigenaarschap en gezamenlijke veranderkracht. Daarvoor is focus, slagkracht en wendbaarheid nodig. Zo kunnen we inspelen op kansen: subsidies, ontwikkelingen en bijvoorbeeld vragen uit de Mienskip. Ook maakt een programmatische aanpak bijsturing makkelijker. 1.4 Uitvoering in 2016, doorkijk 2017 In 2016 zijn we gestart met de uitvoering van het jaarplan We hebben een groot deel van de projecten en activiteiten gerealiseerd of in gang gezet. Het dak van de Friese schaatstempel Thialf ligt vol met zonnepanelen, de eerste mestmonovergister staat in Hinnaard en het grootste zonnepark van Nederland ligt op Ameland. Daarnaast telt Fryslân de meeste lokale energiecoöperaties en initiatieven. Een nieuwe ontwikkeling is de regionale energiestrategie in Fryslân. Alle 24 Friese gemeenten, Provincie Fryslân en Wetterskip Fryslân slaan de handen ineen om een forse bijdrage te leveren aan energiebesparing en duurzame energieopwekking. Fryslân is een van de pilotregio s in Nederland. Doel van de Friese energiestrategie is om op regionaal niveau stevig in te zetten op de energietransitie, krachten in de regio nog meer te bundelen en concrete projecten te versnellen. Ook op de individuele thema s en onderwerpen zijn er ontwikkelingen. Die komen terug in de uitwerking verderop in dit uitvoeringsprogramma. In de uitwerking van de verschillende thema s en onderwerpen maken we gebruik van kengetallen. Daarvoor gebruiken we de klimaatmonitor van de het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. Voor de 1

4 meeste thema s en onderwerpen zijn er geen recentere cijfers beschikbaar dan we al hebben benoemd in het jaarplan Op 28 september heeft PS de beleidsbrief Duurzame energie vastgesteld. Ook zijn de moties 1309, aangenomen en toezeggingen gedaan. We beschrijven in dit jaarplan hoe we uitvoering gaan geven aan de moties en toezeggingen. Een aantal moties en toezeggingen (1300, 1301, 1309, 1311 en 1317) beschouwen we als afgehandeld. Hieronder staat een overzicht: Moties Uitvoeringsprogramma, jaarplan 2017 Motie 1309 Geen gaswinning bij geothermie (zie ook toezegging 1300) Pagina 29 Motie 1310 Geen LNG van schaliegas In onze advisering aan de minister van EZ geven we uitvoering aan Motie 1309 en spreken we ons uit tegen gaswinning bij geothermie projecten. Het Rijk verstrekt de opsporings- en winningsvergunning. We willen de business case van biogas verbeteren. Daarom volgen we ook de ontwikkelingen op het gebied van bio-lng. We doen onderzoek naar de haalbaarheid van de productie bio-lng in Fryslân. Dit sluit aan op het verzoek van Provinciale Staten om de productie van bio-lng te stimuleren en te faciliteren (Motie 1311). We onderzoeken ook hoe we het gebruik van schaliegas-lng kunnen voorkomen. Motie 1311 Lobby maximum snelheid 120 (zie ook toezegging 1301) Motie 1312 Bijdrage aan doelstelling inzichtelijk maken Pagina 27 Gedeputeerde Poepjes heeft het terugbrengen van de maximum snelheid van 130 naar 120 aan de orde gesteld tijdens het BO MIRT van 10 oktober Minister Schultz van Haegen heeft ons verzoek voor kennisgeving aangenomen en legt dit naast zich neer. Hiermee beschouwen we de motie 1311 en toezegging 1301 als afgedaan. Pagina 20 Reguliere rapportages (over de monitoring) via de P&C-cyclus. Tweemaal per jaar een voortgangsrapportage (1e en 2e Bestuursrapportage) en eenmaal per jaar een verantwoordingsrapportage (Jaarstukken). PS heeft op 28 september 2016 een motie aangenomen om inzichtelijk te maken hoe de uitgaven aan duurzame energie bijdragen aan het halen van de doelstellingen. De relatie tussen de inzet van onze middelen en het halen van de doelstellingen is niet altijd een-op-een te leggen. We zijn bijvoorbeeld afhankelijk van de investeringsbereidheid van derden, van externe factoren als de olieprijs en het stimuleringsbeleid van de EU en het Rijk. En de effecten zijn in een aantal gevallen pas op langere termijn zichtbaar zijn. Indien mogelijk maken we vanaf 2018 ook inzichtelijk hoe de uitgaven aan duurzame energie bijdragen aan het halen van de duurzame energiedoelstellingen (Motie 1312). Motie 1313 Zonnepanelen op bedrijfsgebouwen Pagina 36 We maken met het bedrijfsleven (bedrijven, MKB Noord, VNO-NCW Noord, Cleantech Friesland en het provinciale ondernemersportaal) een aanpak over hoe we het MKB het beste kunnen informeren over de mogelijkheden van zonnepanelen op het bedrijfsdak (Motie 1313), maar ook over andere energiebesparende maatregelen en vormen van duurzame energie. Pagina 16 We zien dat verschillende bedrijven zonnepanelen op hun platte dak leggen, kleinschalig en in de vorm van zonneparken. Voorbeelden van deze grootschalige zonnestroom zijn HomeCenter in Wolvega, Aware en Thialf in Heerenveen en PostNL in Leeuwarden. We willen juist ook de beschikbare daken van bedrijven inzetten voor zonnestroom. Dat past ook in het licht van motie 1313 om bedrijven te informeren over de (financie- 2

5 rings)mogelijkheden van zonnestroom. Hier gaan we actief mee aan de slag. Naast informatievoorziening gaan we samen met gemeenten op zoek naar 100 geschikte bedrijfsdaken voor een zonnepark en stimuleren deze bedrijven om te investeren in een zonnepark. Motie 1314 Innovatie Motie 1315 Lokale energieprojecten (SDE+) (zie ook toezegging 1302) Motie 1316 Inkoop regionaal geproduceerde groen elektriciteit (zie ook toezegging 1303) Motie 1317 Asbest eraf, zonepanelen erop. Motie 1318 Groene energiemeter (zie ook toezegging 1305) Motie Notitie van uitgangspunten aanbesteding OV Toezeggingen Toezegging 1306 Onderzoek naar de mogelijkheden die Europese regelgeving biedt voor Friese energiedoelen Toezegging 1305 Hoe kunnen we invulling geven aan een energiemeter (zichtbaarheid) en koppeling met energieneu- Pagina 25 Op 28 september 2016 heeft PS motie 1314 aangenomen. We gaan in 2017 in gesprek met Wetsus, Dairy Campus, hogescholen, bedrijven en mogelijke andere stakeholders over innovatieve kansen en ideeën op het gebied van duurzame energie. Afhankelijk van de uitkomsten maken we een uitvoeringsplan. Pagina 35 Motie 1315 gaat over het lobbyen voor een betere positie van zon in de SDE+. Ondanks dat de minister niet voornemens lijkt dit aan te passen, blijven wij hier binnen onze lobby (ook in IPO en Noord-Nederland) aandacht voor vragen. Hier ligt ook een relatie met toezegging In overleg met lokale initiatieven, de Energiewerkplaats en Us Koöperaasje gaan we de belangrijkste aandachtpunten voor de lobby inventariseren. De mogelijkheid om met de lokale initiatieven naar Den Haag te gaan bespreken we ook. Pagina 33 Motie 1316 (en toezegging 1303) gaat over de mogelijkheid om de groencertificaten van Friese energieprojecten af te gaan nemen. Wij onderzoeken of en hoe onze gezamenlijke inkoop van stroom via de Stichting Openbare Verlichting dit in de aanbesteding mee kan nemen. En of dit effect heeft op de business case van lokale projecten. Overigens kopen we op dit moment al groene stroom in. Pagina 33 Eind 2016 hebben we de subsidieregeling Asbest eraf, zonnepanelen erop aangepast. De subsidie kan nu in delen worden aangevraagd en uitgekeerd. Hierover hebben we PS met een brief geïnformeerd (kenmerk ). Hiermee beschouwen we motie 1317 als afgedaan. Pagina 18 In ons communicatieplan nemen we het ontwikkelen van een energiemeter op (Motie 1318 en toezegging 1305). Pagina 36 Bij de behandeling van de Nota van Uitgangspunten OV op 26 oktober 2016 hebben PS een motie aangenomen (Motie 1350). Op grond hiervan leggen we PS voor 1 juli 2017 een Plan van Aanpak Duurzaamheid in het OV voor. Pagina 20 In dit licht gaan we ook de Europese Richtlijn 2009/28/EG onderzoeken en welke mogelijkheden dit voor Fryslân biedt (Toezegging 1306). Pagina 37 In ons communicatieplan nemen we het ontwikkelen van een energiemeter op (Motie 1318 en toezegging 1305). Pagina 36 3

6 trale organisatie Toezegging 1304 Analyse maken of er leningen nodig zijn voor energieneutrale woningen Toezegging 1303 Kijken of alle energie voor de openbare verlichting duurzaam kan worden ingekocht Toezegging 1302 Lobby postcoderoos, samen met lokale initiatieven aandacht vragen in Den Haag Toezegging 1301 Brief van GS naar Den Haag over maximum snelheid van 130 naar 120 op Friese snelwegen. Toezegging 1300 Onderzoek naar de mogelijkheden voor winning en toepassing van geothermie en de haalbaarheid warmtenetwerk Toezegging 1299 GS houdt zich aan afspraak 100 duurzame dorpen Om energie besparen ook voor mensen met een smallere beurs aantrekkelijk te maken (bovenop de subsidies blijft een eigen bijdrage nodig), willen we de nationale energiebesparingslening meer gaan stimuleren. Deze lening is ook voor zonnepanelen. Lenen voor energie besparen loopt al jaren moeizaam. Na een jaar telt de nationale lening 300 Friese aanvragen. Deze lening is in 2016 aantrekkelijker gemaakt (lagere rente). Op basis van een enquête onder de Friese aanvragers van de lening willen we bekijken hoe we de lening beter en breder kunnen inzetten (toezegging 1304). Pagina 11 Motie 1316 (en toezegging 1303) gaat over de mogelijkheid om de groencertificaten van Friese energieprojecten af gaan nemen. Wij onderzoeken of en hoe onze gezamenlijke inkoop van stroom via de Stichting Openbare Verlichting dit in de aanbesteding mee kan nemen. En of dit effect heeft op de business case van lokale projecten. Overigens kopen we op dit moment al groene stroom in. Pagina 33 Motie 1315 gaat over het lobbyen voor een betere positie van zon in de SDE+. Ondanks dat de minister niet voornemens lijkt dit aan te passen, blijven wij hier binnen onze lobby (ook in IPO en Noordelijk) aandacht voor vragen. Hier ligt ook een relatie met toezegging In overleg met lokale initiatieven, de Energiewerkplaats en Us Kooperaasje gaan we de belangrijkste aandachtpunten voor de lobby inventariseren. De mogelijkheid om met de lokale initiatieven naar Den Haag te gaan bespreken we ook. Pagina 33 Gedeputeerde Poepjes heeft het terugbrengen van de maximum snelheid van 130 naar 120 aan de orde gesteld tijdens het BO MIRT van 10 oktober Minister Schultz van Haegen heeft ons verzoek voor kennisgeving aangenomen en legt dit naast zich neer. Hiermee beschouwen we de motie 1311 en toezegging 1301 als afgedaan. Pagina 20 Op verschillende plekken zijn er al initiatiefnemers actief op het gebied van geothermie. Winning van aardwarmte kan financieel uit als er een afnemer of afnemers zijn. Vaak is de afzet van restwarmte naar kantoren en woningen nodig voor een positieve business case. Dan is er sprake van een warmtenetwerk. Begin 2017 is er een overzichtskaart van beschikbare warmte (geothermie en restwarmte) in Fryslân beschikbaar. Deze kaart levert input voor een provinciale warmteplan. Dit plan wordt ingebracht in de regionale energiestrategie. Hiermee geven we invulling aan Toezegging 1300 (onderzoek mogelijkheden voor winning en toepassing van geothermie in Fryslan en de haalbaarheid van een warmtenetwerk). Pagina 31 GS heeft de toezegging gedaan om zich te houden aan de afspraak van 100 duurzame dorpen. In het coalitieakkoord wordt gesproken over tientallen duurzame dorpen (resultaat 12). In het uitvoeringsprogramma heeft GS een doelstelling van 150 dorpen/wijken met een initiatief op het gebied van energie. GS houdt zich aan deze doelstellingen. Wij hebben bij de behandeling van de begroting op 9 november jl. toegezegd dat de definitie van Duurzame Dorpen meegenomen zal worden in de nota Plattelandsbeleid. Voorafgaand daaraan stellen wij een (werk)definitie vast, waarover wij u door middel van een brief zullen informeren. Begin december 2016 formuleren we deze werkdefinitie Duurzame Dorpen. In het voorjaar van 2017 zal de Startnotitie Plattelandsbeleid worden opgesteld, waarin Duurzame Dorpen als thema wordt opgenomen. Vooruitlopend hier- 4

7 Toezegging 1298 Financiële consequenties regionale energiestrategie op zetten we de puntjes op de i van de definitie waar we al mee werken. Hierover hebben we het Presidium geïnformeerd (brief 5 december 2016, kenmerk: ). Indien de uitkomsten van de regionale energietransitie vragen om nieuw beleid of extra financiële inspanningen dan leggen we dit ter besluitvorming voor aan PS (Toezegging 1298). Pagina Ambitie en strategie 2.1 Ambitie De provincie Fryslân wil haar bijdrage leveren aan de energietransitie en het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen. Daarmee sluiten we aan op en leveren we een bijdrage aan nationale, Europese en wereldwijde afspraken. We zetten in op energie besparen, het opwekken van duurzame energie en het zo efficiënt mogelijk gebruik van fossiele brandstoffen als het niet anders kan (Trias Energetica). 2.2 Doelen Onze doelen voor 2020, 2025 en 2050 zijn: Een energiebesparing van 20% in 2020 ten opzichte van % van ons energieverbruik duurzaam opwekken in % van ons energieverbruik duurzaam opwekken in De provinciale organisatie is in 2025 zelfvoorzienend. 100% onafhankelijk van fossiele brandstoffen zijn in aan energie gerelateerde banen in Strategie We gaan voor een integrale aanpak met de nadruk op samenwerking en gedeelde verantwoordelijkheid. Het volgende overzicht geeft een goed beeld van hoe we onze uitvoering zien. Er zijn negen doorsnijdende thema s en randvoorwaarden: innovatie, ruimte, samenwerking, energiesysteem, financiële instrumenten, Europa, participatie, communicatie en monitoring. Een mix van deze thema s en randvoorwaarden in combinatie met onze rollen leidt tot een integrale aanpak voor energie besparen en energie opwekken. Op korte termijn willen we meters maken met de bestaande technieken. Voor de langere termijn zetten we in op innovatie. 5

8 3. Aanpak 3.1Doelgroepgerichte benadering We zetten in op energie besparen, het opwekken van duurzame energie en het zo efficiënt mogelijk gebruik van fossiele brandstoffen als het niet anders kan (Trias Energetica). Op kortere termijn zetten we in op bestaande technieken: windenergie, zonnestroom, energie uit biomassa en warmte. De energiemix in 2020 bestaat uit wind (36%), zon (13%), zon thermisch, aardwarmte en geothermie (6%), biomassa (12%), afvalverbranding (10%) en overig (23%). In de laatste categorie zitten houtkachels, energie uit melk, biobrandstoffen en restwarmte. Op langere termijn komt geothermie meer in beeld en liggen er kansen voor nieuwe technieken zoals energie uit water (denk aan Blue Energy). Voor de periode na 2020 is er innovatie nodig om voldoende meters te blijven maken in de energietransitie. We kiezen voor een doelgroepgerichte aanpak. Onderstaande tabellen geven een goed overzicht van doelgroepen en thema s. Doelgroepen (eindgebruiker) /thema Corporaties/huurders Woningeigenaren VVE s Commerciële verhuurders Gemeenten Wetterskip Fryslân Onderwijsinstellingen Verenigingen en stichtingen Bedrijven Omrin Lokale initiatieven Agrariërs Energiebesparing Woningbouw Maatschappelijk vastgoed Zakelijk vastgoed Landbouw Duurzame Mobiliteit Circulaire economie Doelgroepen (eindgebruiker) /thema Corporaties/huurders Woningeigenaren VVE s Commerciële verhuurders Gemeenten Wetterskip Fryslân Onderwijsinstellingen Verenigingen en stichtingen Bedrijven Omrin Lokale initiatieven Agrariërs Energieproductie Windenergie Zonnestroom Warmte/ geothermie Energie uit biomassa 6

9 3.2 Energietransitie en provincie Fryslân De energietransitie is een zelfstandige opgave binnen de ambitie Vanzelfsprekende duurzaamheid. De opgave is duidelijk en staat gelijk aan de provinciale ambitie. De coördinatie van de energietransitie en verantwoordelijkheid voor het uitvoeringsprogramma Duurzame energie valt onder de portefeuille duurzame energie. Niet voor niets spreekt het coalitieakkoord Mei Elkenien, Foar Elkenien over vanzelfsprekende duurzaamheid. Duurzame energie is belegd in verschillende beleidsvelden en portefeuilles. In de verschillende programma s en projecten krijgt de energietransitie een plek. In voorstellen die aan GS en PS worden voorgelegd geven we duidelijk aan als er een relatie is met de ambities van de beleidsbrief duurzame energie en bijbehorend uitvoeringsprogramma. Economische zaken - Windenergie, windpark IJsselmeer Milieu en handhaving - Aanpak FUMO voor handhaven Wet Milieubeheer. - Provincie Fryslân heeft adviesrecht geothermie richting het ministerie van Economische Zaken. Plattelandsbeleid en krimp - Uitvoeringsprogramma s duurzame energie binnen streekagenda s - Iepen Mienskip Fûns Openbaar vervoer - OV-concessie Ruimtelijke ontwikkeling, wonen en kwaliteit - Omgevingsvisie woonomgeving - Ruimtelijk beleid: Verordening Romte (zon, wind) - Afspraken BO MIRT Bedrijfsvoering, personeel & organisatie - Inkoop groene stroom en groen gas Project De Nieuwe Afsluitdijk - Blue Energy Project nieuwbouw Thialf - Zonnepanelen Infrastructuur en mobiliteit - LNG - CO2 besparing via de Milieu Kwaliteits Index (MKI) - Energiebesparing door LED verlichting langs wegen - Zonnepanelen op vangrails - Visie op wegen Streekwurk - Regionale strategieën energie transitie 3.3 Rol van de provincie We gaan voor een integrale aanpak met de nadruk op samenwerking en gedeelde verantwoordelijkheid. We leggen een aantal nieuwe accenten voor onze rol en strategie. We voegen onder andere de rol van verbinder toe: partijen actief bij elkaar brengen en samenwerking stimuleren. Daar bovenop zijn we ons als provincie sterk bewust van onze voorbeeldfunctie en hebben we als nieuw doel vastgesteld dat de provinciale organisatie in 2025 zelfvoorzienend is. We betrekken iedereen die een rol kan spelen in de energietransitie. Dat vraagt ook om een goede informatievoorziening. 7

10 3.4 Stakeholders 3.5 Doelenboom 8

11 4. Besturing en monitoring 4.1 Besturing In de uitvoering stellen we de vijf besturingscriteria ( s.nl) centraal. Tempo, haalbaarheid en doelgerichtheid wegen het zwaarst. Criteria Objecten Ambitie Doelen Inspanningen Middelen (, fte, etc) Tempo Haalbaarheid Efficiëntie Flexibiliteit Doelgerichtheid Doorlooptijd, einddatum, urgentie Doorlooptijd, mijlpalen Timing, doorlooptijd, mijlpalen Timing, doorlooptijd, capaciteit Bereikbaarheid, draagvlak Bereikbaarheid, complexiteit, draagvlak Uitvoerbaarheid, draagvlak, kwaliteit Beschikbaarheid, bruikbaarheid Kosten, baten, rendement Kosten, baten, rendement Kosten, baten, rendement Kwantiteit, kwaliteit Wendbaarheid, concreetheid, vernieuwing Wendbaarheid, concreetheid Wendbaarheid, aanpasbaarheid, vervangbaarheid Elasticiteit, uitwisselbaar-heid Impact Impact, concreetheid, aantoonbaarheid Effectiviteit, kwaliteit Effectiviteit, kwaliteit 4.2 Monitoring en rapportage Onze monitoring (en rapportage) ziet er als volgt uit: 1. Reguliere rapportages (over de monitoring) via de P&C-cyclus. Tweemaal per jaar een voortgangsrapportage (1e en 2e Bestuursrapportage) en eenmaal per jaar een verantwoordingsrapportage (Jaarstukken). 2. Vanaf 2016 voeren we jaarlijks een effectmeting uit om de vinger goed aan de pols te houden. We nemen daar onze financiële instrumenten (FSFE en Friese energiepremie) in mee. Ook willen we het effect op de CO2-uitstoot jaarlijks inzichtelijk maken. 5. Organisatie en middelen 5.1 Organisatie We hebben een lichte programma-organisatie met een programmamanager, twee themaregisseurs, een controller, een programmasecretaris, een communicatiemedewerker en een secretaresse. Daar omheen zit een flexibele schil van vijf tot acht projectleiders. De themaregisseurs zijn verantwoordelijk voor de coördinatie op de verschillende thema s en tussen de verschillende thema s. Themaregisseurs en projectleiders doen het accountmanagement voor de verschillende thema s en stakeholders. Samen stellen ze een aanpak met bijbehorende instrumenten op. De projectleiders begeleiden de projecten. 9

12 5.2 Middelen In de uitvoeringsagenda van het coalitieakkoord is 12,1 beschikbaar gesteld voor de uitvoering van het programma duurzame energie. Programma Duurzame Energie Totaal Thema's (bedragen * euro) Energiebesparing 1.1. Woningbouw (particulier en huur) Maatschappelijk vastgoed Zakelijk vastgoed Landbouw Duurzame mobiliteit Circulaire economie Totaal Energiebesparing Duurzame energieproductie 2.1. Windenergie Zonne-energie Warmte (restwarmte/geothermie) Energie uit Biomassa Lokale en kleinschalige initiatieven Programmabreed (o.a. nieuwe technieken, innovatie en communicatie Totaal Duurzame energie productie Programma Duurzame Energie (totaal) Toelichting In de uitvoeringsagenda van het coalitieakkoord is 12,1 miljoen beschikbaar gesteld voor de uitvoering van het programma duurzame energie. 10

13 Particuliere Woningeigenaren/Verenigingen van Eigenaren Analyse Fryslân telt ruim woningen volgens het Fries sociaal planbureau. Twee derde van de woningvoorraad is in particulier bezit. In 2015 lag het energieverbruik voor woningen op 17,5 PJ. In 2010 was dat nog 19,6 PJ. Dat is een daling van bijna 11% We verwachten dat de trend zich doorzet en dat een energiebesparing van 20% in 2020 (ten opzichte van 2010) haalbaar is. Volgens Europees en Nederlands overheidsbeleid moet nieuwbouw vanaf 2020 (bijna) energieneutraal zijn. Voor overheidsgebouwen geldt dat al in Wij focussen op verduurzaming van de bestaande woningvoorraad. De grote uitdaging is het vervangen van gas voor de warmteproductie voor andere vormen van warmtevoorziening. Dit is een van de punten uit de visie van het kabinet. Het kabinet komt eind 2016 met een Energieagenda. Hierin staan voorstellen voor het energiebeleid voor de langere termijn. De afgelopen jaren hebben we meters gemaakt met behulp van de Friese energiepremie en door aan te sluiten op Rijksregelingen. Vanaf 2017 kunnen particuliere woningeigenaren alleen nog gebruik maken van de Rijksregelingen. Onze aanpak richt zich op de korte termijn het maken van één of meerdere labelsprongen. Op de langere termijn gaan we voor Nul op de meter en energievoorziening met behulp van duurzame energiebronnen. November 2016 bereikte de Friese energiepremie het subsidieplafond. In totaal hebben meer dan Friese huiseigenaren een subsidie aangevraagd, waarvan ruim in We evalueren de Friese Energiepremie eind We rapporteren Provinciale Staten o.a. over het aantal aanvragen, de gerealiseerde energiebesparing en het aantal arbeidsplaatsen. Er zijn regelmatig financiële regelingen geweest voor het nemen van energiebesparende maatregelen. De overheid blijft dit stimuleren. Het Rijk heeft begin 2016 de ISDE-regeling geopend. De ISDE-regeling stimuleert de aanschaf van warmtepompen, zonneboilers en palletkachels. In Fryslân zijn tot en met september 2016 al ruim aanvragen ingediend. Met name de warmtepompen lopen goed. Ruim 11% van alle aanvragen komt uit Fryslân. We gaan ervan uit dat dit komt doordat stapelen met de Friese energiepremie mogelijk is. We verwachten dat we in 2017 een lager percentage zullen halen. Op 15 september 2016 is daar de Subsidie energiebesparing eigen huis bijgekomen. Deze regeling stimuleert energiebesparing met behulp van isolatie en hoogrendementsglas. In de eerste vier weken zijn er 138 aanvragen in Fryslân gedaan. Het grote verschil met de Friese energiepremie is dat aanvrager minimaal twee maatregelen moeten nemen. De regeling loopt door tot en met Wij gaan er vanuit dat beide Rijksregelingen onze eigen Friese Energiepremie kunnen vervangen. We monitoren de voortgang van het aantal Friese aanvragen. En stimuleren via het Duurzaam Bouwloket dat beide regelingen bekend zijn bij de bouw- en installatiesector en bij de particuliere woningbezitter. Om energie besparen ook voor mensen met een smallere beurs aantrekkelijk te maken (bovenop de subsidies blijft een eigen bijdrage nodig), willen we de nationale energiebesparingslening meer gaan stimuleren. Deze lening is ook voor zonnepanelen. Lenen voor energie besparen loopt al jaren moeizaam. Na een jaar telt de nationale lening 300 Friese aanvragen. Deze lening is in 2016 aantrekkelijker gemaakt (lagere rente). Op basis van een enquête onder de Friese aanvragers van de lening willen we bekijken hoe we de lening beter en breder kunnen inzetten (toezegging 1304). Daarnaast willen we breder gaan kijken hoe we door middel van energiebesparing de woonlasten van mensen met een smalle beurs kunnen stabiliseren of verlagen. In Leeuwarden loopt een project waarbij energiecoaches worden ingezet en installaties waterzijdig worden ingeregeld. Dit project kan worden opgeschaald en uitgerold naar andere gemeenten. Onze lange termijn aanpak vraagt om energieneutrale innovatie. Nul op de meter is de toekomst. De kosten hiervoor hebben nu een te lange terugverdientijd. We zetten in op nieuwe, haalbare en betaalbare concepten. In 2016 hebben we de markt uitgedaagd om concepten te ontwikkelen. Daarnaast hebben we een subsidieregeling gemaakt. In totaal hebben 92 Friese woningeigenaren een aanvraag gedaan. Op basis van de resultaten van deze regeling ontwikkelen we een nieuwe aanpak gericht op NOM-renovaties. We betrekken de resultaten van het onderzoek naar het gebruik van leningen (toezegging 1304). Doel van onze aanpak is steeds minder provinciale subsidie, want wij vinden dat 11

14 Doelstelling In % minder energieverbruik t.o.v de NOM-concepten financierbaar moeten zijn voor de woningeigenaar. Onderdeel van het onderzoek is of er een provinciaal financieringsinstrument nodig is. Daarnaast werken gemeente Leeuwarden en provincie Fryslân in Europees verband met vijf andere landen aan een transnationaal energiebesparingsproject (REFURB) met als doel om energieneutrale woningen te realiseren. In het kader van de Fryske Streamdeal heeft het Rijk een subsidie beschikbaar gesteld om een aanpak te ontwikkelen voor particuliere woningeigenaren in voormalig corporatiebezit. Dit om te voorkomen dat wanneer een corporatie haar woningen NOM renoveert, de aan particulieren verkochte woningen niet meegenomen worden. De aanpak voor particuliere woningeigenaren richt zich zowel op het aanbod als op de vraag. Twee voorwaarden staan centraal voor de aanbodkant: verleiden en ontzorgen. Dit gebeurt met name op lokale schaal door lokale partijen. Het is een positieve ontwikkeling dat de Friese gemeenten samenwerken in het duurzaam bouwen loket. We willen deze ontwikkeling blijven ondersteunen. Daarbij zien we een koppeling met de energiecoöperaties en andere onderwerpen zoals zonnestroom en duurzame mobiliteit. Stakeholders Integrale aanpak Gemeenten, makelaars, bedrijven uit de bouwkolom, MBO- /HBO opleidingen, energie coöperaties, Duurzaam bouwloket Friesland, Energiewerkplaats, Lokale initiatieven, Stroomversnelling (landelijke innovatieclub) Innovatie, energiesysteem, financiële instrumenten, participatie/lokale initiatieven, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan de energiebesparingsdoelstelling van 20% voor particuliere woningen Lange termijn Acties en maatregelen Agenda Verwachte effecten/resultaten Opstellen eindrapportage Friese Energiepremie en informeren PS. Stimuleren gebruik nieuwe energiebesparingsregeling Rijk. Stimuleren gebruik ISDE regeling (rijkssubsidie) Stimuleren gebruik Duurzaamheidslening/NEF regeling Project Smalle beurs Leeuwarden opschalen en uitrollen naar andere gemeenten Ontwikkelen nieuw stimuleringsinstrument Nul op de meter aanvragen = 0,1 PJ woningen met zonneboilers, warmtepomp of pelletkachel woningen woningen 12

15 Huurwoningen Analyse Fryslân telt ruim woningen volgens het Fries sociaal planbureau. In 2014 lag het energieverbruik voor woningen op 17,5 PJ. In 2010 was dat nog 19,6 PJ. Dat is een daling van 11%. Ongeveer een derde van de Friese woningen is in het bezit van de corporaties. Daarmee zijn de corporaties een belangrijke stakeholder in de energietransitie. Alle corporaties in Nederland willen in 2020 alle woningen gemiddeld op label B niveau hebben. Dit hebben zij vastgelegd in een convenant. Gemeenten en corporaties maken gezamenlijk prestatieafspraken over de (sociale) huurwoningen. Dit is geregeld in de nieuwe Woningwet In het kader van het Nationaal Energieakkoord zijn er landelijk verschillende financiële instrumenten beschikbaar. Zo heeft het Rijk 400 miljoen subsidie (STEP-regeling) en 75 miljoen goedkope leningen (FEH-regeling) beschikbaar gesteld voor het verduurzamen van huurwoningen. In 2016 hebben vier Friese woningcorporaties gebruikgemaakt van deze regeling. In totaal hebben ze tot nu toe voor 191 woningen subsidie aangevraagd. We zien dat corporaties in eerste instantie inzetten op het isoleren van de woning. Dat heeft voor de huurder ook het meeste effect op de woonlasten. Daarnaast is in 2016 het project Wocozon Friesland van start gegaan. WoonFriesland heeft de ambitie om huurwoningen te voorzien van zonnepanelen. Het project start wijkgericht in Leeuwarden. De zonnepanelen kunnen een gemiddeld gezin een besparing van 100 euro per jaar opleveren zonder dat zijzelf hoeven te investeren. Wij ondersteunen deze aanpak en willen bij succes andere corporaties en gemeenten hiervoor interesseren. Medio 2016 zijn we het proces gestart om tot een Fryske deal te komen waarbij corporaties hun bezit energieneutraal willen maken. Dat zorgt voor stabiele woonlasten voor huurders. De Deal staat open voor alle stakeholders maar in eerste instantie doen drie bouwbedrijven, twee corporaties en vier gemeenten mee. Belangrijk nevendoel van de Fryske deal is lagere renovatiekosten voor energieneutraal verbouwen, innovatie en werkgelegenheid in de bouw. De Deal kan ook een impuls zijn voor stedelijke vernieuwing en circulair bouwen. De Deal zet in op de aanpak van woningen, waarvan de eerste 100 in 2017 worden opgeleverd. Het verduurzamen van huurwoningen heeft een link met de thema s biomassa, zonnestroom (zie ook format Zonnestroom), warmte en lokale initiatieven (zie ook format lokale initiatieven). Doelstelling In % minder energie verbruiken t.o.v Stakeholders Integrale aanpak Woningcorporaties, gemeenten, bedrijven uit de bouwkolom, Aedes, Stroomversnelling, Noordelijk versnellingsteam corporaties, provincies Innovatie, financiële instrumenten, energiesysteem, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling door versnelling verduurzamen huurwoningen. Bijdrage aan doelstelling zonnestroom Lange termijn Acties en maatregelen Agenda Verwachte effecten/resultaten Stimuleren gebruik Rijksregelingen (STEP en NEF). Vaststellen en uitvoeren van de Fryske Streamdeal Ondersteunen uitrol Wocozon Friesland Kennisdeling organiseren tussen gemeenten over prestatieafspraken 2017 Corporaties verduurzamen woningen naar label B woningen NOMgerenoveerd woningen met zonnepanelen

16 Maatschappelijk Vastgoed Analyse Scholen, dorpshuizen en sportaccommodaties zijn belangrijke voorzieningen voor de leefbaarheid in dorpen en steden. Het energieverbruik was in 2010 zo n 4,7 PJ. In 2014 was dit 3,8 PJ. Dat is een besparing van 19%. De exploitatie van deze voorzieningen staat onder druk. Investeren in een lagere energierekening kan de exploitatiekosten verlagen. En het comfort voor de gebruiker verhogen. Door maatschappelijk vastgoed te verduurzamen werken we ook aan draagvlak en de bewustwording voor energiebesparing. We focussen op verduurzaming van bestaand maatschappelijk vastgoed: sportaccommodaties, dorpshuizen, musea. Een knelpunt is dat de eigenaar vaak niet de exploitant is. En vaak ook geen middelen heeft om te investeren in het gebouw. Een Energy Service Company (ESCo) kan een oplossing zijn voor deze knelpunten. Zo n bedrijf voert verschillende maatregelen door in een gebouw en garandeert de eigenaar van het gebouw een bepaalde energiebesparing. Een mooi voorbeeld is de ESCo voor de Elfstedenhal in Leeuwarden. Die zorgt ervoor dat de ijsbaan energiezuinig en comfortabel is. Het FSFE verstrekt voor dit project een lening. Onze inspanningen zijn er op gericht om voor de deelnemende voorzieningen een businesscase op te leveren waarmee een beroep gedaan kan worden op verschillende financiële instrumenten van het Rijk (SDE+, sportwaarborgfonds, monumentenregeling, stimuleringsregeling verduurzamen sportaccommodaties) en onze eigen financiële instrumenten (onder andere Iepen Mienskipfuns en FSFE). De afgelopen jaren hebben we de Fryske Energy Challenges voor scholen ondersteund. Scholen besparen hierdoor flink op hun energierekening. En scholieren worden enthousiast gemaakt voor het onderwerp, maar ook voor technische studies. De Energy Challenges gaan verder en staan de komende jaren op eigen benen. In 2017 gaan we een aanpak ontwikkelen om energiebesparende maatregelen in schoolgebouwen te stimuleren. We zetten in op 5 energieneutrale scholen. Met Sport Fryslân zijn we in 2015 een pilotproject gestart voor het verduurzamen van sportaccommodaties in Noordoost-Fryslân. Het project haakt aan op een landelijke stimuleringsregeling voor sportaccommodaties. In 2016 tot en met 2018 gaan we het project in alle Friese gemeenten uitvoeren. In 2016 zijn er 5 gemeenten betrokken. Het doel voor 2017 is dat 25 sportverenigingen subsidie aanvragen. Aan het einde van de projectperiode hebben 100 sportverenigingen een energiescan laten uitvoeren. In 2016 is er in samenwerking met Doarpswurk een pilot gestart voor het verduurzamen van dorpshuizen in Zuidwest-Fryslân. Inmiddels hebben ruim 30 dorpshuizen een EPA advies gehad. We streven ernaar om de EPA s in 2017 uitgevoerd te krijgen. In 2017 kunnen alle Friese dorpshuizen meedraaien in deze aanpak. In 2015 is samen met de Museum Federatie Fryslân een pilot uitgevoerd. Hierbij zijn voor 8 musea Energie Prestatie Adviezen uitgevoerd. Op basis van de resultaten van de pilot ontwikkelt Museum Federatie Fryslân een aanpak voor de periode Hierbij wil de federatie ongeveer 70 musea betrekken in Fryslân. Ook in de zorgsector is er nog een flinke besparing mogelijk. We willen de zorgsector stimuleren om minder energie te gebruiken, de gebruikte energie zo duurzaam mogelijk in te kopen en waar mogelijk zelf op te wekken. In 2017 willen we samen met MVO Nederland het project MVO Zorg uitvoeren. We richten ons op tien grote zorginstellingen. Vaak zien we dat de financiering voor maatschappelijke organisaties een probleem is. Banken willen wel financieren, maar vinden projecten vaak te klein en/of te risicovol. Hierdoor willen banken niet financieren of vragen een hoge rente. Een oplossing is het bundelen van projecten. In overleg met de stakeholders zoeken we naar een oplossing. Dit geldt ook voor lokale initiatieven. In dat format staan ook de bijbehorende acties en maatregelen. Onze eigen gebouwen nemen we mee in een bredere aanpak van overheidsgebouwen. Hiervoor willen we samen met de Friese gemeenten een project opzetten. Uitgangspunt is dat de provinciale organisatie in 2025 zelfvoorzienend is. We gebruiken de aanpak van gemeente Groningen en provincie Overijssel als voorbeelden. Na vaststelling van de beleidsbrief Duurzame energie zijn we gestart met een inventarisatie van randvoorwaarden en mogelijke oplossingen. Op lange termijn verwachten we dat maatschappelijke voorzieningen gaan clusteren. Bij nieuwbouw gaan we er vanuit dat duurzaamheid integraal wordt meegenomen. Overigens niet alleen in het gebouw, maar ook in relatie tot de omgeving (energiesysteem 2.0). 14

17 Het verduurzamen van maatschappelijk vastgoed heeft een link met de thema s biomassa, zonnestroom (zie ook format Zonnestroom), warmte en lokale initiatieven (zie ook format lokale initiatieven). Doelstelling In 2020 wordt er 20% minder energie verbruikt t.o.v Stakeholders Integrale aanpak Sportverenigingen, dorpshuizen, musea, overheden, ziekenhuizen en zorginstellingen (grootverbruikers), scholen, zwembaden, overige maatschappelijke instellingen Innovatie, financiële instrumenten, energiesysteem, participatie/draagvlak, communicatie en monitoring Acties en maatregelen De provinciale organisatie is in 2025 zelfvoorzienend. Verduurzamen sportaccommodaties en bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling Verduurzamen van dorpshuizen en bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling Verduurzamen musea en bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling Verduurzamen zorginstellingen en bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling Verduurzamen scholen en bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling Acties en maatregelen Agenda Verwachte effecten/resultaten Inventarisatie naar zelfvoorzienende 2017 Scenario s voor provinciale orgasatie. provinciale organinisatie die zelfvoorzienend is. Gemeenten kunnen meedoen. Ondersteunen verduurzamingsaanpak Sport Fryslân. Bijdragen aan project Doarpshûzen mei in duorsume takomst van Doarpswurk. Samenwerken aan project Duurzame Musea met de Museum Federatie Fryslân. Bijdragen aan project MVO Zorg Ontwikkelen aanpak verduurzamen vastgoed scholen sportverenigingen doen mee. 75 voeren maatregelen uit dorpshuizen hebben een EPA laten uitvoeren. 75 voeren maatregelen uit musea hebben een EPA laten uitvoeren. 30 musea voeren maatregelen uit zorginstellingen doen mee energieneutrale scholen 15

18 Zakelijk vastgoed (Bedrijven/MKB) Analyse Het Friese bedrijfsleven verbruikt ongeveer een derde van het Friese energieverbruik. Hierbij gaat het om het verbruik van de gebouwen en de productie. Het gebouwgebonden verbruik laat een dalende trend zien. Met name de industrie is met 8 PJ een grote verbruiker. Hier ligt nog een groot besparingspotentieel. Investeren in energie besparen en duurzame energie opwekken helpt het Friese bedrijfsleven. En het zorgt ook voor lagere of stabiele energielasten. Dit is goed voor de continuïteit van de bedrijven. Het levert ook een bijdrage aan de MVO-doelen. We zien dat bedrijven steeds meer belangstelling hebben voor het verduurzamen van de bedrijfsvoering. Investeren in zonnestroom in combinatie met LED-verlichting kan bijvoorbeeld heel interessant zijn. Provincie en gemeenten zijn bevoegd gezag in het kader van de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo). Ze kunnen via de wet Milieubeheer een stevige impuls geven aan energiebesparing. Op grond van deze wet moeten instellingen en bedrijven energiebesparende maatregelen nemen als deze zich binnen 5 jaar terugverdienen. Provincie Fryslân is vergunningverlener, toezichthouder en bevoegd gezag voor 56 bedrijven in Fryslân. De FUMO voert deze taken voor de provincie Fryslân uit. Verder ligt er een flink besparingspotentieel bij een aantal Friese bedrijven die onder de ETS (Emissions Trading System) of MJA (meerjarenafspraken energie-efficiëntie) vallen. Het ETS reguleert de uitstoot aan broeikasgassen van de Europese bedrijven. De Nederlandse Emissieautoriteit controleert de emissiehandel voor bedrijven. De MJA is een afspraak tussen overheid, bedrijfsleven en instellingen om de energie-efficiency van producten, diensten en processen te verbeteren. Belangrijke knelpunten zijn bewustwording, financiering en het organiseren van de uitvoering van de maatregelen. We zetten er daarom op in om bedrijven te ontzorgen en te helpen met de financiering (bijvoorbeeld FSFE, SDE+ en ISDE). Hierbij sluiten we aan op landelijke ontwikkelingen. Een voorbeeld is de stichting BE+ die de komende vijf jaar 250 bedrijventerreinen wil verduurzamen. In 2016 zijn we gestart om de top 25 van grootverbruikers in het bedrijfsleven in kaart te brengen. We gaan in gesprek met vier van deze bedrijven en inventariseren hoe we deze bedrijven kunnen helpen. Verder lopen er verschillende projecten en initiatieven op lokaal niveau. Bijvoorbeeld het project tien energieneutrale bedrijven met een ondernemersvereniging in gemeente Ooststellingwerf en het project zon op MKB daken op bedrijvenpark De Hemrik Leeuwarden. We maken met het bedrijfsleven (bedrijven, MKB Noord, VNO-NCW Noord, Cleantech Friesland en het provinciale ondernemersportaal) een aanpak over hoe we het MKB het beste kunnen informeren over de mogelijkheden van zonnepanelen op het bedrijfsdak (Motie 1313), maar ook over andere energiebesparende maatregelen en vormen van duurzame energie. Het verduurzamen van maatschappelijk vastgoed heeft een link met de thema s zonnestroom (zie ook format Zonnestroom) en warmte (zie ook formats Warmte). Doelstelling In % minder energie verbruiken t.o.v In MW zonnestroom op daken van bedrijven. Stakeholders Integrale aanpak MKB, Externe adviseurs, accountants, gemeenten, deelnemende bedrijven, FSFE, KvK, Noorden Duurzaam, MVO Nederland, MKB Noord en VNO-NCW Noord. Innovatie, ruimte, energiesysteem, financiële instrumenten, participatie/lokale initiatieven, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling van 20%. Acties en maatregelen Agenda Verwachte effecten/resultaten Aanpak via vier sporen: 1. bedrijvenparken MW zonnestroom bij Friese bedrijven. 16

19 Bijdrage aan toename zonnestroom in Fryslân naar 500MW in Lange termijn Mogelijkheden voor integrale energietransitie MKB. 2. ondernemersverenigingen. 3. gemeenten/fumo (ook handhaving) 4. top-25 grootverbruikers Energiek toezicht uitvoeren conform projectplan (gemeentelijk vastgoed en metaal) van FUMO (wet Milieubeheer) Inventariseren mogelijkheden productieproces en energie nul-op de meter concepten voor MKB 10 energieneutrale bedrijven 2017 FUMO voert projectplan uit bij metaalsector en gemeentelijke gebouwen concept voor energienul-op de meter MKB. 17

20 Landbouw Analyse Begin 2015 telt Fryslân ruim agrarische bedrijven. In 2014 zijn de landbouwbedrijven verantwoordelijk voor 4,8 % van het energieverbruik in Fryslân. Daarvan verbruikt de melkveehouderij het grootste deel. In de periode zien we een energiebesparing van ruim 10%. Energiebesparing in de landbouw stond de afgelopen tijd minder hoog op de agenda. De focus lag op schaalvergroting. Daarnaast zijn de kosten voor energie een kleine kostenpost in de bedrijfsvoering. Toch is het één van de speerpunten om de landbouwsector te verduurzamen. Niet voor niets is energiebesparing een belangrijk thema binnen de samenwerkingsagenda (SALTO), die we in 2015 met LTO Fryslân hebben afgesloten. Op korte termijn verwachten we een toenemende energiebesparing. Gemeenten hebben de rol van bevoegd gezag en handhaver. In het Activiteitenbesluit komt een lijst met verplichte aanpassingen voor bedrijven die meer dan kwh verbruiken. Deze lijst treedt op zijn vroegst op 1 januari 2017 in werking. Daarom zijn we nu in overleg met FUMO en LTO om bedrijven te stimuleren de verplichte energiebesparende maatregelen te nemen. En over hoe we handhavers van gemeenten kunnen faciliteren. LTO en het Ministerie van I&M werken aan een agrarisch expertisecentrum. Hierbinnen is energiebesparing een speerpunt. Dit helpt bij de bewustwording en ontzorging van agrariërs. Het expertisecentrum draagt ook bij aan de uitvoering van Activiteitenbesluit. We zien ook dat steeds meer boeren investeren in zonnepanelen door gebruik te maken van financiele instrumenten. Voorbeelden zijn de SDE+-regeling en de provinciale subsidie Asbest eraf, zonnepanelen erop. Tot en met juni 2016 telt deze laatste regeling 289 deelnemers. Zij hebben m 2 asbestdak gesaneerd en 3,7 MW aan zonnepanelen geïnstalleerd. Vanaf begin 2016 geeft het Rijk ook subsidie voor asbestsanering. Vanaf juli 2016 kunnen agrariërs deze subsidie combineren met de nieuwe provinciale subsidie Asbest eraf, zonnepanelen erop. De provincie stelt beschikbaar. Hiermee verwachten we een sanering van asbestdaken van ongeveer m 2 en 1 tot 2 MW aan zonnepanelen. Eind 2016 hebben we de subsidieregeling Asbest eraf, zonnepanelen erop aangepast. De subsidie kan nu in delen worden aangevraagd en uitgekeerd. Hierover hebben we PS met een brief geïnformeerd (kenmerk ).Hiermee beschouwen we motie 1317 als afgedaan. Daarnaast zien we kansen voor het gebruik maken van boerendaken via de postcoderoosregeling. Zo kunnen we zonnestroomprojecten van lokale initiatieven koppelen aan boerendaken. Voor de lange termijn verwachten we dat de retailsector en consument steeds meer vragen om duurzame producten met een lage CO 2-footprint. Hierdoor gaat de zuivelsector meer eisen stellen aan een duurzaam product. Dat vraagt om innovatie. Mede daarom willen we met LTO 20 energieneutrale voorbeeldbedrijven realiseren. Deze staan centraal in toekomstige communicatie. Dit project is ook opgenomen in het programma Groen Werkt!. Dit is een samenwerkingsagenda met gemeente Leeuwarden op het gebied van watertechnologie, dairy en duurzame energie. Op lange termijn verwachten we dat een aanzienlijk deel van de agrarische bedrijven voor energie zelfvoorzienend is of zelfs energie produceert. Dat kan door groengasproductie (zie ook format Biomassa) en zonnestroom (zie ook format Zonnestroom). In dit kader ontwikkelen we een pilot- en demonstratieproject om 20 boerderijen energieneutraal te maken. Daarnaast kunnen agrarische bedrijven een rol spelen om vraag en aanbod op het energienet te stabiliseren. In dit format is ook een doelstelling en project voor zonnestroom opgenomen. Doelstelling In % minder energie verbruiken t.o.v In 2020 ligt er 150 MW opgesteld vermogen op daken van agrarische bedrijven. Stakeholders Integrale aanpak Agrariërs, Landbouworganisaties, Verwerkende industrie, zoals Zuivel, Suikeruni, HZPC, installatiebedrijven, Dairy Campus, Van Hall Larenstein en lokale energiecoöperaties Innovatie, ruimte, energiesysteem, financiële instrumenten, participatie/lokale initiatieven, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling van 20%. Acties en maatregelen Agenda Verwachte effecten/resultaten Afspraken maken met FUMO en handhavers gemeenten over energiebespa Toename energiebesparende maatrege- 18

21 Bijdrage aan toename zonnestroom in Fryslân naar 500MW in Lange termijn Voorbeeldbedrijven voor integrale energietransitie. ring i.r.t. Activiteitenbesluit. Uitvoeren subsidieregeling Asbest eraf, zonnepanelen erop. Ontwikkelen arrangement Asbest eraf, postcoderoos erop (voor lokale energie coöperaties) Ontwikkelen pilot- en demonstratieproject 20 energieneutrale boerderijen len MW zonnestroom postcoderoos installaties (minimaal 1 MW) energieneutrale voorbeeldboerderijen 19

22 Duurzame mobiliteit Analyse Verkeer en vervoer heeft een groot aandeel in het totale energieverbruik in Fryslân. In 2014 was dat 20,2 PJ. Personenauto s, vrachtverkeer en scheepvaart zijn de grootverbruikers. De provinciale rol is zeer beperkt bij het terugdringen van het aantal vervoersbewegingen. Fiscaal beleid van het Rijk is wel zeer bepalend. Per 1 januari 2017 zijn de bijtellingstarieven weer aangepast. Het effect hiervan op de aanschaf van elektrische en hybride auto s is nu nog niet duidelijk. Op dit moment helpt de lage olieprijs de overstap naar duurzame brandstoffen niet. Over de afgelopen jaren zien we juist dat de energievraag voor verkeer en vervoer stijgt. Vanwege de vele ontwikkelingen werken we een routekaart 2050 uit voor duurzame mobiliteit in Fryslân. In deze routekaart zal op basis van de energievraag van verschillende vormen van mobiliteit en de hedendaagse beschikbare duurzame technieken, de contouren van de overgang naar mobiliteit onafhankelijk van fossiele brandstoffen in Fryslân geschetst worden. Deze routekaart kan richting geven aan onze toekomstige aanpak. Op korte termijn zien we een rol bij het stimuleren van de introductie van nieuwe duurzame technieken en brandstoffen. We leggen de komende jaren de focus op het gebruik van LNG (vloeibaar aardgas) in de scheepvaart en het wegtransport. Het heeft namelijk in potentie ook een positief effect op de biogasproductie (bio-lng). Daarom zijn we in 2016 gestart met een ketenoverleg rijden op LNG/CNG en hebben we in 2016 een subsidieregeling duurzame brandstoffen opengesteld. Dit heeft zes vrachtauto s die op LNG rijden opgeleverd en 45 CNG-auto s. Een nieuwe ontwikkeling is het rijden op waterstof. We willen in 2017 onderzoeken welke rol waterstof in de Friese energiemix kan spelen. En we doen een onderzoek naar de haalbaarheid van een waterstofvulpunt in Fryslân. Voor de langere termijn verwacht het Rijk dat 10 tot 20% van personenauto s kan rijden op groen gas (Visie Duurzame Brandstoffenmix, 2014). Een alternatieve brandstoffenmix is nodig om een volledige 0 emissie te bereiken. Elektrificatie van het wegverkeer met hulp van batterijen en brandstofcellen/waterstof maakt deel uit van de brandstoffenmix. In de periode gaat de verbrandingsmotor uiteindelijk verdwijnen. De beschikbare hoeveelheid duurzame biomassa wordt dan ingezet voor lastig te elektrificeren vervoersmiddelen zoals scheep- en luchtvaart (Visie Duurzame Brandstoffenmix, 2014). Uiteraard blijven we het goede voorbeeld geven. Onze eigen voer- en vaartuigen rijden/varen voor het grootste deel op duurzame brandstoffen. Ook de komende jaren bestellen we bij vervanging weer auto s op duurzame brandstoffen. Binnen de aanbesteding van het openbaar vervoer (periode ) zetten we stappen in het verder verduurzamen van deze sector. De elektrische bussen die vanaf 2017 op alle Waddeneilanden gaan rijden, zijn hiervan een mooi voorbeeld. Uitgangspunt voor de aanbestedingsprocedure is een integrale afweging, onder andere tussen duurzaamheid, bereikbaarheid, leefbaarheid en kosten. De komende periode wordt het totale Friese OV aanbesteed, te beginnen met de treinen. Voor de verschillende vormen van OV zal onderzocht worden welke duurzame oplossingen beschikbaar zijn. Dit onderzoek maakt deel uit van de routekaart 2050 duurzame mobiliteit Als aanbestedende partij bepalen we het programma van eisen voor het OV in Fryslân. Daarmee is onze invloed groot. Bij de behandeling van de Nota van Uitgangspunten OV op 26 oktober 2016 hebben PS een motie aangenomen (Motie 1350). Op grond hiervan leggen we PS voor 1 juli 2017 een Plan van Aanpak Duurzaamheid in het OV voor. Gedeputeerde Poepjes heeft het terugbrengen van de maximum snelheid van 130 naar 120 aan de orde gesteld tijdens het BO MIRT van 10 oktober Minister Schultz van Haegen heeft ons verzoek voor kennisgeving aangenomen en legt dit naast zich neer. Hiermee beschouwen we de motie 1311 en toezegging 1301 als afgedaan. In het Energieakkoord zijn afspraken gemaakt om de CO 2-uitstoot te verminderen. Hierbij zet het rijk ook in op gedragsverandering, logistieke efficiency en beter benutten van infrastructuur. Wij bekijken van geval tot geval of en hoe we hierop aan kunnen sluiten. Vanuit de Samenwerkingsagenda met Leeuwarden (Groen Werkt) ondersteunen we bijvoorbeeld de zonnebotenrace in 2016 en Maar ook de aanleg van laadpalen voor elektrische auto s. Zo dragen we bij aan de doelen van het Energieakkoord. Doelstelling Toename gebruik duurzame brandstoffen in Fryslân. 20