Uitvoeringsprogramma. Fryslân geeft energie. Jaarplan 2016 CONCEPT

Transcriptie

1 Uitvoeringsprogramma Fryslân geeft energie Jaarplan 2016 CONCEPT Versie: 24 mei

2 Inhoud 1. Aanleiding Context Aanleiding Waarom een programma? Ambitie Doelen Strategie Aanpak Doelgroepgerichte benadering Energietransitie en provincie Fryslân Rol van de provincie Stakeholders Doelenboom Besturing Monitoring en rapportage Organisatie en financiering Organisatie Financiering... 6 Particuliere Woningeigenaren/Verenigingen van Eigenaren... 7 Huurwoningen... 9 Maatschappelijk Vastgoed...10 Zakelijk vastgoed (Bedrijven/MKB)...12 Landbouw...13 Duurzame mobiliteit...14 Circulaire economie: Friese Grondstoffen Agenda...16 Windenergie...17 Zonne-energie...18 Energie uit Biomassa: biogas (en overige biomassa/energieketen)...20 Warmte: Geothermie...21 Warmte: restwarmte...22 Lokale energie-initiatieven...23 Programmabreed...24

3 Uitvoeringsprogramma Fryslân geeft energie Aanleiding 1.1 Context De energietransitie is in volle gang. Tegelijkertijd verandert de energiewereld snel. Het klimaatakkoord van Parijs eind 2015 onderstreepte de urgentie van de energietransitie. Niet voor niets staan het beperken van de opwarming van de aarde en het uitbannen van fossiele brandstoffen centraal. Daarnaast kwam de minister van Economische Zaken in januari 2016 met zijn integrale visie op de energietransitie tot 2050: Transitie naar Duurzaam. De centrale vraag is hoe we de energietransitie gaan vormgeven. Daarbij is er veel aandacht voor ruimtegebruik van energie en maatschappelijk draagvlak via de energiedialoog. De ambities uit het coalitieakkoord uit het coalitieakkoord Mei Elkenien, Foar Elkenien en de beleidsbrief duurzame energie van 17 mei 2016 staan centraal in dit uitvoeringsprogramma. 1.2 Aanleiding Resultaat 10 uit coalitieakkoord Mei Elkenien, Foar Elkenien : een integraal energieplan om in % van onze energie duurzaam op te wekken. 1.3 Waarom een programma? Onze ambitie en doelen zijn duidelijk. De omgeving is complex. Er zijn vele partijen. En er is een verband tussen doelen en investeringsdoelgroepen. Daarom is overzicht en samenhang gewenst. Ook in relatie tot Europese en landelijke ambities en doelen. Tegelijkertijd gaan we voor een integrale benadering. Immers, de energietransitie is de verantwoordelijkheid van vele partijen. Het gaat over gedeeld eigenaarschap en gezamenlijke veranderkracht. Daarvoor is focus, slagkracht en wendbaarheid nodig. Zo kunnen we inspelen op kansen: subsidies, ontwikkelingen en bijvoorbeeld vragen uit de Mienskip. Ook maakt een programmatische aanpak bijsturing makkelijker. 2. Ambitie en strategie 2.1 Ambitie De provincie Fryslân wil haar bijdrage leveren aan de energietransitie en het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen. Daarmee sluiten we aan op en leveren we een bijdrage aan nationale, Europese en wereldwijde afspraken. We zetten in op energie besparen, het opwekken van duurzame energie en het zo efficiënt mogelijk gebruik van fossiele brandstoffen als het niet anders kan (Trias Energetica). 2.2 Doelen Onze doelen voor 2020, 2025 en 2050 zijn: Een energiebesparing van 20% in 2020 ten opzichte van % van ons energieverbruik duurzaam opwekken in % van ons energieverbruik duurzaam opwekken in De provinciale organisatie is in 2025 zelfvoorzienend. 100% onafhankelijk van fossiele brandstoffen zijn in aan energie gerelateerde banen in

4 2.3 Strategie We gaan voor een integrale aanpak met de nadruk op samenwerking en gedeelde verantwoordelijkheid. Het volgende overzicht geeft een goed beeld van hoe we onze uitvoering zien. Er zijn negen doorsnijdende thema s en randvoorwaarden: innovatie, ruimte, samenwerking, energiesysteem, financiële instrumenten, Europa, participatie, communicatie en monitoring. Een mix van deze thema s en randvoorwaarden in combinatie met onze rollen leidt tot een integrale aanpak voor energie besparen en energie opwekken. Op korte termijn willen we meters maken met de bestaande technieken. Voor de langere termijn zetten we in op innovatie. 3. Aanpak 3.1Doelgroepgerichte benadering We zetten in op energie besparen, het opwekken van duurzame energie en het zo efficiënt mogelijk gebruik van fossiele brandstoffen als het niet anders kan (Trias Energetica). Op kortere termijn zetten we in op bestaande technieken: windenergie, zonnestroom, energie uit biomassa en warmte. De energiemix in 2020 bestaat uit wind (36%), zon (13%), zon thermisch, aardwarmte en geothermie (6%), biomassa (12%), afvalverbranding (10%) en overig (23%). In de laatste categorie zitten houtkachels, energie uit melk, biobrandstoffen en restwarmte. Op langere termijn komt geothermie meer in beeld en liggen er kansen voor nieuwe technieken zoals energie uit water (denk aan Blue Energy). Voor de periode na 2020 is er innovatie nodig om voldoende meters te blijven maken in de energietransitie. We kiezen voor een doelgroepgerichte aanpak. Onderstaande tabellen geven een goed overzicht van doelgroepen en thema s. 2

5 Doelgroepen (eindgebruiker) /thema Corporaties/huurders Woningeigenaren VVE s Commerciële verhuurders Gemeenten Wetterskip Fryslân Onderwijsinstellingen Verenigingen en stichtingen Bedrijven Omrin Lokale initiatieven Agrariërs Energiebesparing Woningbouw Maatschappelijk vastgoed Zakelijk vastgoed Landbouw Duurzame Mobiliteit Circulaire economie Doelgroepen (eindgebruiker) /thema Corporaties/huurders Woningeigenaren VVE s Commerciële verhuurders Gemeenten Wetterskip Fryslân Onderwijsinstellingen Verenigingen en stichtingen Bedrijven Omrin Lokale initiatieven Agrariërs Energieproductie Windenergie Zonnestroom Warmte/ geothermie Energie uit biomassa 3.2 Energietransitie en provincie Fryslân De energietransitie is een zelfstandige opgave binnen de ambitie Vanzelfsprekende duurzaamheid. De opgave is duidelijk en staat gelijk aan de provinciale ambitie. De coördinatie van de energietransitie en verantwoordelijkheid voor het uitvoeringsprogramma Duurzame energie valt onder de portefeuille duurzame energie. Niet voor niets spreekt het coalitieakkoord Mei Elkenien, Foar Elkenien over vanzelfsprekende duurzaamheid. Duurzame energie is belegd in verschillende beleidsvelden en portefeuilles. In de verschillende programma s en projecten krijgt de energietransitie een plek. In voorstellen die aan GS en PS worden voorgelegd geven we duidelijk aan als er een relatie is met de ambities van de beleidsbrief duurzame energie en bijbehorend uitvoeringsprogramma. Economische zaken - Windenergie, windpark IJsselmeer Milieu en handhaving - Aanpak FUMO voor handhaven Wet Milieubeheer. - Provincie Fryslân heeft adviesrecht geothermie richting het ministerie van Economische Zaken. Plattelandsbeleid en krimp - Uitvoeringsprogramma s duurzame energie binnen streekagenda s - Iepen Mienskip Fûns Openbaar vervoer - OV-concessie Ruimtelijke ontwikkeling, wonen en kwaliteit - Omgevingsvisie woonomgeving - Ruimtelijk beleid: Verordening Romte (zon, wind) - Afspraken BO MIRT Bedrijfsvoering, personeel & organisatie - Inkoop groene stroom en groen gas Project De Nieuwe Afsluitdijk - Blue Energy Project nieuwbouw Thialf - Zonnepanelen Infrastructuur en mobiliteit - LNG - CO2 besparing via de Milieu Kwaliteits Index (MKI) - Energiebesparing door LED verlichting langs wegen - Zonnepanelen op vangrails - Visie op wegen Streekwurk - Regionale strategieën energie transitie 3

6 3.3 Rol van de provincie We gaan voor een integrale aanpak met de nadruk op samenwerking en gedeelde verantwoordelijkheid. We leggen een aantal nieuwe accenten voor onze rol en strategie. We voegen onder andere de rol van verbinder toe: partijen actief bij elkaar brengen en samenwerking stimuleren. Daar bovenop zijn we ons als provincie sterk bewust van onze voorbeeldfunctie en hebben we als nieuw doel vastgesteld dat de provinciale organisatie in 2025 zelfvoorzienend is. We betrekken iedereen die een rol kan spelen in de energietransitie. Dat vraagt ook om een goede informatievoorziening. 3.4 Stakeholders 4

7 3.5 Doelenboom 4. Besturing en monitoring 4.1 Besturing In de uitvoering stellen we de vijf besturingscriteria ( s.nl) centraal. Tempo, haalbaarheid en doelgerichtheid wegen het zwaarst. Criteria Objecten Ambitie Doelen Tempo Haalbaarheid Efficiëntie Flexibiliteit Doelgerichtheid Doorlooptijd, einddatum, urgentie Doorlooptijd, mijlpalen Inspanningen Timing, doorlooptijd, mijlpalen Middelen (, fte, etc) Timing, doorlooptijd, capaciteit Bereikbaarheid, draagvlak Bereikbaarheid, complexiteit, draagvlak Uitvoerbaarheid, draagvlak, kwaliteit Beschikbaarheid, bruikbaarheid Kosten, baten, rendement Kosten, baten, rendement Kosten, baten, rendement Kwantiteit, kwaliteit Wendbaarheid, concreetheid, vernieuwing Wendbaarheid, concreetheid Wendbaarheid, aanpasbaarheid, vervangbaarheid Elasticiteit, uitwisselbaar-heid Impact Impact, concreetheid, aantoonbaarheid Effectiviteit, kwaliteit Effectiviteit, kwaliteit 4.2 Monitoring en rapportage Onze monitoring (en rapportage) ziet er als volgt uit: 5

8 1. Reguliere rapportages (over de monitoring) via de P&C-cyclus. Tweemaal per jaar een voortgangsrapportage (1e en 2e Bestuursrapportage) en eenmaal per jaar een verantwoordingsrapportage (Jaarstukken). 2. Vanaf 2016 voeren we jaarlijks een effectmeting uit om de vinger goed aan de pols te houden. We nemen daar onze financiële instrumenten (FSFE en Friese energiepremie) in mee. Ook willen we het effect op de CO2-uitstoot jaarlijks inzichtelijk maken. 5. Organisatie en financiering 5.1 Organisatie We hebben een lichte programma-organisatie met een programmamanager, twee themaregisseurs, een controller, een communicatiemedewerker en een secretaris. Daar omheen zit een flexibele schil van vijf projectleiders. 5.2 Financiering Wij investeren de komende vier jaar 12,1 miljoen in duurzame energie, zie begroting hieronder. Programma Duurzame Energie Totaal Thema's (bedragen * euro) Energiebesparing 1.1. Woningbouw (particulier en huur) Maatschappelijk vastgoed Zakelijk vastgoed Landbouw Duurzame mobiliteit Circulaire economie Totaal Energiebesparing Duurzame energieproductie 2.1. Windenergie Zonne-energie Warmte (restwarmte/geothermie) Energie uit Biomassa Lokale en kleinschalige initiatieven Programmabreed (o.a. nieuwe technieken, innovatie en communicatie Totaal Duurzame energie productie Programma Duurzame Energie (totaal) Toelichting In de uitvoeringsagenda van het coalitieakkoord is 12,1 miljoen beschikbaar gesteld voor de uitvoering van het programma duurzame energie. 6

9 Particuliere Woningeigenaren/Verenigingen van Eigenaren Analyse Fryslân telt ruim woningen volgens het Fries sociaal planbureau. In 2014 lag het energieverbruik voor woningen op bijna 18 PJ. In 2010 was dat nog 19,6 PJ. Dat is een daling van 8% en een gemiddelde daling van 2% per jaar. We verwachten dat de trend zich doorzet en dat een energiebesparing van 20% in 2020 (ten opzichte van 2010) haalbaar is. Doelstelling In % minder energieverbruik t.o.v Twee derde van de woningvoorraad is in particulier bezit. Er zijn regelmatig financiële regelingen geweest voor het nemen van energiebesparende maatregelen. De overheid blijft dit stimuleren. Het Rijk heeft de ISDE-regeling en opent medio 2016 een energiebespaarsubsidie. Ook de Friese energiepremie loopt in 2016 door. Begin 2016 is de ste Friese energiepremie gehonoreerd. In 2016 stellen we in totaal 3,5 miljoen beschikbaar. Volgens Europees en Nederlands overheidsbeleid moet nieuwbouw vanaf 2020 (bijna) energieneutraal zijn. Voor overheidsgebouwen geldt dat al in Wij focussen op verduurzaming van de bestaande woningvoorraad. Op korte termijn gaan we meters maken met behulp van de Friese energiepremie en door aan te sluiten op Rijksregelingen. Onze aanpak richt zich op het maken van één of meerdere labelsprongen. Om energie besparen ook voor mensen met een smallere beurs aantrekkelijk te maken (bovenop de subsidies blijft een eigen bijdrage nodig), willen we de nationale energiebesparingslening meer gaan stimuleren. Deze lening is ook voor zonnepanelen. Lenen voor energie besparen loopt al jaren moeizaam. De nationale lening loopt niet goed (na een jaar zijn er 200 Friese aanvragen). De lening is onlangs aantrekkelijker gemaakt (lagere rente). Onze lange termijn aanpak vraagt om energieneutrale innovatie. Nul op de meter is de toekomst. De kosten hiervoor hebben nu een te lange terugverdientijd. We zetten in op nieuwe, haalbare en betaalbare concepten. We gaan de markt uitdagen om deze concepten te ontwikkelen. Hierbij betrekken we het onderwijs. Daarnaast willen we met 50 voorbeeldwoningen nul op de meter laten zien dat het kan. Dit stimuleren we via een nieuwe subsidieregeling, gekoppeld aan bestaande regionale en nationale financieringsmogelijkheden. De aanpak voor particuliere woningeigenaren richt zich zowel op het aanbod als op de vraag. Twee voorwaarden staan centraal voor de aanbodkant: verleiden en ontzorgen. Dit gebeurt met name op lokale schaal door lokale partijen. Het is een positieve ontwikkeling dat de Friese gemeenten samenwerken in het duurzaam bouwen loket. We willen deze ontwikkeling blijven ondersteunen. Daarbij zien we een koppeling met de energiecoöperaties en andere onderwerpen zoals zonnestroom en duurzame mobiliteit. Stakeholders Integrale aanpak Gemeenten, makelaars, bedrijven uit de bouwkolom, MBO- /HBO opleidingen, energie coöperaties, Duurzaam bouwloket Friesland, Energiewerkplaats, Lokale initiatieven, Stroomversnelling (landelijke innovatieclub) Innovatie, energiesysteem, financiële instrumenten, participatie/lokale initiatieven, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan de energiebesparingsdoelstelling van 20% voor particuliere woningen Uitvoeren Friese Energiepremie, plan van aanpak versnelling opstellen. Stimuleren gebruik nieuwe energiebesparingsregeling Rijk aanvragen = 0,1 PJ aanvragen = 0,1 PJ. Dit komt doordat per woning meer maatregelen uitgevoerd worden door stapeling met de Friese Energiepre- 7

10 Bijdrage aan toename zonnestroom in Fryslân naar 500MW in Lange termijn Voorbeeldwoningen voor integrale energietransitie. mie. Of er worden meer woningen aangepast. Stimuleren gebruik ISDE regeling (rijkssubsidie) Stimuleren gebruik Duurzaamheidslening/NEF regeling Promoten Duurzaam Bouwloket Ontwikkelen Fries 0 op meter concept Nul op de meter regeling openstellen woningen met zonneboilers, warmtepomp of pelletkachel woningen 2016 Digitaal Duurzaam bouwloket is het loket voor de Friese woningeigenaar Een Fri(e)s concept voor energieneutraal wonen voor bestaande woningbouw (voor circa ,00) voorbeeldwoningen in

11 Huurwoningen Analyse Fryslân telt ruim woningen volgens het Fries sociaal planbureau. In 2014 lag het energieverbruik voor woningen op bijna 18 PJ. In 2010 was dat nog 19,6 PJ. Dat is een daling van 8% en een gemiddelde daling van 2% per jaar. Ongeveer een derde van de Friese woningen is in het bezit van de corporaties. Daarmee zijn de corporaties een belangrijke stakeholder in de energietransitie. Alle corporaties in Nederland willen in 2020 alle woningen gemiddeld op label B niveau hebben. Dit hebben zij vastgelegd in een convenant. Gemeenten en corporaties maken gezamenlijk prestatieafspraken over de (sociale) huurwoningen. Dit is geregeld in de nieuwe Woningwet Het past in onze ogen niet bij de rol van de provincie om hier andere afspraken met de corporaties naast te zetten. Dat betekent dat we aansluiten bij wat de gemeenten en corporaties afspreken. Zij bepalen dus het tempo. Voor de particuliere verhuur geldt dat minimaal 80% van de woningen label C heeft in In het kader van het Nationaal Energieakkoord zijn er landelijk verschillende financiële instrumenten beschikbaar. Zo heeft het Rijk 400 miljoen subsidie (STEP-regeling) en 75 miljoen goedkope leningen (FEH-regeling) beschikbaar gesteld voor het verduurzamen van huurwoningen. Wij streven er naar dat de Friese corporaties hier maximaal gebruik van maken. We zien dat corporaties in eerste instantie inzetten op het isoleren van de woning. Dat heeft voor de huurder ook het meeste effect op de woonlasten. Zonnepanelen op huurwoningen verwachten we de komende jaren meer te gaan zien. Wat ons betreft maken ze onderdeel uit van de integrale aanpak van de woningen. Voor de langere termijn verwachten we dat corporaties meer en meer hun bezit energieneutraal willen maken. Elkien en Accolade hebben zich hierover al uitgesproken. Dat zorgt voor stabiele woonlasten voor huurders. En kan een impuls geven aan de Friese bouw. Op dit moment zijn de renovatiekosten voor energieneutraal nog erg hoog. Daarom willen we met corporaties, gemeenten en de bouwkolom een Friese agenda (stroomversnelling) voor grootschalige energieneutrale renovatie opzetten. Hierbij betrekken we ook het onderwijs: Centrum Duurzaam van ROC Friese Poort en NHL. Het verduurzamen van huurwoningen heeft een link met de thema s biomassa, zonnestroom (zie ook format Zonnestroom), warmte en lokale initiatieven (zie ook format lokale initiatieven). Doelstelling In % minder energie verbruiken t.o.v Stakeholders Integrale aanpak Woningcorporaties, gemeenten, bedrijven uit de bouwkolom, Aedes, Stroomversnelling, Noordelijk versnellingsteam corporaties, provincies Innovatie, financiële instrumenten, energiesysteem, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling door versnelling verduurzamen huurwoningen. Lange termijn Afspraken met bouwketenpartners, gemeenten en corporaties om te komen tot sluitende business cases voor energie nul nota verbouwde woningen. Stimuleren gebruik Rijksregelingen (STEP en NEF). Opzetten van een Friese stroomversnelling woningen verduurzaamt 2016 Financierbare renovatieconcepten sociale huur 9

12 Maatschappelijk Vastgoed Analyse Scholen, dorpshuizen en sportaccommodaties zijn belangrijke voorzieningen voor de leefbaarheid in dorpen en steden. Het energieverbruik was in 2010 zo n 4,7 PJ. In 2014 was dit 3,8 PJ. Dat is een besparing van 19%. De exploitatie van deze voorzieningen staat onder druk. Investeren in een lagere energierekening kan de exploitatiekosten verlagen. En het comfort voor de gebruiker verhogen. Door maatschappelijk vastgoed te verduurzamen werken we ook aan draagvlak en de bewustwording voor energiebesparing. We focussen op verduurzaming van bestaand maatschappelijk vastgoed. Een knelpunt is dat de eigenaar vaak niet de exploitant is. En vaak ook geen middelen heeft om te investeren in het gebouw. Een Energy Service Company (ESCo) kan een oplossing zijn voor deze knelpunten. Zo n bedrijf voert verschillende maatregelen door in een gebouw en garandeert de eigenaar van het gebouw een bepaalde energiebesparing. De afgelopen jaren hebben we de Fryske Energy Challenges voor scholen ondersteund. Scholen besparen hierdoor flink op hun energierekening. En scholieren worden enthousiast gemaakt voor het onderwerp, maar ook voor technische studies. We willen de komende jaren de Fryske Energy Challenges verder ondersteunen en uitbouwen. Met Sport Fryslân zijn we een project gestart voor het verduurzamen van sportaccommodaties in Noordoost-Fryslân. Dit project gaan we ook in andere gebieden uitvoeren. Er is een landelijke stimuleringsregeling voor sportaccommodaties waar we binnen het project op aanhaken. Daarnaast werken we aan het verduurzamen van dorpshuizen in Zuidwest Fryslan. En zijn we met de museumfederatie een project aan het opzetten. Onze inspanningen zijn er op gericht om voor de deelnemende voorzieningen een businesscase op te leveren waarmee een beroep gedaan kan worden op verschillende financiële instrumenten van het Rijk (SDE+, sportwaarborgfonds, monumentenregeling, stimuleringsregeling verduurzamen sportaccommodaties) en onze eigen financiële instrumenten (onder andere Iepen Mienskipfuns en FSFE). Onze eigen gebouwen nemen we mee in een bredere aanpak van overheidsgebouwen. Hiervoor willen we samen met de Friese gemeenten een project opzetten. Uitgangspunt is dat de provinciale organisatie in 2025 zelfvoorzienend is. Het provinciehuis verbruikt jaarlijks zo n 1,3 miljoen kwh elektriciteit en m 3 gas. In de nieuwbouw van het provinciehuis zijn verschillende duurzaamheidsmaatregelen getroffen die nog niet zijn afgeschreven. Het monumentale deel is minder eenvoudig te verduurzamen. In het onderzoek naar de verduurzaming nemen we de mogelijkheden van zonnepanelen mee. Ook kijken we naar duurzame energieproductie op eigen terreinen. We gebruiken de aanpak van gemeente Groningen en provincie Overijssel als voorbeelden. Ook betrekken we de Stichting Openbare Verlichting in het project. Op lange termijn verwachten we dat maatschappelijke voorzieningen gaan clusteren. Bij nieuwbouw gaan we er vanuit dat duurzaamheid integraal wordt meegenomen. Overigens niet alleen in het gebouw, maar ook in relatie tot de omgeving (energiesysteem 2.0). Het verduurzamen van maatschappelijk vastgoed heeft een link met de thema s biomassa, zonnestroom (zie ook format Zonnestroom), warmte en lokale initiatieven (zie ook format lokale initiatieven). Doelstelling In 2020 wordt er 20% minder energie verbruikt t.o.v Stakeholders Integrale aanpak Sportverenigingen, dorpshuizen, musea, overheden, ziekenhuizen en zorginstellingen (grootverbruikers), scholen, zwembaden, overige maatschappelijke instellingen Innovatie, financiële instrumenten, energiesysteem, participatie/draagvlak, communicatie en monitoring Acties en maatregelen De provinciale organisatie is in 2025 zelfvoorzienend. Onderzoek naar zelfvoorzienende 2016 Actieplan voor provinciale orga- provinciale organisatie nisatie die zelfvoorzienend is. en uitvoeringsplan opstellen. 10

13 Verduurzamen sportaccommodaties en bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling Verduurzamen van dorpshuizen en bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling Verduurzamen musea en bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling Verduurzamen scholen en bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling (o.b.v. aanpak Overijssel en gemeente Groningen en aanpak FUMO). Gemeenten kunnen meedoen. Ondersteunen verduurzamingsaanpak Sport Fryslân. Bijdragen aan project Doarpshûzen mei in duorsume takomst van Doarpswurk. Samenwerken aan project Duurzame Musea met de Museum Federatie Fryslân. Ondersteunen en uitbouwen Energy Challenges sportverenigingen doen mee. 75 voeren maatregelen uit dorpshuizen hebben een EPA laten uitvoeren. 75 voeren maatregelen uit musea hebben een EPA laten uitvoeren. 30 musea voeren maatregelen uit In 2018 besparen 100 scholen 10-15% op basis van gedragsverandering 11

14 Zakelijk vastgoed (Bedrijven/MKB) Analyse Het Friese bedrijfsleven verbruikt circa een derde van de Friese energie. Hierbij gaat het om het verbruik van de gebouwen en de productie. Het gebouwgebonden verbruik laat een dalende trend zien. Met name de industrie is met 8 PJ een grote verbruiker. Hier ligt nog een groot besparingspotentieel. Investeren in energie besparen en duurzame energie opwekken helpt het Friese bedrijfsleven. En het zorgt ook voor lagere of stabiele energielasten. Dit is goed voor de continuïteit van de bedrijven. Het levert ook een bijdrage aan de MVO-doelen. We zien dat bedrijven steeds meer belangstelling hebben voor het verduurzamen van de bedrijfsvoering. Investeren in zonnestroom in combinatie met LED-verlichting kan bijvoorbeeld heel interessant zijn. Belangrijke knelpunten zijn bewustwording, financiering en het organiseren van de uitvoering van de maatregelen. We zetten er daarom op in om bedrijven te ontzorgen en te helpen met de financiering (bijvoorbeeld FSFE, SDE+ en ISDE). Provincie en gemeenten kunnen via de wet Milieubeheer een stevige impuls geven aan energiebesparing. Op grond van deze wet moeten instellingen en bedrijven energiebesparende maatregelen nemen als deze zich binnen 5 jaar terugverdienen. De FUMO speelt hierbij een belangrijke rol. Verder ligt er een flink besparingspotentieel bij een aantal Friese bedrijven die onder de ETS vallen. Het ETS reguleert de uitstoot aan broeikasgassen van de Europese bedrijven. De Nederlandse Emissieautoriteit controleert de emissiehandel voor bedrijven. Voor de langere termijn onderzoeken we of er financierbare concepten op de markt zijn voor het energieneutraal renoveren van het productieproces en de gebouwen van MKBers. Hiervoor maken we ook gebruik van de ontwikkelingen die we zien in de woningbouw rond Nul-op-de-meter concepten. Doelstelling In % minder energie verbruiken t.o.v In MW zonnestroom op daken van bedrijven. Stakeholders Integrale aanpak MKB, Externe adviseurs, accountants, gemeenten, deelnemende bedrijven, FSFE, KvK, Noorden Duurzaam, MVO Nederland, MKB Noord en VNO-NCW Noord. Innovatie, ruimte, energiesysteem, financiële instrumenten, participatie/lokale initiatieven, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling van 20%. Bijdrage aan toename zonnestroom in Fryslân naar 500MW in Lange termijn Mogelijkheden voor integrale energietransitie MKB. Ontwikkelen aanpak via vier sporen: 1. bedrijvenparken. 2. ondernemersverenigingen 3. gemeenten/fumo (ook handhaving) 4. top-25 grootverbruikers Energiek toezicht uitvoeren conform projectplan (gemeentelijk vastgoed en metaal) van FUMO (wet Milieubeheer) Inventariseren mogelijkheden productieproces en energie nul-op de meter concepten voor MKB MW zonnestroom bij Friese bedrijven. 10 energieneutrale bedrijven 2016 FUMO voert projectplan uit concept voor energienul-op de meter MKB. 12

15 Landbouw Analyse Begin 2014 telt Fryslân ongeveer agrarische bedrijven. In 2013 zijn de landbouwbedrijven verantwoordelijk voor 4,8 % van het energieverbruik in Fryslân. Daarvan verbruikt de melkveehouderij het grootste deel. In de periode zien we een energiebesparing van ruim 10%. Energiebesparing in de landbouw stond de afgelopen tijd minder hoog op de agenda. De focus lag op schaalvergroting. Daarnaast zijn de kosten voor energie een kleine kostenpost in de bedrijfsvoering. Toch is het één van de speerpunten om de landbouwsector te verduurzamen. Niet voor niets is energiebesparing een belangrijk thema binnen de samenwerkingsagenda (SALTO), die we in 2015 met LTO Fryslân hebben afgesloten. Op korte termijn verwachten we een toenemende energiebesparing. Gemeenten hebben de rol van bevoegd gezag en handhaver. In het activiteitenbesluit komt een lijst met verplichte aanpassingen voor bedrijven die meer dan kwh verbruiken. LTO en het ministerie I&M werken aan een agrarisch expertisecentrum. Hierbinnen is energiebesparing waarschijnlijk een speerpunt. Dit helpt bij de bewustwording en ontzorging van agrariërs. We zien ook dat steeds meer boeren investeren in zonnepanelen door gebruik te maken van financiele instrumenten. Voorbeelden zijn de SDE+-regeling en de subsidie Asbest eraf, zonnepanelen erop. Die laatste regeling loopt dit jaar af. Het Rijk blijft asbest saneren stimuleren met een regeling. We willen met behulp van die asbestregeling zonnestroom blijven stimuleren. Daaraan gekoppeld zien we kansen voor het gebruik maken van boerendaken via de postcoderoosregeling. Zo kunnen we zonnestroomprojecten van lokale initiatieven koppelen aan boerendaken. Voor de lange termijn verwachten we dat de retail-sector en consument steeds meer vragen om duurzame en biologische producten. Hierdoor gaat de zuivelsector meer eisen stellen aan een duurzaam product. Dat vraagt om innovatie. Mede daarom willen we met LTO 20 energieneutrale voorbeeldbedrijven realiseren. Deze staan centraal in toekomstige communicatie. Dit project is ook opgenomen in het programma Groen Werkt!. Dit is een samenwerkingsagenda met gemeente Leeuwarden op het gebied van watertechnologie, dairy en duurzame energie. Op lange termijn verwachten we dat een aanzienlijk deel van de agrarische bedrijven zelfvoorzienend is. Dat kan door groengasproductie (zie ook format Biomassa) en zonnestroom (zie ook format Zonnestroom). In dit format is wel een doelstelling en project voor zonnestroom opgenomen. Doelstelling In % minder energie verbruiken t.o.v In 2020 ligt er 150 MW opgesteld vermogen op daken van agrarische bedrijven. Stakeholders Integrale aanpak Agrariërs, Landbouworganisaties, Verwerkende industrie, zoals Zuivel, Suikeruni, HZPC, installatiebedrijven, Dairy Campus, Van Hall Larenstein en lokale energiecoöperaties Innovatie, ruimte, energiesysteem, financiële instrumenten, participatie/lokale initiatieven, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling van 20%. Bijdrage aan toename zonnestroom in Fryslân naar 500MW in Lange termijn Voorbeeldbedrijven voor integrale energietransitie. Afspraken maken met FUMO en handhavers gemeenten over energiebesparing i.r.t. activiteitenbesluit. Inzetten agrarisch expertisecentrum voor adviseren over energiebesparing. Ontwikkelen subsidieregeling PV op het dak (aansluiten op nieuwe asbest-eraf regeling van Rijk en koppeling met lokale energie coöperaties/postcoderoosregeling, ook MKB) Ontwikkelen pilot- en demonstratieproject 20 energieneutrale boerderijen 2016 Toename energiebesparende maatregelen 2016 Toename energiebesparende maatregelen 2016 Subsidieregeling PV voor agrariërs 5-7 MW zonnestroom energieneutrale voorbeeldboerderijen in

16 Duurzame mobiliteit Analyse Verkeer en vervoer heeft een groot aandeel in het totale energieverbruik in Fryslân. In 2013 was dat 20,6 PJ. We zien ook dat het totale energieverbruik voor vervoer stijgt. Personenauto s, vrachtverkeer en scheepvaart zijn de grootverbruikers. De provinciale rol is zeer beperkte rol bij het terugdringen van het aantal vervoersbewegingen in de provincie. Fiscaal beleid van het Rijk is wel zeer bepalend. Daarom kiezen steeds meer leaserijders voor elektrisch of hybride auto s. Op dit moment helpt de lage olieprijs de overstap naar duurzame brandstoffen niet. Op korte termijn zien we een rol bij het stimuleren van de introductie van nieuwe technieken en brandstoffen. Daarom leggen we de komende jaren de focus op het gebruik van LNG (vloeibaar aardgas) in de scheepvaart en het wegtransport. Het heeft namelijk in potentie ook een positief effect op de biogasproductie. Met biogas van vergisters kan bijvoorbeeld bio-lng worden gemaakt. In het Provinciaal Milieubeleidsplan is vastgelegd hoe we dat gaan doen. Uiteraard blijven we het goede voorbeeld geven. Onze eigen voer- en vaartuigen rijden/varen voor het grootste deel op duurzame brandstoffen. Ook de komende jaren bestellen we bij vervanging weer auto s op duurzame brandstoffen. Binnen de aanbesteding van het openbaar vervoer (periode ) zetten we stappen in het verder verduurzamen van deze sector. De bussen op de Waddeneilanden zijn hiervan een mooi voorbeeld. Uitgangspunt voor de aanbestedingsprocedure is een integrale afweging, onder andere tussen duurzaamheid, bereikbaarheid, leefbaarheid en kosten. De komende periode wordt het totale Friese OV (bussen en treinen) aanbesteed. Er loopt al een onderzoek naar het verduurzamen van de spoorverbinding Leeuwarden Groningen. Onze invloed is groot als aanbestedende partij. In het Energieakkoord zijn afspraken gemaakt om de CO 2-uitstoot te verminderen. Hierbij zet het rijk ook in op gedragsverandering, logistieke efficiency en beter benutten van infrastructuur. Wij bekijken van geval tot geval of en hoe we hierop aan kunnen sluiten. Vanuit de Samenwerkingsagenda met Leeuwarden (Groen Werkt) ondersteunen we bijvoorbeeld de zonnebotenrace in 2016 en Maar ook de aanleg van laadpalen voor elektrische auto s. Zo dragen we bij aan de doelen van het Energieakkoord. Voor de langere termijn verwachten we dat 10 tot 20% van personenauto s kan rijden op groen gas (Visie Duurzame Brandstoffenmix, 2014). Een alternatieve brandstoffenmix is nodig om een volledige 0 emissie te bereiken. Elektrificatie van het wegverkeer met hulp van batterijen en brandstofcellen/waterstof maakt deel uit van de brandstoffenmix. In de periode gaat de verbrandingsmotor uiteindelijk verdwijnen. De beschikbare hoeveelheid duurzame biomassa wordt dan ingezet voor lastig te elektrificeren vervoersmiddelen zoals scheep- en luchtvaart (Visie Duurzame Brandstoffenmix, 2014). Daarom gaan we een verkenning doen naar de mogelijkheden voor elektrificatie van het wegverkeer in Fryslân. Doelstelling Toename gebruik duurzame brandstoffen in Fryslân. Stakeholders Integrale aanpak Bedrijven, leasebedrijven, transportsector (weg en water), openbaar vervoer, gemeenten, noordelijke provincies, eigen wagenpark Innovatie, financiële instrumenten, energiesysteem, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan een toename van het gebruik van duurzame brandstoffen. Participeren en deels faciliteren in onderzoek naar mogelijke energiemix van duurzame brandstoffen. Organiseren thematafels gericht op duurzaam vervoer. Uitvoeren subsidieregeling duurzame brandstoffen Samen met de afdeling Verkeer en Vervoer een bestek maken voor de nieuwe concessie. We onderzoeken de mogelijkheden van en streven naar het gebruik Mogelijkheden van alternatieve brandstofmogelijkheden in openbaar vervoer en transport Samenwerking en coalitievorming stakeholders duurzame mobiliteit 2016 Van 6 naar 12 trucks op LNG/LBG 2016 Openbaar vervoer dat rijdt op duurzame brandstoffen 14

17 van alternatieve brandstoffen, zoals waterstof, biodiesel uit koolzaad, groen gas, elektrisch en methanol. Blijvend verduurzamen eigen wagenpark Wagenpark dat rijdt op duurzame brandstoffen 15

18 Circulaire economie: Friese Grondstoffen Agenda Onderwerp Duurzaam grondstoffenbeheer kan naast behoud van grondstoffen ook een forse energiebesparing en economisch voordeel opleveren. Met de uitvoering van de Friese Grondstoffenagenda (FGA) stimuleert de provincie het sluiten van grondstoffenkringlopen. Omdat ruwweg een derde van de energievraag gerelateerd is aan de productie van consumptie- en gebruiksgoederen is het energie besparingseffect van een circulaire economie substantieel. In Fryslân wordt al een aantal jaren ingezet op de circulaire economie. In 2014 is de werkgroep VANG (Van Afval Naar Grondstof) ontstaan. Betrokkenen zijn: Omrin, Friese Milieufederatie, provincie Fryslân en de gemeenten Leeuwarden, Tytsjerksteradiel en Friese Meren. VANG organiseert duurzaam grondstoffenbeheer rond huishoudelijk afval. Begin 2016 is de vereniging Circulair Fryslân (VCF) opgericht. De vereniging bestaat uit een aantal Friese ondernemers die gezamenlijk de schouders willen zetten onder het realiseren van de circulaire economie, d.w.z. een economie die niet meer op fossiele grondstoffen draait, circulair is en nieuwe banen schept. In het rapport Circulair Fryslân de economie van de toekomst (Urgenda) is deze visie nader uitgewerkt in projecten. De provincie stimuleert projecten waar relatief de meeste winst zit. In de praktijk leveren we vaak een bescheiden financiële bijdrage door een keten op te zetten. In sommige gevallen zijn we launching customer. Voor de korte termijn richten we ons conform de FGA op het sluiten van de ketens van beton, bitumen, biomassa, textiel, voedselverspilling, huishoudelijk afval en kunststoffen. Op de langere termijn verwachten we dat de circulaire economie de innovatie in Fryslan stuwt. We voorzien een toenemende belangstelling voor alternatieve bouwmaterialen, bioplastics, biocomposieten en andere duurzame toepassingen van organisch materiaal. Om de beschikbare kennis uit de provincie te kunnen koppelen aan kennis van andere landen hebben we het initiatief genomen om een Europees project op te zetten rondom het cascaderen van biomassa. We bereiden hiervoor een aanvraag bij Interreg 5b voor. De Friese grondstoffenagenda is bij uitstek een integraal thema. Het heeft in de Friese aanpak een sterke relatie met landbouw en energie uit biomassa. Doelstelling In 2020 verwachten we dat de circulaire economie 1 PJ bijdraagt aan de energiebesparingsdoelstelling. Doelgroepen Integrale aanpak Landbouw, industrie, retail, huishoudens, transport, horeca, overheden, bouwbedrijven, Omrin, gemeenten. Innovatie, ruimte, financiële instrumenten, energiesysteem, draagvlak/participatie, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan energiebesparingsdoelstelling door het sluiten van ketens Lange termijn Leadpartner Interreg 5b project BIOCAS100% Deelname aan ketenoverleg Duurzaam Asfalt Uitvoeren van het convenant toepassen betongranulaat Ondersteunen van vereniging Circulair Fryslân Subsidieverlening 2016 Subsidie-aanvraag ingediend 2016 Nieuwe toepassingen van vervangend bitumen en andere additieven in asfalt Nieuwe toepassingen van betongranulaat in nieuw beton Ondersteunen en realiseren van projecten in landbouw, plastics, bouw. 16

19 Windenergie Analyse De landelijke doelstelling voor windenergie is 6000 MW in Fryslân draagt hier conform de afspraken met het Rijk 530,5 MW aan bij. Provinciale Staten heeft deze taakstelling in december 2014 als volgt ingevuld. - een locatie in het IJsselmeer van 316 MW - een locatie op de Kop van de Afsluitdijk van 36 MW - bestaande molens met een totaal van 160 MW - het Friese deel van het windpark Noordoostpolder van 18 MW. Het grootste deel wordt dus gerealiseerd door een windpark in het IJsselmeer: Windpark Fryslân. Het Rijk heeft hiervoor een ontwerp-rijksinpassingsplan opgesteld. Het Rijk coördineert ook de vergunningverlening van het windpark. Wij hebben in dat kader een ontwerpvergunning op grond van de Natuurbeschermingswet afgegeven en de gemeente Súdwest- Fryslân is verantwoordelijk voor de Omgevingsvergunning. Daarnaast overwegen we een deelneming in Windpark Fryslân. We willen de revenuen hiervan ten goede laten komen aan de IJsselmeerkust en duurzame dorpen de mogelijkheid bieden om hun energiedoelen te realiseren. Wind heeft daarmee een directe link met ons streven naar duurzame dorpen (format lokale initiatieven). Voor de Kop van de Afsluitdijk (Hiddum-Houw) ontwikkelen we een Provinciaal Inpassingsplan). In dit plan hebben we naast de ruimtelijke en landschappelijke aspecten aandacht voor participatie en draagvlak. Doelstelling In 2020 hebben we een opgesteld vermogen van 530,5 MW (4,2 PJ) Stakeholders Integrale aanpak Gemeente Súdwest-Fryslân, Rijk, dorpsbelangen, burgers, ontwikkelaars, natuurbeschermingsorganisaties etc. ruimte, participatie/lokale initiatieven, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Provinciale taken binnen Rijksinpassingsplan Windpark Fryslân uitvoeren. Belangen van omwonenden ben belanghebbenden IJsselmeerkust bewaken Ruimtelijk mogelijk maken en het uitwerken van een sociaal maatschappelijk acceptabele uitvoering van windpark Hiddum-Houw Invloed uitoefenen op bijvoorbeeld de effecten op de omgeving, t.z.t. rendementen inzetten voor omgeving en verduurzaming dorpen, en mogelijkheid tot participeren door Friezen. NB wet-vergunningen verstrek, Toevoeging 316 MW op- bewaken ruimtelijke gesteld vermogen kwaliteit, impact op omgeving draagvlak, politieke en maatschappelijke gevolgen e.d. Samen met Rijk en gemeente Omgevingscoördinator aanstellen Laten opstellen provinciale inpassingsplan. Onderzoek deelname in windpark Fryslân Bij realisatie van het windpark is optimaal rekening gehouden met plaatselijke belangen Toevoeging 36 MW opgesteld vermogen Participatie van Friese dorpen en inwoners in Windpark Fryslân. 17

20 Zonne-energie Analyse Onze ambities voor zonnestroom zijn hoog. Voor 2020 is ons doel 500 MW aan opgesteld vermogen. Voor 2015 was ons doel 50 MW. In Fryslân ligt eind 2015 ruim 72 MW. In 2020 willen we op 500 MW (1,51 PJ) zitten. Dat betekent dat er jaarlijks ruim 100 MW bij moet komen. Dat lijkt een immense opgave, maar er is de laatste jaren een flinke groeicurve. In de mogelijke energiemix van KNN voor 2025 staat het opgesteld vermogen op 1300 MW (3,87 PJ). Liander heeft ook drie scenario s voor zonnestroom in kaart gebracht. In het meest positieve scenario van Liander kunnen we de provinciale ambitie realiseren. De invloed van de provincie is beperkt. Met name de huidige financiële instrumenten salderingsregeling, SDE+ en postcoderoos zijn bepalend voor groter aandeel zonnestroom. Ruimtelijk spelen wij wel een grotere een rol. In de notitie Romte foar Sinne staat waar en onder welke voorwaarden we ruimte willen geven aan het plaatsen van zonnepanelen. Op Ameland is inmiddels de eerste zonneweide van Fryslân gebouwd. In vrijwel elke gemeente zijn vergelijkbare initiatieven. Soms zijn ontwikkelaars initiatiefnemer en in andere gevallen lokale energiecoöperaties. Het draagvlak voor zon is groot. En dat willen we zo houden. Daarom ontwikkelen we samen met gemeenten en ontwikkelaars een integrale aanpak voor bouwstenen voor zon. Wij verwachten overigens niet dat de doelstelling alleen maar met zonneweides gehaald gaat worden. Een flink deel van de zonnepanelen zal op daken van huizen, boeren en bedrijven komen. Per doelgroep verschillen de voorwaarden en daardoor de businesscase. Onze aanpak richt zich op ontzorging en het bieden van passende financiering. Het FSFE speelt hierbij ook een belangrijke rol. Een belangrijk aandachtspunt is de aansluitkosten van grootschalige zonneprojecten op het net. Maar het gaat ook over de belasting van ons energiesysteem. Wij zijn hierover in overleg met Liander. Ook hier speelt overigens het Rijk een doorslaggevende rol. Het is moeilijk om voorspellingen te doen over de ontwikkeling van het aandeel zonnestroom. Onze ambities zijn vooralsnog: MW op daken van woningen MW op daken van agrarische bedrijven - 40 MW op gebouwen van niet agrarische bedrijven - 35 MW op 600 gebouwen van maatschappelijk vastgoed - 25 MW op zonneweides. We houden er rekening mee dat de ambitie op daken hoog is. En we zien dat er veel plannen zijn voor zonneweides. Het gaat om ongeveer 50 tot 125 MW. Dit kan de komende jaren nog verder groeien. Zonnestroom (acties en projecten) komt terug in de thema s Energiebesparing in de landbouw (zie format), Energiebesparing in de woningbouw (zie format), Bedrijven/MKB (zie format), Lokale initiatieven (zie format) en Maatschappelijk vastgoed (zie format). Doelstelling In 2020 hebben we een opgesteld vermogen van 500 MW zonnestroom (1,51 PJ) Stakeholders Integrale aanpak Gemeenten, Installateurs, (Financiële) bedrijfsadviseurs, PV-projectontwikkelaars, Lokale initiatieven, particuliere woningeigenaren, woningcorporaties, MKB, maatschappelijk vastgoed. Innovatie, ruimte, financiële instrumenten, energiesysteem, draagvlak/participatie, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Kennis delen ontwikkeling zonnestroom Zorgdragen voor een goede ruimtelijke inpassing van zon Organiseren expert meetings Inzicht in SDE+, financiering, over actuele onderwer- ruimtelijke inpassing, technische pen. eisen en participatie Bouwstenen zonnestroom ontwikkelen 2016 PV-velden goed passend in landschap en op de juiste plek 18

21 Gezamenlijke PVpanelen inkoopactie voor particuliere woningeigenaren organiseren Organiseren gezamenlijk woningen met zonnepanelen inkoop/ ontzorgen i.s.m. (6 MW) gemeenten, Ús Koöperaasje en installateurs 19

22 Energie uit Biomassa: biogas (en overige biomassa/energieketen) Analyse Het verwerken van mest is één van de belangrijkste thema s van de landbouwsector voor de komende jaren. Hierbij staat de mineralenhuishouding en de circulaire gedachte centraal. Het maken van groen gas uit mest is een positieve bijvangst. De productie van groen gas past bij onze provincie. Er staan 21 mest- en industriële vergisters in Fryslân. Eind 2014 lag de totale energieproductie op 0,57 PJ. De business case van de mestcovergister stond de afgelopen jaren onder druk. Belangrijke belemmering rondom vergisters is de hoge prijs van covergistingsmaterialen. Daardoor lag de productiecapaciteit een stuk lager. Ook is lokaal draagvlak een belangrijk aandachtspunt. Voor de korte termijn verwachten we dat 80% van de huidige co-vergisters blijft bestaan. Door technische verbetering en uitbreiding gaat de productiecapaciteit per co-vergister omhoog. Een mooi voorbeeld is de retrofit van de vergister op de Dairy Campus. Op de langere termijn verwachten we dat met name mestmonovergisting een belangrijke stap is in de verduurzaming van de landbouwsector. Want mestmonovergisting leidt tot verlaging van de uitstoot van CO 2/broeikasgassen. Het succes is sterk afhankelijk van prijsontwikkeling van de techniek. De maximale potentie ligt tussen de 4 6 PJ. Landelijk zetten Groen Gas NL en het Rijk via een jumpstart in op de versnelde uitrol van mestmonovergisters. In Fryslân willen we een flink aantal mestmonovergisters realiseren via dit traject. We zetten daarmee in op de eerste 3-6 voorbeeldprojecten met een perspectief van 50 stuks in Zo kunnen lokale energiesystemen ontstaan. Daarnaast participeren we samen met de gemeente Leeuwarden via Groen werkt! in Groen Gas NL. Het vergisten van mest past goed in de uitgangspunten van de circulaire economie. We vinden het belangrijk de ontwikkeling te steunen dat biomassa op een hoogwaardigere manier wordt benut. We onderzoeken de ketenaanpak. Op lange termijn verwachten we dat een aanzienlijk deel van de agrarische bedrijven zelfvoorzienend zijn. Dat kan door groengasproductie, energie besparen (zie format Energiebesparing landbouw) en zonnestroom (zie ook format Zonnestroom). Doelstelling Bestaande capaciteit behouden en vergroten tot 1 PJ in Opwekken 0,4 PJ door mestmonovergisting in 2020 Stakeholders Integrale aanpak Agrariërs met bestaande mest(co)vergisters, Omrin, Wetterskip Fryslân, gemeenten, LTO, Zuivelindustrie (o.a. Friesland Campina, Aware) Innovatie, ruimte, financiële instrumenten, energiesysteem communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Bijdrage aan toename duurzame energie uit biomassa tot 1,43 PJ in 2020 Lange termijn Voorbeelden voor circulaire landbouw. Opzetten demoproject mestmonovergister (begeleiding, monitoring, demonstratie/communicatie + subsidieregeling) Leadpartner in INTERREG 5a Groene Kaskade Opzetten haalbaarheidsstudie lokale energieketen en verdienmodel agrariërs voorbeeldbedrijven met mestmonovergisters in bedrijven met mestmonovergisters in Nieuwe technieken en business cases ten aanzien van valorisatie biomassa businesscase voor lokale energieketen 20

23 Warmte: geothermie Analyse Op dit moment zijn er nog geen geothermieputten in de provincie. Geothermie is een kansrijke bron van duurzame energie voor de (nabije) toekomst. De bodem in Fryslân is er in vergelijking met andere delen van het land geschikt voor. Op dit moment is geothermie in de provincie op enkele plaatsen in ontwikkeling. Er zijn inmiddels vijf locaties vergund en één aangevraagd. O.a. in Leeuwarden, Sexbierum en Heerenveen. Wij hebben in het kader van de Mijnbouwwet een adviserende rol. Het Rijk is vergunningverlener. Er is onderscheid tussen diepe geothermie (tot meter) en zeer diepe geothermie (dieper dan meter). Bij het laatste vorm komt water met temperaturen van tot 200 graden naar boven. Zeer diepe geothermie is in Nederland nog niet uitgevoerd. Belangrijke knelpunten bij geothermie zijn de hoge investeringen, het risico van mis boren en de afzet van (rest-)warmte in de buurt van de put. Ook speelt draagvlak in de omgeving een belangrijke rol. Naar verwachting zal het aantal boringen daardoor voorlopig beperkt zijn. Het Rijk ontwikkelt instrumenten (garanties) om de financiële risico s te beperken. Ook Europa heeft financieringsconstructies en subsidies om de ontwikkeling van geothermie te versnellen. Wij kunnen mogelijk een brug slaan naar Europese mogelijkheden door projecten te bundelen of door in te zetten op lobby. Ook het FSFE kan een belangrijke rol spelen bij de financiering van de put of het achterliggende warmtenet. Een nieuwe ontwikkeling is het hergebruik van oude gasputten als warmtebron. Wij participeren in een verkennend noordelijk onderzoek naar de haalbaarheid. Geothermie heeft een link met energiebesparing bij bedrijven en woningen en met warmte. Het kan in een productieproces van een bedrijf worden ingezet. En kan daarnaast als bron worden ingezet ten behoeve van energiebesparing in de gebouwde omgeving (via warmtenetten). Doelstelling Geothermie levert in 2020 een bijdrage van 0,3 PJ aan de Friese energiemix Stakeholders Integrale aanpak Initiatiefnemers/ ontwikkelaars, (potentiele) afnemers van warmte, ministerie EZ, Noordelijke provincies, Europa Innovatie, ruimte, energiesysteem, financiële instrumenten, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Bijdrage aan toename geothermie in Fryslân naar 0,3 PJ in Faciliteren onderzoek zeer diepe Haalbaarheidsstudies en businesscases geothermie. Deelnemen aan noordelijk STEP 2016 Alternatieve vormen van geothermie. onderzoek naar onttrekken van warmte uit afgesloten gasputten. Samen met team Europa onderzoeken of een proefboring geothermie kan aanhaken bij een Europees project Proefboring zeer diepe geothermie 21

24 Warmte: restwarmte Analyse Warmte is een van de pijlers van de Friese duurzame energieproductie. Onder warmte vallen zon-thermische warmte (zonneboilers), warmte-koude opslag en afvalverbranding. De Friese bodem is geschikt voor warmte- en koude opslag. Bij nieuwbouw wordt hier al geregeld gebruik van gemaakt in zogenaamde gasloze wijken. In veel bestaande systemen is helaas sprake van onbalans tussen vraag en aanbod van warmte en koude. We verwachten daarom een beperkte groei van 0,25 PJ naar 0,28 PJ in Met behulp van de Friese energiepremie stimuleren we zonneboilers. Ook het Rijk heeft onlangs een regeling geopend voor zonneboilers. We verwachten dat de komende jaren meer zonneboilers verkocht zullen worden. De grootste leverancier van duurzame warmte is de Restafvalstoffencentrale in Harlingen (1,42 PJ, in 2020). Hout- en pelletkachels in woningen, blokverwarming en biomassaketels in bedrijven en maatschappelijk vastgoed dragen ook bij aan de warmteproductie. Daarnaast zijn er verschillende bestaande warmtenetten die mogelijk verduurzaamd kunnen worden. En enkele nieuwe projecten in ontwikkeling (o.a. Leeuwarden en Burdaard). Wij bieden via het FSFE financieringsmogelijkheden voor deze projecten. Minister Kamp geeft in zijn energievisie aan dat in 2050 woningen niet meer door aardgas verwarmd zullen worden. We moeten dus op zoek naar alternatieven voor verwarming van woningen. Dat betekent dat de provincie en met name de gemeenten een visie op warmte moeten ontwikkelen. In 2017 en 2018 willen we op minimaal 2 plekken experimenteren met warmteplannen. Een warmteplan is een integraal plan om energie opwekken en energie afnamen aan elkaar te koppelen. Hierbij is aandacht voor energie besparen en het distributienetwerk. Het gaat dan ook over systeemintegratie en smart grids. Warmte heeft een sterke link met de woningvoorraad (onder andere zonneboilers, WKO s) en met de toepassing van biomassa (biomassaketels). Doelstelling In 2020 wekken we 1,72 PJ duurzame energie op met warmte Doelgroepen Integrale aanpak Gemeenten, Woningcorporaties, Netbeheerders (gas, elektriciteit), FUMO, Bedrijven, FSFE Innovatie, financiële instrumenten, energiesysteem, communicatie en monitoring Acties en maatregelen Korte termijn Lange termijn Bundelen en verkennen van geothermie initiatieven door oprichting warmtenetwerk Noord Nederland Inventariseren van huidige warmtevraag en aanbod t.b.v. van toekomstvisie warmte Starten twee experimenten met warmteplannen wegnemen van knelpunten op het gebied van geothermie en warmte in Noord-Nederland Overzichtskaart warmte vraag en aanbod van Fryslân Twee business cases voor realisatie van warmtenetten 22