Inventarisatie Epifytische Macrolichenen in Wageningen. Handleiding

Transcriptie

1 Inventarisatie Epifytische Macrolichenen in Wageningen Handleiding Korstmossenwerkgroep KNNV Wageningen e.o. H. van der Kolk Oktober - November 2015

2 Inventarisatie Epifytische Macrolichen in Wageningen Inleiding tot het project en handleiding Korstmossenwerkgroep KNNV Wageningen e.o. Najaar 2015 Coördinator project: Henk-Jan (H.) van der Kolk Mail: Tel.:

3 Inventarisatie Epifytische Macrolichenen Wageningen 2015 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 4 Doelstellingen Inventarisatiegebied en opdeling Soorten Werkwijze Algemeen Vegetatieopnamen vijf bomen middelpunt hok Inventarisatie gehele hok Verwerking gegevens en eindproducten Planning Bijlagen Bijlage A: Tabel met zeldzame bijschrijfsoorten Bijlage B: Veldformulier Bijlage C: Tabellen en criteriaomschrijvingen voor in het veld

4 Inventarisatie Epifytische Macrolichenen Wageningen Inleiding Binnen de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging (KNNV) is afdeling Wageningen vermoedelijk de enige afdeling met een actieve korstmossenwerkgroep. Elk winterhalfjaar wordt er maandelijks een excursie (laatste zaterdag van de maand) en werkgroepavond (eerste donderdag van de maand) gehouden. Deze richten zich op allerlei onderwerpen, zoals bijvoorbeeld de rijk begroeide stuifzanden maar ook op de epilitische soorten korstmossen die voorkomen op oude kastelen en kerken. Jarenlang is de werkgroep gecoördineerd door Hans Inberg. In het najaar van 2014 heeft hij het stokje overgegeven aan Christa Heyting. Naast het houden van maandelijkse excursies en werkgroepavonden is binnen de werkgroep het idee ontstaan om een eigen project op te starten. De redenen hiervoor zijn enerzijds om gestructureerd nuttige gegevens te verzamelen en anderzijds om de werkgroepleden aan te moedigen er zelf op uit te gaan om de algemeen voorkomende soorten korstmossen te leren herkennen. Hieruit is het huidige inventarisatieproject ontstaan waarin de epifytische macrolichenen van Wageningen zullen worden geïnventariseerd. Dit project zal zich richten op het inventariseren van boombewonende bladvormige en struikvormige korstmossen in Wageningen. Naast het in kaart brengen van de verspreiding van soorten binnen Wageningen, zal er ook aandacht zijn voor de ecologie van de gevonden lichenen. Dit document bevat een overzicht van het inventarisatiegebied, een soortenlijst van de te inventariseren soorten en een gedetailleerde beschrijving de werkwijze. Doelstellingen Drie doelen worden nagestreefd in het inventarisatieproject: 1. Herkenning van de algemene soorten epifytische macrolichenen 2. Inventariseren van de verspreiding van epifytische macrolichenen in Wageningen 3. Ecologische factoren die het voorkomen van soorten bepalen 4

5 Inventarisatie Epifytische Macrolichenen Wageningen Inventarisatiegebied en opdeling Het inventarisatiegebied is gebaseerd op het uur en kilometerhokstelsel (Amersfoortscoördinaten) en omvat de gehele bebouwde kom van Wageningen als ook een gedeelte van zijn directe omgeving. In het zuiden wordt het gebied begrensd door rds y 440,000, in het westen door rds x 172,000, in het noorden door rds y 445,000 en in het oosten door rds x 177,000. Het gehele gebied is opgedeeld in hokken van 500x500meter. In totaal worden er 100 hokken geïnventariseerd. Figuur 1 Kaart van het inventarisatiegebied. Aangegeven zijn alle x500meter hokken. 5

6 Inventarisatie Epifytische Macrolichenen Wageningen Soorten De inventarisatie richt zich uitsluitend op de epifytische macrolichenen, dat wil zeggen de bladvormige en struikvormige korstmossen die op bomen groeien. Twee placodioide soorten, Muurschotelkorst (Lecanora muralis) en Kauwgommos (Diploicia canescens) worden ook meegenomen in de inventarisatie, omdat deze in het veld lijken op bladvormige soorten. De onderstaande tabel toont de 36 soorten die in Wageningen verwacht worden. Daarnaast is er een kans om een aantal zeldzamere soorten tegen te komen. Deze bijschrijfsoorten staan vermeld in bijlage A. Wetenschappelijke naam Nederlandse naam Bladvormig Schildmossen Flavoparmelia caperata Bosschildmos Flavoparmelia soredians Groen boomschildmos Hypotrachyna afrorevoluta Grofgebogen schildmos Hypotrachyna revoluta Gebogen schildmos Melanelixia subaurifera Verstop schildmos Melanohalea elegantula Sierlijk schildmos Melanohalea exasperatula Lepelschildmos Melanohalea laciniatula Lobjesschildmos Parmelia saxatilis Blauwgrijs steenschildmos Parmelia sulcata Gewoon schildmos Parmelina tiliacea Lindeschildmos Parmotrema perlatum Groot schildmos Pleurosticta acetabulum Olijf schildmos Punctelia borreri Witstippelschildmos Punctelia jeckeri Rijpschildmos Punctelia subrudecta Gestippeld schildmos Schaduwmossen Hyperphyscia adglutinata Dun schaduwmos Phaeophyscia orbicularis Rond schaduwmos Vingermossen Physcia adscendens Kapjesvingermos Physcia caesia Stoeprandvingermos Physcia dubia Bleek vingermos Physcia tenella Heksenvingermos Rijpmossen Physconia enteroxantha Donker rijpmos Physconia grisea Grauw rijpmos Schorsmossen Hypogymnia physodes Gewoon schorsmos Hypogymnia tubulosa Witkopschorsmos Gele soorten Candelaria concolor Vals dooiermos Xanthoria calcicola Oranje dooiermos Xanthoria candelaria Kroezig dooiermos Xanthoria parietina Groot dooiermos Xanthoria polycarpa Klein dooiermos Struikvormig Evernia prunastri Eikenmos Ramalina farinacea Melig takmos Ramalina fastigiata Trompettakmos Placodioid Diploicia canescens Kauwgommos Lecanora muralis Muurschotelkorst 6

7 Inventarisatie Epifytische Macrolichenen Wageningen Werkwijze 4.1 Algemeen Hok reserveren De kaart met hokken en hoknummers kan hier geraadpleegd worden: Link. Door binnen een hok op de rode stip (het middelpunt van het hok) te klikken verschijnt links in beeld het hoknummer. Aanmelden voor het reserveren van een hok kan hier Inventarisatie hok bestaat uit twee delen Het inventariseren van een hok omvat twee activiteiten: 1. Het karteren van epifytische macrolichenen op stammen van vijf bomen nabij het middelpunt van het hok. 2. Het inventariseren van stammen van bomen in het hele hok op het voorkomen van epifytische macrolichenen. Afbakening substraat In beide onderdelen van de inventarisatie gaat het uitsluitend om stammen van in het openbaar toegankelijke bomen. Hieronder vallen vooral de laanbomen en wegbomen, maar ook stammen van bomen in bossen en dergelijke. Twijgen, struiken en boomkronen worden tijdens dit project dus niet geïnventariseerd. Benodigdheden Voor het inventariseren van een hok zijn de volgende middelen nodig: Print van kaart van het hok. Geef daarop de coördinaten van de grens aan. GPS voor noteren exacte locaties gekarteerde bomen en voor het bewaken van de hokgrenzen. Veldformulier (Bijlage B). Tabellen en criteriaomschrijvingen uit Bijlage C. Meetlint Vingerloep, veldgids, etc Vegetatieopnamen vijf bomen middelpunt hok Elke inventarisatie start in het middelpunt van het deelhok, aangegeven door de rode stip op het kaartje. De vijf stammen van toegankelijke bomen die het dichtst bij het middelpunt staan worden systematisch gekarteerd. Het doel van deze kartering is om inzicht te krijgen in ecologische eigenschappen van korstmossen en om veranderingen over de tijd te monitoren. De opnames moeten dan ook op dezelfde bomen over een bepaalde tijd herhaald kunnen worden. Het is daarom van belang om onderstaande werkwijze strikt aan te houden Boomkeuze De vijf bomen die het dichtst bij het middelpunt van het hok staan worden gekarteerd, ongeacht de boomsoort of de mate van korstmosbegroeiing. Het maakt niet uit als dit vijf eenzelfde type bomen zijn, aangezien dit wordt opgeheven door de opnames in de andere hokken. Bomen die net aangeplant zijn, afstervende bomen of beschadigde bomen moeten worden vermeden voor deze kartering. Daarnaast moeten de bomen die worden gekarteerd een minimale diameter hebben van 10 cm op 1 meter hoogte. 7

8 4.2.2 Noteren coördinaten en boomeigenschappen Bij elke boom worden de volgende (plaats)kenmerken en boomeigenschappen op het veldformulier genoteerd: 1. Exacte X en Y coördinaten. Dit zijn bij voorkeur Amersfoortcoördinaten en op de meter nauwkeurig. 2. Boomsoort ( sp. ). Geef op het veldformulier aan als er twijfel is over de boomsoort. 3. Diameter (ø) op 1 meter hoogte. De diameter kan berekend worden aan de hand van de omtrek. Een omrekentabel staat in Bijlage C (Tabel C.1) 4. Mate van belichting van boom (licht). De mate van belichting van de boom wordt genoteerd aan de hand van een schaal van 1 (zwaar beschaduwd) tot 5 (goed belicht), die gebaseerd is op de Ellenberg schaal voor licht. Tabel 4.1(op volgende pagina) geeft een beschrijving van de vijf categorieën. De lichtwaardes worden genoteerd op het veldformulier. 5. Type schors (schors). Hier worden vier categorieën onderscheiden: Zeer ruw (rr), ruw (r), deels glad (g) en geheel glad (gg). Voorbeelden van deze categorieën zijn weergegeven in Figuur Totale bedekking van alg, mos, korstmos en gewone poederkorst (Lepraria incana). Schat de totale bedekking van algen, mossen, korstmossen en gewone poederkorst (Lepraria incana) op de stam. Gewone poederkorst wordt meegenomen omdat het een indicatieve soort is voor droge beschutte stamdelen. gg: Schors geheel glad of met hooguit g: Schors met grote gladde delen en enkele kleine scheurtjes. enkele scheuren. r: Schors grotendeels met scheuren, rr: Schors geheel met veel diepe daartussen soms gladde stroken. (>1cm) scheuren en spleten. Figuur 4.1 Voorbeelden van gladde (gg), deels galdde (g), ruwe (r) en zeer ruwe (rr) schors.

9 Tabel 4.1 Omschrijving van de vijf categorieën die worden gebruikt voor het bepalen van de belichting van de boom. Belichting waarde Omschrijving 1 Diepe schaduw: Geen directe zonnestraling 2 Schaduw: Zeer weinig directe zonnestraling 3 Open schaduw: Weinig directe zonnestraling 4 Half open: Vrij veel directe zonnestraling 5 Geëxponeerd: Zeer veel directe zonnestraling Opname epifytische macrolichenen Vervolgens wordt de bedekking van alle epifytische macrolichenen tussen een hoogte van 0,5 en 1,5 meter in percentages geschat. Dit kan gedaan worden door de oppervlakte bedekking van een bepaalde soort te meten of schatten, en deze vervolgens om te rekenen naar percentages. Tabel C.1 in bijlage C is een omrekentabel voor diameter, omtrek, totaal oppervlakte (100% van opname) en de oppervlakte van 1% van de opname van de boom. De schatting van de bedekking moet zo nauwkeurig mogelijk genoteerd worden, waarbij ook waardes kleiner dan 1% mogelijk zijn. 4.3 Inventarisatie gehele hok Het tweede deel van een inventarisatie van een deelhok bestaat uit een complete inventarisatie. Het hele deelhok wordt hierbij bekeken (print van tevoren een kaartje uit!) en alle gevonden epifytische macrolichenen worden genoteerd op het veldformulier. Niet elke boom hoeft bekeken te worden, maar er moet gericht gekeken worden op kansrijke en goed begroeide bomen. Sommige soorten groeien juist op gladdere kale schors (bijv. dun schaduwmos (Hyperphyscia adglutinata), dus ook het bekijken van een aantal schijnbaar lege bomen is nodig. Noteer van zeldzame soorten de coördinaten. Geef aan wanneer er twijfel is of een gevonden soort net binnen of buiten het deelhok valt. Er staat geen vaste tijd voor het inventariseren van een deelhok, aangezien sommige hokken meer tijd zullen vergen dan andere hokken. Na afloop van een inventarisatie wordt de abundantie van soorten geschat aan de hand van vijf categorieën, die rekening houden met zowel het aantal bomen waar een soort op is gevonden als de oppervlaktes die de soort bedekt. Houdt dit dus in gedachten tijdens het inventariseren van het hok. De categorieën worden gedefinieerd in Tabel 4.2. De afkortingen voor de abundanties worden per gevonden soort genoteerd op het veldformulier. Tabel 4.2 Categorieën voor het schatten van de abundantie van soorten in het gehele hok. Afk. Omschrijving Voorkomen op gemiddelde bedekking bomen in hok aantal bomen in hok aaa zeer algemeen >50% vaak grote delen van de stam bedekkend aa algemeen >50% geen grote delen van de stam bedekkend aa algemeen 25 50% vaak grote delen van de stam bedekkend a vrij algemeen 25 50% geen grote delen van de stam bedekkend a vrij algemeen 10 25% vaak grote delen van de stam bedekkend z vrij zeldzaam 10 25%% geen grote delen van de stam bedekkend z vrij zeldzaam <10% zz zeldzaam 3 5 bomen zzz zeer zeldzaam 1 2 bomen

10 5. Verwerking gegevens en eindproducten Ingevulde formulieren moeten op de werkgroepavonden bij mij (Henk Jan) worden ingeleverd. Ik zal de gegevens van de inventarisaties nalopen en invoeren. De resultaten en verdere ideeën voor de uitwerking worden op de werkgroepavond besproken. Ook wordt hier extra aandacht besteed aan de herkenning van de soorten. Het is dan ook nuttig om foto s te maken van soorten die je juist wel of juist niet herkent. Uiteindelijk kunnen we zo een kenmerkengids samenstellen met foto s van de 36 algemene soorten epifytische macrolichenen met een korte toelichting van de belangrijke kenmerken. Aan het eind van het project wordt er een eindrapport opgesteld met verspreidingskaartjes en, waar mogelijk, ecologische analyses. De exacte invulling hiervan zal in de loop van het project bepaald worden. 6. Planning Globale planning gehele project Van Tot Activiteit Okt 2015 Dec 2015 Ontwerpen en vaststellen werkwijze Dec 2015 Mrt 2016 Eerste inventarisaties (20 hokken) en maken kenmerkengids Mrt 2016 Apr 2016 Maken kenmerkengids Okt 2016 Apr 2017 Inventariseren hokken Okt 2017 Feb 2018 Inventariseren laatste hokken Mrt 2018 Apr 2018 Uitwerken gegevens en maken eindrapport: Vervolg? Data voor komend seizoen Datum Activiteit Do 3 dec 2015 Definitief maken projectplan en werkwijze Za 19 dec uur. Excursie in Wageningen: Inventariseren van hok 59 Do 7 jan 2016 Do 4 feb 2016 Evaluatie eerste resultaten: Juiste werkwijze? Do 3 mrt 2016 Foto s bundelen voor kenmerkengids Do 7 apr 2016 Presenteren kenmerkengids

11 Bijlagen Bijlage A: Bijlage B: Bijlage C: Tabel met zeldzame bijschrijfsoorten Veldformulier voor deelhok inventarisatie Tabellen en criteriaomschrijvingen voor in het veld

12 Bijlage A: Tabel met zeldzame bijschrijfsoorten Wetenschappelijke naam Nederlandse naam Bladvormig Anaptychia ciliaris Wimpermos Flavopunctelia flaventior Oosters schildmos Imshaugia aleurites Dennenmos Melanelixia fuliginosa Glanzend schildmos Melanohalea exasperata Papilleus schildmos Oxneria huculica Dragonderdooiermos Parmelina pastillifera Knopjesschildmos Parmelina quercina Eikenschildmos Parmeliopsis ambigua Avocadomos Parmotrema pseudoreticulatum Gewimperd schildmos Parmotrema reticulatum Netschildmos Phaeophyscia nigricans Klein schaduwmos Physcia aipolia Gemarmerd vingermos Physcia clementei Isidieus vingermos Physcia stellaris Groot vingermos Physcia tribacioides Witkopvingermos Physconia distorta Fors rijpmos Physconia perisidiosa Duinrijpmos Platismatia glauca Groot boerenkoolmos Punctelia reddenda Gelobd stippelschildmos Tuckermanopsis chlorophylla Bruin boerenkoolmos Xanthoria ulophyllodes Ulevellenmos Struikvormig Pseudevernia furfuracea Purper geweimos Ramalina fraxinea Groot takmos Ramalina lacera Waaiertakmos Usnea Baardmos Usnea hirta Bleek baardmos Usnea subfloridana Gewoon baardmos

13 HOKNR: DATUM: NAAM: X: Algemene opmerkingen: Boom 1 Boom 2 Boom 3 Boom 4 Boom 5 Hok Y: sp.: ø: cm licht: schors: X: X: Y: Y: sp.: sp.: ø: cm licht: schors: ø: cm licht: schors: X: X: Y: Y: sp.: sp.: ø: cm licht: schors: ø: cm licht: schors: Bedekking alg % % % % % Bedekking mos % % % % % Bedekking korstmos % % % % % Bedekking Lepraria incana (poederkorst) % % % % % F. caperata Bosschild F. soredians Groen boomschildm. H. afrorevoluta Grofgebogen schildm. H. revoluta Gebogen schildmos M. subaurifera Verstop schildmos M. elegantula Sierlijk schildmos M. exasperatula Lepelschildmos M. laciniatula Lobjesschildmos P. saxatilis Blauwgrijs steensch. P. sulcata Gewoon schildmos P. tiliacea Lindeschildmos P. perlatum Groot schildmos P. acetabulum Olijf schildmos P. borreri Witstippelschildmos P. jeckeri Rijpschildmos P. subrudecta Gestippeld schildmos H. adglutinata Dun schaduwmos P. orbicularis Rond schaduwmos P. adscendens Kapjesvingermos P. caesia Stoeprandvingermos P. dubia Bleek vingermos P. tenella Heksenvingermos P. enteroxantha Donker rijpmos P. grisea Grauw rijpmos H. physodes Gewoon schorsmos H. tubulosa Witkopschorsmos C. concolor Vals dooiermos X. calcicola Oranje dooiermos X. candelaria Kroezig dooiermos X. parietina Groot dooiermos X. polycarpa Klein dooiermos E. prunastri Eikenmos R. farinacea Melig takmos R. fastigiata Trompettakmos D. canescens Kauwgommos L. muralis Muurschotelkorst

14 Bijlage C: Tabellen en criteriaomschrijvingen voor in het veld. Tabel C.1 Omrekentabel diameter, omtrek, totale oppervlakte opnamevlak en 1% oppervlakte opnamevlak van boomstam. Totale Diameter (ø) (cm) Omtrek (cm) oppervlakte opname (cm 2 ) 1% oppervlakte (cm 2 ) 10 31, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,2

15 Licht Belichting waarde Omschrijving Diepe schaduw: Geen directe zonnestraling Schaduw: Zeer weinig directe zonnestraling Open schaduw: Weinig directe zonnestraling Half open: Vrij veel directe zonnestraling Geëxponeerd: Zeer veel directe zonnestraling Schors gg: Schors geheel glad of met hooguit g: Schors met grote gladde delen en enkele kleine scheurtjes. enkele scheuren. r: Schors grotendeels met scheuren, rr: Schors geheel met veel diepe daartussen soms gladde stroken. (>1cm) scheuren en spleten. Abundantie Afk. Omschrijving zeer algemeen algemeen algemeen vrij algemeen Voorkomen op aantal bomen in hok >50% >50% 25 50% 25 50% aaa aa aa a a z z zz zzz gemiddelde bedekking bomen in hok vaak grote delen van de stam bedekkend geen grote delen van de stam bedekkend vaak grote delen van de stam bedekkend geen grote delen van de stam bedekkend vrij algemeen vrij zeldzaam vrij zeldzaam zeldzaam zeer zeldzaam 10 25% 10 25%% <10% 3 5 bomen 1 2 bomen vaak grote delen van de stam bedekkend geen grote delen van de stam bedekkend