LON. Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent. in opdracht van Provincie Zeeland. C.M. van Herk. adviesbureau voor korstmosonderzoek

Transcriptie

1 LON adviesbureau voor korstmosonderzoek Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent in opdracht van Provincie Zeeland C.M. van Herk 2009

2

3 Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent Lichenologisch Onderzoekbureau Nederland (LON) in opdracht van Provincie Zeeland C.M. van Herk 2009

4

5 Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent LON VOORWOORD Al enige tijd is het bewoners en bestuurders bekend dat in sommige gedeelten van Sas van Gent (gemeente Terneuzen, provincie Zeeland) de bestrating uitzonderlijk sterk met korstmossen (lichenen) is begroeid. De korstmosbegroeiing is vooral aanwezig op trottoirs en veroorzaakt daar hinder. Bij vochtig weer ontstaat op de betreffende stoeptegels een zeer glad oppervlak, waardoor er kans is op ongelukken. De begroeiing met korstmos beperkt zich niet tot de bestrating maar is ook prominent aanwezig op o.a. dakpannen van huizen en op de stam van bomen. De provincie Zeeland heeft mij verzocht om dit probleem in kaart te brengen, de oorzaken ervan onderzoeken, en mogelijke oplossingen aan te dragen. drs. C.M. van Herk Lichenologisch Onderzoekbureau Nederland (LON) Goudvink WK Soest tel

6 Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent LON INLEIDING Korstmossen worden vaak in één adem met mossen genoemd, maar horen daar niet bij. In tegenstelling tot de mossen bestaan zij uit twee componenten die met elkaar samenwerken: een schimmel en een alg. Met het blote oog zijn de twee componenten niet apart herkenbaar. Korstmossen vallen vaak op door hun kleur; veel soorten zijn geel of oranje. Voorbeelden van op steen groeiende korstmossen zijn te zien op pag. 4. Vanouds staan korstmossen erom bekend dat zij zeer goede milieu-indicatoren zijn. Luchtvervuiling met zwaveldioxide, ammoniak, maar ook klimaatsverandering kan goed met korstmossen in kaart worden gebracht, of in de tijd worden gevolgd. De provincie Zeeland beschikt over een eigen meetnet korstmossen: de soorten die op bomen groeien worden op ruim 250 plekken verdeeld over de hele provincie gevolgd. Dit meetnet, met onderzoeksrondes in 1997, 2000, 2003 en 2006, heeft tot doel de ammoniakproblematiek met biologische graadmeters te volgen. Korstmossen die op steen groeien zijn tot dusverre niet onderzocht. WERKWIJZE Op 20 mei 2009 is Sas van Gent en de omgeving van dit dorp onderzocht. Er zijn in totaal 17 locaties bestudeerd (Tabel 1, Kaart 1). Vanwege een goede onderlinge vergelijkbaarheid zijn alleen trottoirs onderzocht die met grijze betontegels van 30 x 30 cm zijn belegd. Trottoirs waarvan duidelijk is dat deze de laatste jaren nieuw bestraat zijn, zijn buiten beschouwing gebleven. Ook buiten beschouwing bleven de trottoirs waar klaarblijkelijk pogingen ondernomen zijn om deze schoon te maken. In en om Sas van Gent is één type betontegel in het verleden veel toegepast: dit betreft een tegelsoort met ruwe opperlaag en verspreid fijn split. Het bleek mogelijk het onderzoek vrijwel geheel tot dit tegeltype te beperken. De bemonsterde locaties zijn steeds de plekken waar een maximum aan korstmosbegroeiing aanwezig was. Dit zijn vrijwel steeds plekken die goed aan zon en regen zijn blootgesteld en relatief weinig belopen worden. Met deze werkwijze bleek het mogelijk een duidelijk ruimtelijke patroon op te sporen. Op alle bemonsterde locaties is van een concreet begrensd oppervlak een lijst met alle voorende korstmossoorten opgesteld (Tabel 2). De hoeveelheid per soort is op meerdere manieren genoteerd, namelijk volgens kwantiteit (1= één exemplaar, 2= meerdere exemplaren vlak bij elkaar, 3= meerdere exemplaren over maximaal de helft van het proefvlak, 5= verspreid aanwezig over het grootste deel van het proefvlak, 6= bedekkend over een groot deel van het proefvlak) en volgens Tansley schaal (r= rare, o= occasional, f= frequent, a= abundant, d= dominant). Van alle soorten die meer dan 1% van het oppervlak innemen, is de bedek- 2

7 Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent LON Kaart 1. Ligging van de onderzoekslocaties king geschat (Tabel 3). De Topografische kaartcoördinaten van de locaties zijn met de GPS ingemeten (Tabel 1). De wetenschappelijke en Nederlandse namen van de soorten zijn ontleend aan de Veldgids Korstmossen (KNNVuitgeverij, Utrecht, 2004). RESULTATEN In de bebouwde van Sas van Gent, het aangrenzende Westdorpe en het Belgische Zelzate konden overal representatieve meetpunten worden uitgezet, respectievelijk 9, 5 en 2 locaties (Kaart 1). In het tussenliggende lande- 3

8 Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent LON Muurschotelkorst (Lecanora muralis) Stoeprandvingermos (Physcia caesia) Valse citroenkorst (Caloplaca flavocitrina) Gelobde geelkorst (Candelariella medians) lijke gebied, alsmede in de aanwezige industriegebieden lukte dit slechts beperkt doordat de standaard betontegels daar vrijwel afwezig zijn. Op de meetpunten zijn in totaal 30 soorten korstmossen aangetroffen (Tabel 2). Er zijn geen zeldzame soorten bij. Verreweg de meest voorende soort is Muurschotelkorst (Lecanora muralis, zie boven en op het omslag). De bedekking van deze soort varieert tussen de 2 en 70% (Tabel 3). Zeven andere soorten en zo nu en dan voor met bedekkingen tussen de 1 en 10% (Tabel 3), o.a. Valse citroenkorst (Caloplaca flavocitrina, zie boven) en Stoeprandvingermos (Physcia caesia, zie boven). Geen van deze soorten is echter even prominent aanwezig als de Muurschotelkorst. De Muurschotelkorst is duidelijk de soort die de problemen veroorzaakt. 4

9 Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent LON Locatie 1: Sas van Gent, hoek Eikenstraat - Schulpenpad (links overzicht, rechts detail) Locatie 3: Sas van Gent, hoek Stationsstraat - Tramstraat; Locatie 4: hoek Rozenlaan - Walstaat - Parklaan De bedekking van de Muurschotelkorst is apart in kaart gebracht (kaart 2). Er kon een duidelijk ruimtelijk patroon vastgesteld worden: De hoogste bedekking (60-70 %) werd vastgesteld in het zuidelijke deel van de bebouwde van Sas van Gent. Net ten oosten hiervan, aan het kanaal Terneuzen - Gent, is de bedekking plaatselijk nog steeds vrij hoog (40 %). In Westdorpe, twee km. oostelijk van Sas van Gent, is de bedekking al teruggelopen tot 20%. In het noordwestelijke deel van Sas van Gent is de bedekking nog lager: slechts 3 tot 5 %. Dit geldt ook voor de meetpunten in België (Zelzate) (2 tot 4 %). De foto's op pag. 5 en 7 geven een indruk van de situatie in enkele locaties. 5

10 Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent LON Kaart 2. Bedekking van Muurschotelkorst (Lecanora muralis) per onderzoekslocatie In tabel 4 zijn de meetlocaties geordend volgens een oplopende bedekking van Muurschotelkorst. Een aantal korstmossen t duidelijk meer voor naarmate Muurschotelkorst dominanter is, vooral Muurzonnetje (Caloplaca holocarpa), Gelobde geelkorst (Candelariella medians), Klein schaduwmos (Phaeophyscia nigricans), Rond schaduwmos (P. orbicularis), Kapjesvingermos (Physcia adscendens), Stoeprandvingermos (P. caesia) en Groot dooiermos (Xanthoria parietina). Andere soorten en juist meer voor naarmate de bedekking van Muurschotelkorst lager is: Rond dambordje (Aspicilia contorta), Witte citroenkorst (Caloplaca teicholyta), Kastanjebruine schotel- 6

11 Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent LON Locatie 9: Westdorpe: splitsing Singel- Alvarezstraat; Locatie 10: zuidoost van de brug over het kanaal Terneuzen - Gent Locatie 12: Sas van Gent: splitsing Beneluxstraat - Paus Joannesstraat; Locatie 17: Zelzate (België): hoek van de K. Albertlaan. korst (Lecanora campestris), Gelige schotelkorst (Lecanora xanthostoma) en Steenpurperschaaltje (Lecidella stigmatea). De twee soortgroepen zijn in tabel 4 resp. rood en groen gemarkeerd. De ecologische gradiënt die hieraan ten grondslag ligt heeft duidelijk met stikstofdepositie te maken. De eerste groep bestaat geheel uit soorten die in de literatuur bekend staan als stikstofminnaars; de tweede groep bestaat geheel uit soorten waar dat juist niet voor geldt. 7

12 Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent LON Korstmossen op bestrating en grind bij de toegangspoort van Zuid-Chemie. Links overzicht; rechts detail met onder meer Groot dooiermos, Kapjesvingermos en Muurschotelkorst. CONCLUSIES en DISCUSSIE In het zuidelijke deel van het dorp Sas van Gent zijn op de trottoirs onnatuurlijk hoge bedekkingen met korstmossen aangetroffen, vooral veel Muurschotelkorst. De aangetroffen soortensamenstelling duidt op een terplekke sterk verhoogde stikstofdepositie. Het ruimtelijke patroon wijst op één locale bron in de directe omgeving van Sas van Gent. Zowel in westelijke, noordelijke, zuidelijke en oostelijke richting neemt het probleem snel af. In oostelijke richting verloopt de gradiënt iets minder steil, wat verklaard kan worden met de overheersende windrichting uit het westen. Het is niet waarschijnlijk dat de stikstofbron in België gelokaliseerd moet worden. Zowel in Zelzate, als ook aan de westelijke rand van Sas van Gent is het probleem aanzienlijk minder. Direkt zuidelijk van Sas van Gent ligt een industriegebied met het kunstmestproducerende bedrijf Zuid-Chemie. Dit industriegebied lijkt gezien de gevonden ruimtelijke patronen de meest waarschijnlijke stikstofbron. Om dit te testen is bij de toegangspoort van Zuid-Chemie de situatie ook geïnspecteerd. De bestrating, trottoirbanden, en grindverharding blijken er uitzonderlijk sterk met stikstofminnende korstmossen begroeid te zijn (zie boven), wat weinig te raden over laat. Het is op basis van dit onderzoek niet mogelijk om verdere conclusies te trekken over de aard van de stikstofdepositie (ammoniak, ammonium, stikstofhoudend fijnstof, etc). De scherpe gradiënten lijken te wijzen op een korte transportafstand, en daarmee hoge depositiesnelheid, wat weer lijkt te wijzen op de uitstoot van een relatief 'zware' component (fijnstof). 8

13 Korstmossen op bestratingen in Sas van Gent LON Hoge bedekkingen van Muurschotelkorst en vaker voor in Nederland. Het meest talrijk wordt de soort aangetroffen op basalttaluds van rivierdijken; het vooren hangt dan samen met de afzetting van voedingsstoffen uit het rivierwater. Een vergelijkbare dominantie op bestratingen kan waargenomen worden in sommige gebieden met zeer veel intensieve veehouderij, en hangt dan samen met een hoge ammoniakdepositie. Op daken kan Muurschotelkorst overheersen door o.m. vogelpoep en/of stuifmeel van bomen. BESTRIJDING Bij vochtig weer zwellen korstmossen op en veel soorten krijgen dan een glad, ietwat gelatineus oppervlak. Dit geldt ook voor de Muurschotelkorst; als de bestrating voor een groot deel met dit korstmos bedekt is levert dit gevaar op voor voetgangers en andere weggebruikers. Veel particulieren bestrijden korstmossen door de stoep met bleekwater (chloor) te schrobben. Deze methode is echter zeer milieuonvriendelijk. Dit geldt voor alle methodes met chemische middelen. Sommige chemische bestrijdingsmiddelen werken contraproductief doordat de afbraakproducten weer als voedingsstof fungeren. Voor de bestrijding van de korstmossen zijn betere, tevens milieuvriendelijke methoden voorhanden. Het beste is een behandeling met kokend water of met stoom. Korstmossen gaan namelijk dood als zij in vochtige toestand korte tijd aan temperaturen van 80º C of hoger bloot gesteld worden. Deze behandeling werkt het beste bij droog en warm weer. Er zit dan weinig vocht in de korstmossen en de ondergrond, zodat dan de beoogde verhitting het gemakkelijkst bereikt wordt. Gewoonlijk is een éénmalige behandeling toereikend mits op elke plek de verhitting tot 80º C bereikt wordt. Vooren moet worden dat de nog onbehandelde plekken door afgekoeld water nat worden; hierdoor wordt het moeilijker om die plekken alsnog voldoende te verhitten. Behandeling met stoom heeft daarom lichte voorkeur boven een behandeling met heet water; er wordt dan geen overtollig water geproduceerd. Indien de behandeling goed uitgevoerd is duurt het enige jaren totdat de korstmossen terug en. Pogingen om de korstmossen met mechanische middelen, bijv. roterende staalborstels te verwijderen zijn zinloos. Dit is stekken op grote schaal; ieder fragment kan weer tot een nieuw korstmos uitgroeien, nog afgezien van het feit dat korstmossen nauwelijks van de ondergrond los te krijgen zijn. De bestrijding met stoom of heet water is uiteraard slechts een korte termijn oplossing. Een aanpak bij de bron leidend tot een vermindering van de uitstoot van stikstofverbindingen bij de industrie rond Sas van Gent zal een meer structurele oplossing moeten bieden. 9

14 10

15 TABEL 1: Beschrijving van de onderzoekslocaties nr x-coörd. y-coörd. plaats aantal tegels m 2 milieu oppervlak beschutting en zon 1 44, ,680 Sas van Gent, hoek Eikenstraat - Schulpenpad 6 x 20 tegels 10,8 stoep bebouwde 2 43, ,236 Sas van Gent, hoek Paul Krugerdreef - 7 x 20 tegels 12,6 stoep bebouwde Canadalaan 3 44, ,825 Sas van Gent, hoek Stationsstraat - 7 x 20 tegels 12,6 stoep bebouwde Tramstraat 4 43, ,886 Sas van Gent, hoek Rozenlaan - 7 x 20 tegels 12,6 stoep bebouwde Walstraat - Parklaan 5 44, ,893 Sas van Gent, voetpad langs 3,5 x 40 tegels 12,6 stoep langs Westkade N van Stationsstraat kanaal 6 45, ,202 Westdorpe, hoek Bernhardstraat - 6 x 17 tegels 9,2 stoep bebouwde Deckerstraat 7 46, ,958 Westdorpe, langs Graaf Jansdijk B 2 x 80 tegels 14,4 stoep lintbebouwing dijk 8 46, ,697 Westdorpe, langs Graaf Jansdijk B 3 x 16 tegels 4,3 stoep bebouwde 9 45, ,184 Westdorpe, splitsing Singel - 7 x 16 tegels 10,1 stoep bebouwde Alvarezstraat 10 44, ,106 Westdorpe, doodlopende weg O van 10 x 10 tegels 9,0 stoep bebouwde kanaal Gent-Terneuzen 11 43, ,672 Sas van Gent, voetpad langs 9,5 x 30 tegels 25,7 stoep bebouwde Europalaan N van Rapenburg 12 43, ,032 Sas van Gent, Beneluxstraat N van 5 x 30 tegels 13,5 stoep bebouwde Paus Joannesstraat 13 44, ,297 Sas van Gent, Bolwerk tussen 7 x 20 tegels 12,6 stoep bebouwde Oranjestraat en Nassaustraat 14 43, ,885 Sas van Gent, splitsing Lepoutreweg - 6 x 25 tegels 13,5 stoep bebouwde Julianapark 15 44, ,807 Kanaal Gent-Terneuzen t.h.v. 3 x 22 tegels 5,9 stoepje van Stekkerweg bij elektriciteitshuisje elektriciteits huisje 16 44, ,343 Zelzate (België), hoek van de 6 x 25 tegels 13,5 stoep bebouwde Peperstraat 17 43, ,308 Zelzate (België), hoek van de K. Albertlaan 7 x 20 tegels 12,6 stoep rand bebouwde zeer ruwe zeer ruwe zeer ruwe ruw met wat split beschut, half-beschut, iets beschut, half-beschut, weinig beschut, half-beschut, iets beschut, beschut, half-beschut, iets beschut, beschut, half half-beschut, half-beschut, half-beschut, weinig beschut, half beschut, half-beschut,

16 TABEL 2: Aanwezige soorten korstmossen per onderzoekslocatie locatie Aspicilia contorta - 3r 3o - - 3o o 2r - 3o 3o - - Rond dambordje Caloplaca chlorina o - - Grijze citroenkorst Caloplaca citrina 3f r o - 3f 3f - Gewone citroenkorst Caloplaca decipiens r r 3o 1r 3r 3o - 1r 3o - Stoffige citroenkorst Caloplaca flavocitrina 5a 5a 5f 5a 5f 5f 5a 6a 5f 5a 5f 5f 5a 5a 5f 5f 5f Valse citroenkorst Caloplaca flavovirescens 3f - - 3r - 3o o 3o 3o - 2r 5a 5f 3o Betoncitroenkorst Caloplaca holocarpa 5f 3f 3o 1r 5f 2r 5f 3o 3o 5f - 3o 5a Muurzonnetje Caloplaca lithophila - 3o r - 3o Kleine citroenkorst Caloplaca saxicola r - - Sinaasappelkorst Caloplaca teicholyta - 5f 3o - 2r 5f 5f 5a 5a - 5f 5a - 5f 3o 5f 3o Witte citroenkorst Candelariella aurella 3o 3o - 3r 3o 2r - 3o 5a 5f - - 3o 3o - - 5f Kleine geelkorst Candelariella medians 3o 1r 1r - 3o r 1r Gelobde geelkorst Lecania erysibe r - - Stofglimschoteltje Lecania rabenhorstii - 3f - 5a - 3o 3f r 2o 3o - - 5a Steenglimschoteltje Lecanora albescens r - Kalkschotelkorst Lecanora campestris - 2r o - - 1r 2r o Kastanjebruine schotelkorst Lecanora flotowiana 5a 5f 5f 5f 3o 5f 5f 3f 5f 5f 5f 5a 5a 5f 5f 5f 5f Kop-en-schotelkorst Lecanora hageni o f - 3o - - 3o Kleine schotelkorst Lecanora muralis 6d 6a 6d 6d 6d 6d 5f 6d 6d 6d 5a 5f 6d 6a 6a 5f 5f Muurschotelkorst Lecanora xanthostoma - - 2r r 5f - 3o - 3o - Gelige schotelkorst Lecidella scabra - - 2r Grijsgroene steenkorst Lecidella stigmatea - 3o - 3r - 3o 3o - 3o 3r 3o 3o - 3o 3o - - Steenpurperschaaltje Phaeophyscia nigricans 2r - - 1r o - - 3o Klein schaduwmos Phaeophyscia orbicularis 5a - 5f 5f 5f a 3o - 5f - - 5f - Rond schaduwmos Physcia adscendens r o - - 2o Kapjesvingermos Physcia caesia 5a - 5f 5a 5a 5f 5f - 1r 5f 3o - 3o 2r 3f 3o 1r Stoeprandvingermos Rinodina gennarii 5f - - 2r 2r 5f 3o 5a 3o o 3r 3o Donkerbruine schotelkorst Xanthoria calcicola r Oranje dooiermos Xanthoria parietina 3o - - 3o 2o 1r - - 1r 3r - - 3o - 5f - - Groot dooiermos Verrucaria nigrescens 5a 5f 5a 3o 3r 5a 5a 3f 5f 5f 5f 5f 5a 5f 3f 3f 5a Gewone stippelkorst aantal soorten

17 TABEL 3: Bedekking van de korstmossen per onderzoekslocatie locatie bedekking Caloplaca flavocitrina % 10% bedekking Valse citroenkorst bedekking Caloplaca teicholyta % - 5% 4% bedekking Witte citroenkorst bedekking Candelariella aurella % bedekking Kleine geelkorst bedekking Lecania rabenhorstii % bedekking Steenglimschoteltje bedekking Lecanora muralis 70% 10% 40% 70% 70% 15% 3% 20% 20% 50% 5% 3% 30% 10% 10% 4% 2% bedekking Muurschotelkorst bedekking Phaeophysia 1% bedekking Rond schaduwmos orbicularis bedekking Physcia caesia 2% - 1% 1% 2% bedekking Stoeprandvingermos bedekking Verrucaria nigrescens 1% - 3% % % bedekking Gewone stippelkorst bedekking totaal 75% 10% 55% 72% 73% 27% 12% 35% 25% 40% 5% 3% 30% 10% 11% 4% 5%

18 TABEL 4: Aanwezige soorten korstmossen per onderzoekslocatie gesorteerd naar de bedekking van de Muurschotelkorst locatie bedekking Lecanora muralis 2% 3% 3% 4% 5% 10% 10% 10% 15% 20% 20% 30% 40% 50% 70% 70% 70% bedekking Muurschotelkorst Aspicilia contorta - 2r - - 3o 3r 3o 3o 3o o Rond dambordje Caloplaca chlorina o Grijze citroenkorst Caloplaca citrina - - 2r 3f f o f Gewone citroenkorst Caloplaca decipiens - 3r - 3o 1r - - 1r - 1r - 3o - 3o - 1r - Stoffige citroenkorst Caloplaca flavocitrina 5f 5f 5a 5f 5f 5a 5a 5f 5f 5f 6a 5a 5f 5a 5a 5f 5a Valse citroenkorst Caloplaca flavovirescens 3o 3o - 5f 3o - 2r 5a 3o o 3r - 3f Betoncitroenkorst Caloplaca holocarpa - 3o 5f - - 3f - - 2r 3o 3o 5a 3o 5f 1r 5f 5f Muurzonnetje Caloplaca lithophila o 3o r Kleine citroenkorst Caloplaca saxicola r Sinaasappelkorst Caloplaca teicholyta 3o 5a 5f 5f 5f 5f 5f 3o 5f 5a 5a - 3o - - 2r - Witte citroenkorst Candelariella aurella 5f o 3o - 2r 5a 3o 3o - 5f 3r 3o 3o Kleine geelkorst Candelariella medians r 1r r 1r - - 3o 3o Gelobde geelkorst Lecania erysibe r Stofglimschoteltje Lecania rabenhorstii 5a 3r 3f - - 3f 3o - 3o - - 2o - - 5a - - Steenglimschoteltje Lecanora albescens r Kalkschotelkorst Lecanora campestris 3o - 3o - 2r 2r r Kastanjebruine schotelkorst Lecanora flotowiana 5f 5a 5f 5f 5f 5f 5f 5f 5f 5f 3f 5a 5f 5f 5f 3o 5a Kop-en-schotelkorst Lecanora hageni o - 3o - - 5f o - - Kleine schotelkorst Lecanora muralis 5f 5f 5f 5f 5a 6a 6a 6a 6d 6d 6d 6d 6d 6d 6d 6d 6d Muurschotelkorst Lecanora xanthostoma - 5f - 3o 2r - 3o r Gelige schotelkorst Lecidella scabra r Grijsgroene steenkorst Lecidella stigmatea - 3o 3o - 3o 3o 3o 3o 3o 3o r 3r - - Steenpurperschaaltje Phaeophyscia nigricans o - 3o 1r - 2r Klein schaduwmos Phaeophyscia orbicularis f 3o f 5f 5a 5f 5f 5a Rond schaduwmos Physcia adscendens o - 3o - 2r - Kapjesvingermos Physcia caesia 1r - 5f 3o 3o - 2r 3f 5f 1r - 3o 5f 5f 5a 5a 5a Stoeprandvingermos Rinodina gennarii 3o - 3o 3r o 5f 3o 5a r 2r 5f Donkerbruine schotelkorst Xanthoria calcicola r Oranje dooiermos Xanthoria parietina f 1r 1r - 3o - 3r 3o 2o 3o Groot dooiermos Verrucaria nigrescens 5a 5f 5a 3f 5f 5f 5f 3f 5a 5f 3f 5a 5a 5f 3o 3r 5a Gewone stippelkorst aantal soorten

19

20